Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні

Кәсіпкерлік қатысушы жеке меншік иелерінің санына байланысты келесі формаларға бөлінеді жеке және ұжымдық. Кәсіпкерліктің бұл формалары  өз кезегінде заңнамалық актілермен реттелетін, кісіпорнының нақты ұйымдастыру-құқықтық формасының шеңберінде жүзеге асырылады. Кәсіпкерік қызметін ұйымдастыру формасы кәсіпорындағы серіктестер арасындағы ішкі қатынастар мен мемлекеттік органдармен және басқа кәсіпорындармен қатынастардан тұратын нормалардың нақты жүйесі түрінде болады.

Кәсіпорын түрінде заңды тұлға құрмаған жеке формалар бастамалық жеке кәсіпкерлікке жатады.

Жобаны жүзеге асыру  үшін жеткілікті ресурстарға ие және шешімдерді қабылдау процесін бақылауға  бейім материалдық және заңдық жауапкершілікке  толық дайын индивидуим фирма  қожайны бола отырып, жеке кәсіпкерлік формасын қалайды.

Жеке кәсіпкерлік жағдайында капитал тарту қожайынның жеке қаражатынан  қаржы бөлуге негізделген. Кәсіпкер жеке меншікті қоса отырып, өзінің барлық міндеттері бойынша жауапты болады. Жеке кәсіпкерлік өндірістік секторда шамалы орын алады.

Ұжымдық кәсіпкерлікте  жеке меншік әр қайсысының үлесін аңықтаумен немесе үлесін анықтаусыз бір уақытта  бірнеше субьектілерге қатысты  болады. Оған мыналар жатады: серіктестік, акционерлік қоғамдар, кооперативтер.

Серіктестік екі немесе одан көп серіктердің қатысуымен құрылады. Серіктестіктің артықшылықтары қосымша капитал тарту мүмкіндігі және әрбір серіктестік білімімен шеберлігінің негізінде кәсіпорын ішінде мамандандыруды жүзеге асыру болып табылады. Кемшілігі: әрбір қатысушы қосқан үлесінің мөлшеріне тәуелсіз тең материалдық жауапкершілікте болуы; бір серіктестік әрекеті қалғандарына міндетті болып саналуы, олар әрекетпен келіспеседе. Серіктестіктер толық серіктестік және коммандитті серіктестік деген топтарға бөлінеді. Коммандитті серіктестіктерден жартысы шектелмеген, ал қалған жартысы шектелген жауапкершілікке ие болады.

Қоғамдар екеуден кем  емес азаматтардың, не заңды тұлғалардың  шаруашылық қызметін жүзеге асыру мақсатында үлестерін біріктірумен құрылады. Жауапкершілігі шектелген қоғамның қатысушылары оның міндеттері бойынша жауап бермейді, тек оларды қосқан үлестерінің құны шегінде жауап береді. Қосымша жауапкершілігі бар қоғамның қатысушылары өздерінің барлық дүние мүлкімен жауапты болады. Құнды қағаздар-акцияларды шығару жолымен қажет қаражатты өзіне тартатын қоғамдар акционерлік деп аталады. Акционерлік қоғамның қатысушылары оларға тиісті акциялардың құны шегінде оның қызметінің нәтижелеріне жауапты болады.

Кооперативтер – тұлғалар тобы мен пайлық жарналардың негізінде  біріккен өндірістік немесе басқа шаруашылық қызметтерінен құрылған кәсіпорын.

Жеке, отбасылық және ұсақ кәсіпкерлік бастамашылықтар  шағын кәсіпорындар базасында құрылады. Шағын кәсіпкерліктің өз артықшылықтары бар: нарықтың сұраныстарына тез  әрекет ету және иелімдік, жаңа техниканы, өнер табыстарын енгізумен байланысты жұмыстарды орындау кезіндегі мобильділік; ресурстарды өте үнемді пайдалану; басқару құрылымдарын ұстау мен байланысты шығындарды азайту; капитал айналымының жоғары жылдамдығы.

Экономиканың даму және өсуі тек қана шағын кәсіпорындарға ғана негізделмейді. Қазіргі өндірістің алып масштабтары ең бастысы ірі масштабты кәсіпкерлікке негізделген, ол шағын кәсіпкерліктің гүлденуіне мүмкіндік береді.

Ірі кәсіпорындар шағындармен  салыстырғанда кәсіпекрлік табысқа мүмкіндіктері болады, өйткені бір қатар артықшылықтар бар. Оған мыналарды жатқызуға болады: жаңа өте қымбат өнімділігі жоғары жабдықты пайдалану мүмкіндігі; кең масштабты маркетингтік зерттеулер жүргізу, персоналдық біліктілік деңгейін жоғарлату; жабдықты жүктеуді ұлғайту; ішкі мамандыру мен біріктіруді пайдалану. Мұнда кәсіпкерлік ғылыми негізгі қойылған осы бағытта кең масштабты жұмыс жүргізіледі.

Ірі масштабты кәсіпкерліктің артықшылықтары өнім шығаруға және әр түрлі қызметтерді көрсетуге, ұлттық өндірушілер мен ғана емес, сонымен бірге сыртқы нарықтағы бәсекелестермен бәсекелесуге мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде кәсіпорындардың ғана емес ел экономикасында сыртқы сауда байланысын кеңейтеді, ірі масштабты кәсіпорындарды ала отырып көптеген жаңа жұмыс орындары құрылады, бюджетке төленетін салықтар арқылы түсетін қаражат ұлғаяды және тұтасымен алғанда бұл процесс елдің экономикалық өсуіне мүмкіндік жасайды.

Қазіргі уақытта Қазақстан  Республикасында кәсіпкерлік әр алуан түрде дамуы орын алған. Қызмет түрі бойынша – өндірістік коммерциялық қаржы. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің мөлшері бойынша – шағын, орта, ірі. Жеке меншік сипаты бойынша – жеке, біріккен. Ұйымдастыру формасы бойыншы – жеке және ұжымдық (серіктестіктер, акционерлік қоғамдар).

Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің заңнамалық негіздері 90-жылдары құрыла бастады. Бизнестің осы түрін қалыптастыруға және дамыту мәселелерін реттеуге бағытталған заңдар мен заңнамалық актілер қабылданған және қолданады. Олар кәсіпкерлікті дамытудың көптеген мәселелерін қамтиды, мысалы: шаруашылық қызметтің бостандығы жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау; шаруашылық серіктестіктердің; акционерлік қоғамдарды, өндірістік кооперативтерді мемлекеттік кәсіпорындарды жеке кәсіпкерлікті, қожалық шаруашылықтарды, әлеуметтік экономикалық аймақтарды дамыту; лицензиялау, заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу; шағын кәсіпорынды мемлекеттік қолдау, азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау.

1.3 Қазақстан Республикасында  шағын кәсіпкерлікті дамыту жағдайы

Қайта құру кезеңінде  Қазақстан экономикасын реформалауда шағын кәсіпорындар шаруашылықтың  жаңа жүйесін құруда басты ролді  өзіне алды. Қазіргі кезде өте  қарқынды дамыған жеке сектор шағын  кәсіпкерлік саласында дамыған. Қазіргі кезде ресми мәліметтер бойынша қоғамдық, мемлекеттік, әкімшілік, жеке шағын кәсіпорындардың жалпы санынан  жеке шағын кәсіпкерлік субъектілердің үлесі 84% құрайды. Шағын кәсіпорындар Қазақстан экономикасының негізгі құралдар құнының 3,4% және жұмыс бастылар санының 16% иемдене отырып, ЖІӨ-нің 17% шығарады. Бұл кең, бірақ шағын кәсіпкерліктің дамуының толық ашылмаған мүмкіндіктерін көрсетеді.

1990 жылдары ЖІӨ-нің  жалпы көлемінде шағын кәсіпорындардың  үлесі тұрақты түрде жоғарылаған.  Бұл – салмағы жоғары  факт  болып табылады.

Кейінгі бір-екі жыл ішінде шағын кәсіпкерліктің дамуында шағын кәсіпорын санының төмендеуімен байланысты өзгерістер көрініс таба бастады. Егер 90-шы жылдардың басында шағын кәсіпорындардың даму динамикасы үшін тұрақты өсу мен санының артуы 80% болса, ал 1994 жылы шағын кәсіпорындар санының өсімшесі 4% құрайды, 1995 жылы 2,2% дейін төмендеген.

Қазақстандық шағын  кәсіпкерліктің даму жағдайын терең  түсіну үшін «жаңа тарихтың» кейбір беттерін қарастырған жөн.

Қазақстандық шағын  кәсіпкерлік соңғы он жылда өз қалыптасуында үш кезеңді басынан өткеріп, жаңа төртінші кезеңге кіру бағытында тұр. Бірінші кезең – КСРО кезіндегі 80-ші жылдардан басталады. Мемлекеттік бюджет есебінен көптеп бөлінген жеңілдіктер шағын кәсіпкерліктің осы кезеңің «алтын ғасырға» айналдырды. Шынында да, капиталдың өте жылдам және оңай қалыптасуы байқалды. Сонымен қатар, кең қолданыстағы тапшы тауарлардың өндірісі және сол кездегі тапшы тұрмыстық қызматтердің, бөлшек сауданың, қоғамдық тамақтану және т.б. көптеген өндіріс салалары дамыды. Шағын кәсіпкерліктің дамуында тек қана негативті үрдіс болған жоқ. Қайта құру жылдарында шағын кәсіпкерлік жалпы кооперативті қозғалыс дамуының қарқынды үрдісі кезінде мемлекет қолдауында болды. Кәсіпкерлік түсінігін халыққа жеткізу кооперацияның және шағын кәсіпкерліктің дамуымен байланысты болды. Бірақ шағын кәсіпкерліктің «алтын ғасыры» кемшіліксіз болмады деп айтуға болмайды. Сол кезеңде жүргізілген реформалар экономиканың қайта қалыптасуы бағытында қатаң қарама қайшылықтарға толы болды. Орталық үкімет мемлекеттік сектордың тіркелген бағалары және мемлекеттік емес  кәсіпорындардың еркін бағаларынан түсетін табыстарды алу мүмкіндіктерін шектеуге тырысты.

Жаңа Қазақстанның реформалары  үшін жаңа экономикалық курс қажет  болды. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуында жаңа екінші кезең басталды.

1993-1995 жылдардағы «естен  тандыру терапиясы» – 80-ші  жылдардың ортасынан басталған  шағын кәсіпорындар санының қарқынды  өсуі (2,1 есе) және ондағы жұмыскерлер  санының жоғарлауымен сипатталады.  Осы кезеңдегі инфляция бір  жағынан халық салымдарының құнсыздануына, ал екінші жағынан банктік несиенің пайыздық ставкасының жоғарлауына әкелді. Бұл инвеститциялық қызметтің тежелуіне әкелді.

Статистикалық мәліметтер бойынша шағын кәсіпорындардың  қарқынды дамыған ғылым және ғылым  саласындағы қызмет көрсету саласы болып табылады. Бұл салаларда шағын кәсіпорындардың саны 3,4 есеге өскен. Ауыл шаруашылық саласындағы шағын кәсіпорындар саны 3,1 есеге жоғарылаған. Содан кейін нарықтың қызмет етуін қамтамасыз ету бойынша жалпы коммерциялық қызметпен материалды-техникалық жабдықтау салалары 2,9 есеге өскен. Онымен халыққа білім беру саласы тығыз байланысқан (2,8 есе).

Осы кезеңде 1992 жылы Қазақстандағы  шағын кәсіпкерліктің жалпы құрлымында материалдық өндіріс саласындағы  шағын кәсіпорындардың үлесі күрт төмендеген.

1993-1995 жылдарда шағын  кәсіпкерлік санының өсуін келесілермен  түсіндіруге болады: сауда-делдалдық  шағын кәсіпкерліктің және ішкі  сауданың  дамуы.

1993-1995 жылдары шағын  кәсіпкерлік жаппай құрылтайшылық  процестің құраушы элементі болып  табылды. Қазақстан жерінде биржалар, банктер, сақтандыру фирмалары, ірі, жеке және жартылай мемлекетік акционерлік кәсіпорындар тез қарқынмен пайда бола бастады. Осы өзгерістердің барлығы Қазақстан қоғамының психологиясына әсер етіп, қоғамның  қайта, жаңадан дамуына алып келді.

Қазақстан экономикасы  жаңа нарықтық экономикаға негізделген  және орталықтандырылған капитал жүйесіне біртіндеп көше бастады. Кәсіпорындардың  бірігу процесі жүргізіле бастады. Осындай процестің құрбанына  рентабелдігі төмен шағын фирмалар ұшырады. Мысалы, Алматы қаласында көптеген сауда дүнгіршіктерінің орнына ірі кәсіпорынға қарасты үлкен етіп жасалған сауда үйлері пайда бола бастады. Ал рентабелділігі төмен шағын кәсіпорындар ірі және орта кәсіпорындармен экономикалық бәсекелестікке түсе алмай өз істерін жабуға тура келді. Осы кезеңде қазақстандық реформаларға сай капиталды біріктіру және орталықтандыру процестері шағын кәсіпкерлік санының өсуіне кері әсер етті.

1995-1996 жылдары шағын  кәсіпкерліктердің өсуіне кері  әсер еткен КСРО уақытында қалыптасқан шағын кәсіпорындарды қайта тіркеу болды. Іс жүзінде қызмет етіп жатқан шағын кәсіпкерліктер қайта тіркеуден кейін жаңа ұйымдық формаға ауысты да, ал өз жұмысын тоқтатқан фирмалар жойылды. Тіркелген кәсіпорындар саны көп, бірақ оның ішінде шағын кәсіпкерлік формасында қызметін жүзеге асыратындар саны аз болғандықтан, оларды ресми түрде жабу Қазақстанда шағын кәсіпорындардың өсу қарқынының тежелуіне себепші болды.

Шағын кәсіпкерліктің өсу  қарқынының тежелуі экономикалық және әлеуметтік жағынан өте күшті фактормен түсіндіріледі. Ол жұмыссыздық факторы. 1997 жылға дейін жұмыссыздық қарқыны жоғарылайды деген болжамға қарамастан ресми жұмыссыздықтың деңгейі экономикалық белсенді халықтың 2-3% құрады. Сонда да жұмысшылардың ресми статусы (кәсіпорындар жұмысы әлсіз болса да) адамдардың өзіндік қызмет, сонымен қатар шағын кәсіпкерлік саласында қызметпен айналасуға әлеуметтік-психологиялық әсер етеді. Шағын кәсіпорындардың өсімше қарқынының күрт төмендеуі жекеленген салаларда жүзеге асты. Мысылы, құрылыс және көлік саласында шағын кәсіпорындардың саны 1997 жылы 18-19% төмендеді. Қоғамдық тамақтану және сауда саласында шағын кәсіпкерлік саны 10% төмендеді. Нарықтың қызметін қамтамасыз етудегі жалпы коммерциалық қызмет және ғылыми қызмет көрсету саласында шағын кәсіпкерлік саны (-18,7 және -5,6% ) абсалюттік қысқарды.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республика алдында шағын кәсіпкерлік  дамуын белсендендіру мәселесі тұр. Ол келесі себептерге байланысты:

- ұзақ мерзімді уақытта  экономиканың қарқынды өсуін  тұрақтандыруды қамтамасыз ету қажеттілігі елдің өндіріс құрлымындағы шағын кәсіпкерліктің үлесі өте төмендігімен, яғни – 17% байланысты, ал Шығыс Еуропа елдерінде шағын кәсіпкерліктің үлесі – 35-45%, дамыған елдерде – 50-60% құрайды. Бұл Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің даму потенциалына сәйкес келмейді;

• дамыған елдерде шағын және орта кәсіпкерлікке дәстүрлі түрде экономикада жұмыспен қамтылғандардың негізгі бөлімі келеді. Бұл елдегі  жұмыссыз халықты жұмыспен қамтуда өзекті мәселе. Қазіргі кезде біздің елде орта және шағын кәсіпкерлікте жұмыспен қамтылғандар – 19,7% (1,4 млн. адам), ал Шығыс Еуропа елдерінде ол көрсеткіш – 40-60%, дамыған елдерде-90% құрайды. Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік үлесіне экономикада жұмыспен қамтылғандардың – 50-60% келеді;

- аймақтық деңгейде экономиканың дамуының жоғары теңсіздігі кіші және орта қалалардың құлдырауымен байланысты. Жекелеген ауылдық аудандарда жұмыссыздық деңгейі 30-50% құрайды.

Сонымен қатар шағын  кәсіпкерлікке мемлекеттік инвеститциялар үшін тартымды объект етіп көрсететін ерекшеліктер тән:

- біріншіден, олардың  құрылуына ірі шығындар, қымбат  құралдар қажет емес және олардың  қалыптасу мерзімі салыстырмалы  түрде аз құралдардың тез орнын  жабады.

- екіншіден, шағын  кәсіпкерлік өз қызметін максималды  түрде тұтынушының жеке талғамын қажет ететін және сұранымның шағын көлеміне байланысты ірі кәсіпорындар қызмет ете алмайтын жергілікті нарықтарда жүзеге асырады.