Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу

Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы  мен оның бәсекелік сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті дамыту үшін субъектінің  белгілі бір дәрежеде еркіндігі  мен хұқығы, шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге  тәуекелдіктің болуы қажет.

Еркін кәсіпкерлік  меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды. Кәсіпкерлік  қызметтің орын алар жері ең алдымен  – кәсіпорын. Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің  немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға өтуде халықты  кеңінен кәсіпкерлікке тарту  қажет. Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс  істеуі үшін нарықтық іс басындағы  субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет.

Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан  әр түрлі болып келеді. Құқықтық және өндірістік жағынан алғанда  олар жекелеген топтар мен түрлерге бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында –  мемлекеттік немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.

Республикада  кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден  қойылып, бірқатар заңдар мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың  бірі болып «Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы» Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру, мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады. Республикада «Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту» Қоры құрылып, Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында «Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту жайындағы» мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996жж. арналған бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің «Азаматтар жөніндегі хұқығын қорғау туралы» жарлығының қабылдануы мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады.

Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін  құруда әлі де болса шешімін күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші, тексеруші органдардың  көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені, кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің мүддесін қорғайтын  органның болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті  дамытуға елеулі кедергі жасайды. Сондықтан  да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің  сандық үлесі артса да, одан түсетін  салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан кәсіпкерлер табыстарын жасырады.

Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай  іс-шараларды жүзеге асыру қажет:

• мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
• мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
• жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
• кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
• кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
• тексеруші органдар санын қысқарту;
• заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.

Жоғарыда  аталған факторлар кәсіпкерлік  субъектілерін «көлеңкелі экономикаға», салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде бизнестегі кризистік  процестер оның жүйесіз және хаостық  түрде құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі –  несие алудың жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті  қолдаудың мемлекеттік стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен  шағын және орта кәсіпкерлік нарықта  өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар  түрлерін алады, сонымен қатар экономикада  бәсекені жақсартады.

Нарықтық  экономика жағдайында кәсіпкерлік  – шаруашылық қызметінің маңызды  түрі. Оның рөлін Адам Смит былай  деп бағаланған болатын: «Кәсіпкер  өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам  мүддесіне де қызмет етеді». Қазіргі  экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.

 

 

 

 

 

3.4.КӘСІПКЕРЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ ЖЄНЕ ДАМЫТУ

 БАҒДАРЛАМАСЫН  ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ

       Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін олардың экономикалық ортасын жақсартуға арналған көптеген нақты іс-шараларды қарастыратын, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту тұжырымдамасы жасалды (сурет1).   Өйткені кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін тұжырымдамалы түрде шешу шағын және орта бизнес саласына бағытталған индустриялдық-инновациялық саясатты өңдеп жүзеге асыруда жіберілетін кейбір қателіктердің алдын алуға және жұмыс қарқынын үдетуге көмектеседі. Сондай-ақ, кәсіпкерлік қызметті дамыту жөніндегі іс-шаралар да орта мерзімге арналған нақты  даму бағыттарын айқындай түседі.

Құқықтық базаны қамтамасыз ету

Кәсіпкерлікті мемлекеттік  қол-дау және дамыту бағдарламаларын  жүзеге асыру тұжырымдамасы

Кәсіпкерлікті өндірістік ресурстармен қамсыздандыру

 Кәсіпкерлікті ақпа-раттық     және ғылы-ми-әдістемелік тұрғыдан  қолдау

Нарықтық инфрақұрылым-дар  институтта-рын дамыту

Кәсіпкерлікті мемлекеттік  реттеу

Кәсіпкерлік қызмет бағдарламасында  жұмыс істейтін ма-мандарды дайындау

   Аталмыш тұжырымдаманы жасау барысында құқықтық базаның өзара қатынасын   және қаржылық-несиелік қолдау  шараларын,  сонымен қатар  кәсіпкерлердің де,  мемлекеттің де  мүдделері ескерілген аймақтық   аспектілермен   нақты  жобаларды   қарастыратын қалыптастырушы, қамтамасыз етуші   және қорытындылаушы бөліктерден тұрады (сурет 2).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1.   Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламасын жүзеге асыру тұжырымындағы өзара қарым- қатынастағы жүйелі іс-әрекеттер;

 

Ескерту: автор  құрастырған.

Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттері:

Тұжырымдаманың мақсаты кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту стратегиялары мен оларды жүзеге асырудың нақты механизмдерін өңдеу болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей басты міндеттерді  шешу қажет:

• құқықтық  ресурстармен қамсыздандыру;

• өндірістік ресурстармен қамсыздандыру;

• нарықтық инфрақұрылымдар  институттарын дамыту;

• кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік  қолдау және ынталандыру;

• кәсіпкерлік  қызмет құрылымдарында жұмыс істейтін мамандарды дайындау;

Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей басты міндеттерді  шешу қажет:

• құқықтық  ресурстармен қамсыздандыру;

• өндірістік ресурстармен қамсыздандыру;

• нарықтық инфрақұрылымдар  институттарын дамыту;

• кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік  қолдау және ынталандыру;

• кәсіпкерлік  қызмет құрылымдарында жұмыс істейтін мамандарды дайындау;

• кәсіпкерлікті  ақпараттық және ғылыми-әдістемелік  тұрғыдан қолдау;

• кәсіпкерліктің мемлекеттік реттеу органдары жүйесін  жетілдіру.

Тұжырымдамада мынадай кәсіпкерлікті дамыту шаралары қарастырылған:

1. Шағын және орта бизнесті  қолдау:

а) индустрия саласында:

- дәстүрлі өндіріс  салаларында шағын кәсіпорындарды  дамыту;

- жаңа технологияларды  игеру негізінде соңғы өнімді  өндіру;

- қайта өңдеу  өнеркәсіптер жүйесін дамыту.

ә) халықтық тұтыну тауарлары өндірісінде:

- отандық шикізатты  қолдануға бағытталу; 

- импортты алмастырушы тауарларды өндіру;

- экспортқа бағдарланған өнімдерді шығару.

б) инновациялық қызмет саласында:

- ғылыми сыйымды  өндірістерді ұйымдастыру және  дамыту;

- шағын жаңашыл кәсіпорындар жүйесін, аймақтық инновациялық және технологиялық қолдау көрсету орталықтарын дамыту;

- көлік, байланыс, құрылыс  салалары мен құрылыс материалдары  өндірісінде технологиялық және  зерттеу парктерін, сондай-ақ, бизнес- инкубаторларын құру.

 

 

 

 

 

 

 

құқықтық

базаны

қамтамасыз

ету;

кәсіпкерлердің

сыртқы экономика

лық қызметін мемлекеттік

қолдау және ынталандыру;

 

кәсіпкерлікті

өндірістік

ресурстармен

қамсыздандыру;

 

нарықтық нфрақұрылымдар институттарын

дамыту;

 

кәсіпкерлікті

мемлекеттік

реттеу органдары

жүйесін жетілдіру;

 

 

кәсіпкерлікті

ақпараттық және ғылыми-әдістемелік

тұрғыдан қолдау;

кәсіпкерлік

қызмет

құрылымдарында

жұмыс істейтін

мамандарды

дайындау;

кәсіпкерлер

одағы мен

бірлестігінің

қатысуымен

құқықтық базаны

дамыту және

жетілдіру

кәсіпкерлікті

құқықтық

тұрғыдан

қолдау және қорғау тәжірибесін

қалыптастыру

 

жаңа заңдар

мен нормативтік

актілерді шығару

үрдісін жүйелi

қарастыру

қолданыстағы

заңдарға

өзгерістер

мен толықтырулар

енгізу

 

шағын, орта және

ірі кәсіпкерлік

еркіндігін қорғау

және мемлекеттік

қолдау

 

сақтандыру ісі,

несие және

салық жүйелеріне

қажетті өзгерістерді

енгізу

базалық

саладағы

басты жобаларды

атқаруына қолдау

көрсету

 

халықаралық

ұйымдар мен қорлардың

қаржыларын

тарту үрдістерін

күшейту

шағын және

ірі бизнес

арасындағы

ынтымақтастық,

франчайзингті

қалыптастыру

 

табиғи, адамдық

және ұйымдық

ресурстарды

негiзiнде

инвестициялардың

тиімді  олданылуын

қамтамасыз ету

 

Кәсіпкерлікті

қаржылық қолдау

мақсатында

инвестициялар

тарту

шағын және орта

кәсіпорындардың

тұрақты жұмыс

істеуін қамтамасыз

ету шараларын

қарастыру

пайдаланылмаған

өндірістік

ғимараттар мен құралжабдықтардыжер тілімдері мен алаңдарды, аяқталмаған

құрылыс

объектілерін

санақтан өткізу

беру

 

кәсіпкерліктің

өсу қарқынын

және оның

нарыққа кіруін

жеңілдету

 

аталмыш

қызметтерді

ұсынатын шетелдік

компаниялар мен фирмалардың

бөлімшелерін ашу

 

консалтингтік,

маркетингтік,

инвестициялық,

құқықтық

қызмет көрсетілуi

қалыптастыту

 

лизингтік,

оффшорлық

бизнестi,

аукциондар мен

инвестициялық

сауда

орталықтарының

маңыздылығын

арттыру

 

жекешелендіру

ісінде аукциондар мен инвестициялық

сауда орталық-тарын қалып- тастыру

 

сақтандыру

жүйесі

нарықтық