Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерліктің экономикалық мәні

Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың ең қарапайым формасы – ол шағын және жеке кәсіпкерлік.

Шағын кәсіпкерлік –  бұл мемлекеттік органдар және басқа  да өкілетті ұйымдар көрсеткіштерімен, заңмен бекітілген анықтама негізінде  нарықтық экономика субъектілерімен  жүзеге асырылатын кәсіпкерлік қызмет. Әлемдік және отандық тәжірибе көрсеткендей әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындарды шағын кәсіпкерліктің субъектісі ретінде анықтайтын негізгі критерийлерге, бірінші кезекте, есепті кезенде кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлердің орташа саны жатады.

Бірқатар ғылыми еңбектерде шағын кәсіпкерлік – бір меншік иесімен басқарылатын кәсіпорындағы  аз ғана топтың жұмыс істеуі деп  түсіндіріледі. Негізінде шаруашылық қызмет субъектісін шағын кәсіпкерлік  субъектісіне жатқызу кезіндегі  өте маңызды көрсеткіш болып персонал саны (жұмыспен қамтылған жұмысшылар), жарғылық капитал қоры, актив мөлшері, айналыс көлемі (табыс, кіріс) табылады. Әлемдік банк мәліметтері бойынша кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызатын көрсеткіштер саны 50-ден жоғары. Бірақ көп қолданылатын көрсеткіштер келесілер болып табылады: кәсіпорында жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны, жыл сайынғы айналым, актив мөлшері. Бірақ барлық дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі көрсеткіші жұмыскерлер саны болып табылады.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде кәсіпорындарды шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатқызудың негізгі критерийлерге  мысал келтірейік. Сонымен, Ұлыбританияда, мысалы, шағын кәсіпкерлікті анықтау  жұмыскерлер саны мен айналым  мәліметтеріне сүйенеді. Өте шағын кәсіпорындарға 1-24 адамға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады, шағын кәсіпорындарға 24 тен 99-ға дейінгі жұмысшылары бар фирмалар жатады. Орташа жұмыспен қамтылған жұмыскерлер саны – 50 адам.

Шағын кәсіпкерліктің маңызы өте жоғары Жапонияда жеке кәсіпорындарды жетіге бөліп қарастырады (1-4, 5-9, 10-29, 30-49, 50-99, 100-299 және 300-499), яғни заң бойынша шағын кәсіпорын болып – өнеркәсіпте, құрылыста, көлікте, байланыста, коммуналдық шаруашылықта 300-ге дейін жұмыскерлері бар заңдық жеке кәсіпорындар танылады.

Еуропада шағын кәсіпкерлік  деп – 200 жұмыскер бар, орта деп – 200-500 дейін жұмыскерлер бар кәсіпорындар танылады. Ірі топтастырулар Германияның  статистикалық мәліметтерінде кездеседі (20-49, 50-99, 100-199, 200-499). Венгрияда осындай шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың саны 350-адамнан аспауы қажет, ал Болгарияда – 50 адамды құрайды.

Францияда шағын кәсіпорынға  жұмыспен қамтылғандар саны 500 аспайтын және қортынды балансты жабу сәтінде  жылдық айналым 200 000 000 франктен төмең болмауы қажет. Сонымен қатар әр түрлі экономика салаларында фирма мөлшері әр түрлі бағаланады. Егер ауыл шаруашылығында және тамақ өнеркәсібінде – 200 адам жұмыспен қамтылған болса, онда ол шағын кәсіпкерлікке жатқызылады.

АҚШ-та «small business» түсінігіне жұмыспен қамтылғандар саны 100-ден аспайтын ұсақ фирмалар кіреді. Бұл фирмаларға жеке меншік, аз топ толғалар меншігі (серіктестік), корпоративтік меншік (акцияның көп бөлігін ұстанушының жоғары категориясы иемденеді) тән. Мысалы, «Мак Греухилл» компаниясында 50 жұмысшыға дейін жұмыс істейтін кәсіпорынды шағын кәсіпорындарға, 100-ге дейін – орта, ал 100-ден жоғары және одан да көп – ірі кәсіпорындарға жатады.

Анықтаманың сапалық  нұсқалары бірнеше сандық көрсеткіштермен  қосымшалауға болатын сапалық критерийлерді қолдануды қарастырады. Бірақ мұндай көзқарас та субъективті талқылаулар мен тәжірибеге сүйенеді, және «индуктивтік» тән компаниялар айырымына акцент жасалады. Сонымен бірге «әсерлесу» немесе ықпал ету нәтижесі мөлшерінің фирма қызметінің сипатына әсерін қарастыру арқылы кәсіпорындардың «шағын», «орта», «ірі» мөлшерін анықтау мүмкіндігі жасалады.

Жоғарыда келтірілген  анықтамалардан шағын кәсіпкерліктің бір қатар үлкен артықшылықтары бар екендігін және экономикалық өсуді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылатындығын көрсетті. Үлкен емес кәсіпорындардың көп санын құру жұмыссыздық мәселесін әлсірете алады, дұрыс бәсекелік орта құра алады, қаржы нарығын жандандыра алады, халықтың сатып алушылық қабілетін жоғарлата алады және бар нарықтың дамуы мен кеңеюін қамтамасыз ете алады.

Мысал ретінде Голландия  экономисті Ван Хорнның анықтамасын  қарастыруға болады. Шағын кәсіпорындардың  стратегиялық болжау ерекшіліктерін талдағанда ол шағын кәсіпорындарға тән 5 қасиетті атап көрсетеді:

• өндірілетін өнімнің қатысты аз саны (технология, қызмет, «ноу-хау»);
• салыстырмалы шектелген ресурстар мен қуат (капитал, адамдар және тағы басқалары);
• компанияның стратегиялық жағдайын болжау және бақылау үшін қажетті басқарудың, әкімшілік процедуралардың, технологияның дамыған жүйесі;
• менеджменттің жүйесіздігі, тренингтік және оқыту бағдарламаларына формалды емес қатынас;
• басты басқару орындары мен акцияның көбісі кәсіпорындардың негізін салушылармен және ұстаушыларымен ұсталады.

Осы критерийлер негізінде  Ван Хорн Нидерландыда орта кәсіпорын деп 50-ден 500-ге дейін жұмыскері бар және 1 миллионнан 33 миллион фунт стерлинг айналымы бар кәсіпорынды атауды ұсынады.

Экономикалық анықтамаға сәйкес шағын кәсіпорынға келесі шарттарды қанағаттандыратын кәсіпорындар жатады:

• кәсіпорынның нарықтық кеңістікте қатысты кішкене үлесі бар;
• кәсіпорынның иемдеушісі бар адам басқарады;
• кәсіпорын тәуелсіз деп саналады (ірі кәсіпорынның бір бөлігін көрсетпейді).

Батыс елдердегі мамандардың  арасында шағын кәсіпкерлік анықтамасының  мәселесі бойынша дебаттар әлі де аяқталмаған, ал Қазақстанда олар енді басталып жатыр. 

Қазақстан Республикасының  Президенті «Шағын кәсіпкерліктің дамуын жеделдету және мемлекеттік қолдау шараларын күшейту туралы» өкімді қабылдағанға дейін шағын кәсіпкерлік  субъектілердің арнайы статусы болған жоқ. Республикада шағын кәсіпкерлік субъектісін анықтайтын критерийлер болмағандықтан және осы көрсеткішті насихаттайтын заңның қабылдануы кешіктірілгендіктен шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды көрсету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметімен 1997 жылдың сегізінші сәуірінде №499 қаулы қабылданды. Ол қаулыда шағын кәсіпкерлік түсінігі, жұмысшылар саны мен шағын кәсіпорындардың жалпы активтер құнының шегі көрсетілді. Бұл қаулымен алғашқы рет Қазақстанда шағын кәсіпкерліктің статусы анықталды.

Шағын кәсіпорындар деп  жоғары қаржы-шаруашылық тәуелсіздікке  ие, салыстырмалы жоғары емес шаруашылық айналымы және өз шаруашылық бөліністерін тез қайта құруға мүмкіншілігі бар  кәсіпорындарды айтуға болады.

Шағын кәсіпкерлік дегеніміз – барлық экономика саласында кәсіпкер ретінде тіркелген жеке тұлғалармен, сонымен қатар тұрақты сандық және сапалық көрсеткіштермен анықталатын кез келген ұйымдық-құқықтық формадағы кәсіпорындармен жүзеге асырылатын қызмет түрі болып саналады. Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қолдаумен қорғауды қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті қолдау туралы» Заңға сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектілері болып кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, орташа жылдық жұмыскерлердің саны 50 адамнан аспайтын және активтердің жалпы құны жылына 60 мың еселік айлық есептік көрсеткішті құрайтын кәсіпорындар саналады.

Шағын кәсіпкерліктің дамуынан келесі мәселелер шешімін табады:

• қоғамдық қажеттілктерді толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
• тауар ассортиментінің кеңеюі, қызмет көрсетуді жетілдіру, оның сапасының жоғарлауы;
• экономиканың құрылымдық қайта құру ықпалы;
• өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
• жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
• қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі;
• адамның шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
• еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
• жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
• мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алу немесе қолға алу.

Шағын кәсіпкерліктің осындай  және басқада әлеуметтік-экономикалық функциаларын дамыту мәселелерін маңызды  мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға мүмкіндік береді.

Нарықтық экономиканың субъектісі ретінде шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де бар. Шетелдік және отандық шағын  кәсіпкерліктің сипатын зерттей  отырып, келесі артықшылықтарды көрсетуге болады:

• жергілікті жерде шаруашықты жүргізу жағдайына тез бейімделу;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерінің іс-әрекет жасаудағы тәуелсіздігі;
• шешімдер қабылдауда және оны іске асыруда бейімділік пен оперативтік;
• салыстырмалы түрде аз шығындар, әсіресе басқаруға жұмсалатын;
• жеке тұлғаның өз идеяларын іске асыруда зор мүмкіндіктері, кәсіпкерліктің дамуы;
• қорға деген аз сұраныс, өнімге және өндіріске өзгерістерді тез еңгізу мүмкіндіктері;
• капитал айналымының жоғары болуы.

Шағын кәсіпкерліктің бірқатар кемшіліктері де байқалады. Олар:

• тәуекелдің жоғары болуы;
• нарықтаға тұрақсыздықтың жоғары деңгейі;
• ірі кәсіпорындарға тәуелді болуы;
• басшылық біліктілігінің төмеңгі деңгейі;
• қаржы ресурстарын тартудағы қиындықтар.

Кәсіпкерлік – осы  қызметке барлық қатысушылар үшін өзара пайдалы нәтижелер мен табыстарға жету мақсатында жеке меншік және басқа қаражат пен мүліктің есебінен, қауіп-қатермен жасалатын бастамашылық шаруашылық қызметі. Кәсіпкерлік дәрежеде өзіндік, өтімділік, бастамашылық белсенді іздестіру, динамикалық, мобильділік тәрізді белгілермен сипатталады. Осының бәрі жинақталып келіп, экономикалық қызметке тән болуы керек. Кәсіпкерлік қызметтің жалпыға тән түрлі әрекет етуге бейім әрі нақты қабілеті, білімі, жұмыс істеу шеберлігі бар кез келген азамат кәсіпкер бола алады.

Басқа коммерциялық емес құрылымдардан кәсіпкерлік қызметтің  айрықша ерекшелігі кіріспен шығындар арасындағы айырмашылық ретінде  пайда табуға болады. Пайда табуға жеке жұмыс істейтін, шаруашылық есептегі барлық кәсіпорындар бағытталған. Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыруға түрткі болатын фактор, яғни өндіріс факторлары мен ресурстарын ұтымды пайдалану, өндірісті дамыту мен қалыптастыру, кәсіпкерлік қызмет өнімін жасау және нарыққа шығару, тиімді коммерциялық байланыстар және басқашаралар жасау, қысқаша айтқанда пайда түсіру.

Кәсіпкерлікті төрт айқын  сатыдан құрылатын процесс ретінде  қарастыруға болады:

- жаңа идеяларды іздестіру  және бағалау. Идея құндылығының  өзектілігі пен потенциалы қарастырылады;  жаңа идеяның кәсіпкердің мүдделері  жеке қасиеттеріне қаншалықты мүмкіндік жасайтының бағалау; бәсекелестердің өнімімен салыстырғанда жаңа өнімнің артықшылықтарын бағалау.

- бизнес жоспар жасау.  Бизнес жоспарға нарықтың сигментін  оның өлшемін және негізгі  сипаттамаларын; өндіріс жоспарын, қаржы жоспарын, маркетинг жоспарын және басқаларды суреттеу жатады. Жақсы жасалған бизнес жоспар идеяны нәтижеге айналдыру құралы ғана емес, сонымен бірге қажет ресурстарды дәл бағалау құжаты және басқару стратегиясын, инвестицияларды тарту құралын дұрыс таңдау құжаты болып табылады.

- қажет ресурстарды  іздестіру. Бұндай ресурстарды  анықтау және іріктеп таңдау: қаржы, еңбек, өндірістік және  басқа; аз шығындармен қажет  ресурстарды дер кезінде тарту.

- құрылған кәсіпорынды  басқару. Бұл саты нақты басшылық  жүргізу стилін жасаудан, ұйымдастыру құрылымын құрудан, табысқа жету факторын анықтаудан әлсіз тұстарды анықтаудан және ол үшін құрылған бақылау жүйесінің көмегімен оларды жеңуден тұрады.

Кәсіпкер өндіріс тиімділігін  дамыту және жоғарлату жолдарын, жұмыс  сапасын жақсарту, кәсіпорнының пайдасын ұлғайту және осы кәсіпкерлік қызметтің табысты жұмыс істеуіне және дамуына жету жолдарын іздеп табады.

Қазақстан Республикасында  кәсіпкерлік қызметі бірнеше  кезеңнен өтті:

1. 1980-1991 жылдар аралығында  ҚР-да кәсіпкерлік қызмет өзінің басын КСРО кезіндегі қайта құру кезеңнен бастады. Сол кезде елімізде жеке еңбектік қызмет туралы, кооперация туралы, бірлескен кәсіпорындар туралы, заңдар қабылданды. Осы кезде мемлекет тарапынан бірнеше жеңілдік шаралары қолданылды. Осының арқасында экономикада бөлшек сауда орындары, қоғамдық тамақтандыру туралы өнімді өндеу кәсіпорындары сияқты кооперативтік қозғалыстар күрт дамыды. Елімізде тауар тапшылығы жойыла бастады яғни Қазақстанда кәсіпкерлік қызметінің фундаменті кооперативтер құруды деп атады. 80-шы жылдың аяғында 90-шы жылдың басында кооперативтердің саны 20 мыңға жуық болды. Ондағы жұмыс істейтің жұмысшылар саны 300 мың адам шамасында болды. Осы аралықта кооперативтер жалпы тауарлар мен көрсететің қызметің ¼ бөлігін астамын жүзеге асырды.

2. 1992-1994 жылдар аралығында. Бұл аралықта шағын кәсіпкерліктің  жоғары қарқынды дамуымен сипатталады. 2-ші кезеңде шағын кәсіпкерлік  3,4 есе, ауыл шаруашылық секторы  3,1 есе, нарықтық қызметің қамтамасыз  ететің жалпы комерциялық білім  беру 2,8 есе өсті. Осы аралықта материалдық өндіріс аясындағы шағын кәсіпкерліктің саны күрт төмендеді. Осы кезеңдегі сауда мен делдалдық қызметтің дамуына себеп болған ҚР Үкіметінің жаңа да енгізілген салық туралы заңы. Шағын кәсіпкерліктің жалпы табысының 70-80 % мемлекет салық түрінде мәжбүрлеп алып отырған. Осындай қиыншылыққа қарамастан Қазақстанда биржалар, банктер, сақтандыру компаниялары, жеке және жартылай мемлекеттік акционерлік қоғамдар ашыла бастады. Үкімет фермерлер шаруашылықты салықтың барлық түрінен босатты және шаруа қожалығы туралы заң қабылданды. Сондықтан 1992-1994 жылдар аралығында шаруа қожалықтардың саны 16,3-22,3 мыңға дейін өсті.