Халықаралық теңіз құқығының ұғымы

Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясында дауларды реттеу мәселелері 74-бапқа («Қарсы немесе шектес жағалауда  жатқан мемлекеттер арасындағы айрықша экономикалық аймақтарды бөлу») және 83-баппен («Қарсы немесе шектес жағалауда жатқан мемлекеттер арасындағы континентальдық шельфті бөлу») енгізілді. 74-баптың 2-тармағында және 83-бапта «Егер белгілі бір мерзімде мемлекеттер қандай да бір келісімге келе алмайтын болса, мүдделі мемлекеттер ХV бөлігінде көзделген рәсімдерге келуі мүмкін». Бұл мемлекеттерге келісу жолымен өз жағалауында бөлуді жүргізу міндеті жүктеледі дегенді білдірді. [25, 47 б.]

Конвенция бөлу туралы дауға  қатысушы мемлекеттерге олардың қайшылықтарын реттеуге әкелетін жолдарды таңдаудың барынша еркіндігін ұсынады. Конвенцияда шекараның сызығын тиісті жүргізу туралы жалпы пікірге келмеген мемлекеттердің құқықтарын шектейтін ережелердің болмауы  барынша маңызды болып табылады, бейбіт реттеудің сол немесе өзге де құралын жалпы ереже ретінде пайдалану, ХV бөлікте көзделген кез-келген құрал (екі жақты немесе үшінші тараптың қатысуымен) осы жағдайда қолданылуы мүмкін. Алайда, соттық немесе арбитраждық қарауды бөлу туралы дауды шешу үшін сәйкес келетін құрал деп санамайтын кез-келген мемлекет 298-баптың 7-тармағына сүйенуіне болады. Мұндай мемлекет Конвенцияға қол қою, ратификациялау немесе оған қосылу немесе кез-келген уақытта мұндай мемлекет теңіз шекараларын бөлуге қатысты 15, 74 және 83 баптарын түсіндірумен немесе қолданумен байланысты дауларға қатысты бір немесе бірнеше міндетті рәсімдерді қабылдамайтындығы туралы жазбаша нысанда өтініш білдіруі мүмкін.  Бұл 298-баптың 1-тармағына сәйкес өтініш жасаған мемлекеттің қатысуымен дау туындаған кезде, екінші тарап осы мемлекеттің келісімінсіз міндетті сотқа немесе арбитраж органынан өтініш білдіре алмайды. Осындай дауды шешу үшін кез-келген екіжақты құрал, сондай-ақ соттық немесе арбитраж органы, бірақ тек осы мемлекеттің келісімімен пайдаланылуы мүмкін. Сонымен, теңіз шекараларын бөлуге қатысты халықаралық дауларды шешу құралдарының негізіне келісу принципі жатқызылды, бұл бөлу нормаларын реттейтін нормаларының негізінде жатыр. [25, 48 б.]

Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясы ерекше нормаларды да белгіледі, оған сәйкес мемлекет өзінің дискрециялық құқығы немесе өкілеттерін оның юрисдикциясы аймағында жүзеге асыруды қозғайтын дауды сотқа немесе арбитражға тапсыруға келіспеуге құқығы бар. 298-баптың 1-тармағында Конвенцияның кез-келген қатысушысы міндетті шешім қабылдауға әкелетін рәсімдерді қабылдамайтынын білдіруге құқығы бар деп көрсетілген, мысалы, теңіз шекараларын бөлуге қатысты 15, 74 және 83 баптарды түсіндірумен немесе қолданумен байланысты дауларға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі өзіне Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысымен жүктелген функцияларды жүзеге асырады.

  297-баптың 1-тармағына  сәйкес, міндетті шешімге әкелетін  жағалаудағы мемлекеттердің өздерінің  құқықтары мен юрисдикциялары  мен рәсімдерін жүзеге асыруға қатысты Конвенцияны түсіндірумен немесе қолданумен байланысты дауларға егер жағалаудағы мемлекет кеме қатынасы еркіндігі мен құқықтары, ұшу және т.б. қатысты Конвенцияны бұзған жағдайда және соған сәйкес мемлекет осы еркіндіктер мен құқықтарды жүзеге асыра отырып, жағалаудағы мемлекеттің заңдары мен ережелерін жүзеге асыра отырып Конвенцияны бұзған деп бекітілген жағдайда; жағалаудағы мемлекет халықаралық нормалар және қорғау стандарттары және теңіз ортасын сақтау бұзғанда  қолданылады.

3  ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ ТЕҢІЗГЕ ШЫҒУ МҮМКІНДІГІ ЖОҚ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ

3.1 Қазақстан  Республикасының теңіз құқығы  бойынша екі жақты, аумақтық  келісім шарттары

Қазақстанның белсенді сыртқы саясатының арқасында қазіргі  уақытта республиканың ішкі континентальдық мемлекет ретіндегі шарттық практикасы қалыптасуда. Қазақстанның теңізге қолжетімділігі мәселесін шешу  бірқатар транзиттік мемлекеттермен – ішкі континентальдық, сондай-ақ жағалаудағы мемлекеттермен халықаралық-құқықтық ынтымақтастық жандандырусыз мүмкін емес. [9, 185 б.]

Қазақстанның алдында  дүниежүзілік мұхитты игеруге қатысу болашақтарды және әлемдік экономикаға  интеграциялану мүмкіндігін ашатын алғашқы халықаралық құжаттардың  бірі Қазақстан Республикасы мен  Иран Ислам Республикасы арасындағы көлік саласындағы ынтымақтастықты дамыту туралы шарт болды. Хаттама 1992 жылғы 2 қарашада Тегеранда қол қойылды. Хаттамада теңіз көлігі,сауда және жолаушылардың теңіз тасымалы саласында екі мемлекет арасында ынтымақтастықты дамыту қажеттілігі көрсетілген. Теңізге шығу мүмкіндігі жоқ мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы үшін кеден рәсімдерін, төлқұжат режимі және визалар рәсімдерін оңайлату, сондай-ақ, транзит және жүктерді порттар және тараптар аумағынан өткізу ынтымақтастығы және осындай тасымалдауын экономикалық тиімділігін арттыруға қатысты хаттама ережелерінің маңызы зор.

Атап айтқанда, иран тарапы өз аумағынан еуропа порттарына, Парсы  шығанағы портына және керісінше  тасымалдау үшін Қазақстан Республикасының  импорттық, экспорттық және халықаралық  транзиттік жүктерін қабылдауға дайындығы туралы хабарлады. Транзиттің еркіндігі мен қолайлылығын қамтамасыз ету үшін тараптар  импорттық, экспорттық және халықаралық транзиттік жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын, сондай-ақ, бірлескен көлік бойынша қызметтер көрсететін экспедиторлық кәсіпорындарды құру туралы уағдаласты. Сонымен қатар, Иран және Қазақстан Каспий теңізі бассейнінде, сондай-ақ еуропа мемлекеттерінің порттарына жүктерді тасымалдауды дамыту мақсатында бірлескен кеме қатынасы компаниясын құру туралы сарапшылардың келіссөздерін жүргізуді келісті.

Өзара мүддені білдіретін көлік мәселелерін бірлесіп қарастыру  үшін, тараптар екі мемлекеттің құзыретті  органд  арының өкілдерінен тұрақты  жұмыс істейтін аралас комиссияны құруды дұрыс деп санады.

Теңізге шығуға мүмкіндігі жоқ мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының шарттық практикасындағы маңызды іс қазақстандық транзиттік жүктерді қайта өңдеу және тасымалдау үшін Қытайдың Лянь-юньган теңіз портын пайдалану туралы 1995 жылы үкіметаралық келісім жасасу болды. Келісімнің егжей-тегжейлі талдауы осы тарауда мазмұндалған. Келісімнің мағынасы бойынша, Қытай Халық Республикасы өзінің Лянь-юньган теңіз портын Оңтүстік-Шығыс Азия, Солтүстік және Оңтүстік Америка мемлекеттеріне және кері бағытта транзитпен жөнелтілетін қазақстандық тауарларды қайта өңдеу және тасымалдау үшін ұсынды. Осы уақытта қазақстандық жүктер қандай да бір төлемдермен салық салынбайды, ал транзиттік қозғалыс ешқандай шектеусіз және дәлелсіз кідірмеу қажет. Қазақстандық тарап орындауы қажет жалғыз шарт теңіз тасымалдаушыларын  таңдауға қатысты. Келісімнің 5-бабына сәйкес, қытай кемелерімен тасымалданатын қазақстандық транзиттік жүктерінің көлемі Лянь-юньган портындағы жалпы қазақстандық жүк көлемінің 50 %-дан төмен болмауы қажет.

Транзит бостандығын  жүзеге асырумен байланысты мүмкін болатын даулар мен қайшылықты жағдайларды шешу үшін Қазақстан мен Қытай арнайы Аралас комиссия құру туралы уағдаласты. Оның басты міндеті – 1995 жылғы Келісімнің қолданылуын бақылау.

Қазақстанның ішкі континентальдық  мемлекет ретінде шарттық практикасының маңызды бөлігін «балтық» бағыты құрайды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы балтық маңы мемлекеттерімен бірқатар келісімдер жасасты, бұл республикаға теңізде халықаралық саудаға тиімді қатысуына мүмкіндік береді. Сонымен, 1994 жылдың 10 тамызында Клайпеда қаласында қазақстандық жүктерді өңдеу және тасымалдау үшін Литва порттарын пайдалану туралы Хаттама жасалды.

Хаттамаға сәйкес, транзит  еркіндігін сақтау мақсаттарға жетудің  маңызды шарты болып табылады. Сондықтан транзиттік тасымалдаулар қандай да бір негізсіз кедергілер немесе шектеулерге ұшырамауы керек. Транзиттің нақты шарттары хаттамаға қол қойғаннан кейін үш айдың ішінде паритетті негізде құрылған бірлескен қазақстандық-литва комиссиясымен әзірленді.

Тараптар литва кемелерімен Клайпеда портынан және Клайпеда портына жеткізу шамамен жеткізілетін қазақстандық жүктің көлемі барлық көлемнің кемінде 50 %-ын құрауы керек.

Қазақстан және Литва  құзыретті органдар арасында тиімді іскери қатынастарды қолдау және дамыту бойынша өз күштерін салу міндетін, сондай-ақ олардың тиісті кәсіпорындары арасында:

- теңіз сауда флоты  мен порттарын тиімді пайдалану,  экономикалық және ғылыми-техникалық  байланыстар мен байланыстардың  дамуын кеңейту және тәжірибе  алмасу;

- сауда кеме қатынасы  мәселелерімен айналысатын халықаралық ұйымдардағы қызметтеріне қатысты пікір алмасу және теңіз көлігі бойынша халықаралық шарттарға қатысу мақсатында байланыстардың дамуын көтермелеу міндетін алды. [26, 47 б.]

Аталған мақсаттарды  жүзеге асыру үшін және Қазақстан Литва xаттамасын қолдануға бақылау жүргізу үшін аралас комиссияны құрды, оның құрамына екі мемлекеттің құзыретті органдарының өкілдері енді. Комиссия құзыретіне енеді:

- Хаттаманы түсіндіру  немесе қолдануға қатысты кез-келген  дауды тікелей келіссөздер арқылы шешу;

- Хаттаманы қолданудан  туындайтын өзара қызығушылықты  білдіретін мәселелерді, атап  айтқанда, екіжақты сауда кеме  қатынасы, сондай-ақ, халықаралық сауда  кеме қатынасының жалпы мәселелерін  талқылау;

- жекелеген мәселелерді  талқылау және тиісті ұсыныстарды әзірлеу үшін жұмысшы тобын құру.

Хаттаманың 7-тармағына  сәйкес, аралас комиссия өтінішті алғаннан кейін үш айдан кешіктірмей, тараптардың  бірінің өтініші бойынша жиналуы  керек. Аралас комиссияның әрбір  мәжілісі үшін күн тәртібі кеме қатынасы мәселелерінен хабардар органдардың келісімі бойынша анықталады.          [26, 48 б.]

Қазақстан мен Литваның қарастырылып жатқан саладағы ынтымақтастық 1997 жылы 7 наурызда Алматы қаласында  қабылданған Қазақстан Республикасының  жүктерін Клайпеда мемлекеттік теңіз порты арқылы тасымалдауды орындау үшін көлік және өзге де қызметтерді ұсыну туралы үкіметаралық келісіммен бекітілген болатын.

Аталған келісімге сәйкес, Литва Республикасы үкіметі өзіне  мынадай міндеттерді алды:

- Қазақстан Республикасының  жүктерін Литва аумағы және Клайпеда порты арқылы транзитпен тасымалдауға жан-жақты жәрдемдесу;

- Өз заңдары мен  өзге де нормативтік актілер  шеңберінде Клайпеда портында  кемелердің тұралап қалуын азайту, сондай-ақ, шекара, кеден және порттағы  өзге де қағаз жұмысын оңайлату және жылдамдату үшін барлық қажетті шаралар қолдану;

- Қазақстан Республикасының  транзиттік жүктеріне, жүктерді  әкелу, әкету, сақтаумен байланысты,  ұсынылатын порттық қызметтерді  пайдалану үшін, сондай-ақ, өз кемелеріне  сияқты жүктерге байланысты қажетті қызмет көрсететін коммерциялық операциялар жүргізу үшін жағдайлар жасауға кепілдік беру.

Өз кезегінде, Қазақстан  Республикасының  үкіметі:

- Клайпеда портын пайдалануға  өздерінің шаруашылық етуші субъектілерін  жан-жақты көтермелеуге;

- Өз заңдары мен  өзге де нормативтік актілер шеңберінде Клайпеда порт арқылы тасымалданатын экспорт-импорт жүктері үшін шекаралық, кеден және өзге де қағаз жұмыстарын оңайлату және жеңілдетуге міндеттенді.

Келісімнің 1-бабына сәйкес, «Клайпеда порты арқылы жүктерді тасымалдау» деп Клайпеда портынан жүкті тасымалдау, оларды қайта тиеу, сақтау және Клайпеда порты аумағындағы аталған рәсімдерді орындауға ресми түрде рұқсат берілген кәсіпорындар мен терминалдарда жүктерді тасымалдаумен байланысты өзге де рәсімдерді орындау деп түсіндіріледі. «Қазақстан Республикасының транзиттік жүгі» термині Клайпеда порты арқылы транзитпен Қазақстан Республикасының шаруашылық етуші субъектісі болып табылатын жөнелтушімен немесе қабылдап алушымен  тасымалдау үшін тағайындалған жүк дегенді білдіреді.[26, 50 б.]

Келісімдерді іске асыру  мақсатында Қазақстан және Литва  жүктерді қайта тиеумен, сақтаумен  және жүктерді жөнелтумен кемелерді  агенттеумен айналысатын бірлескен  кәсіпорындарды құруды көтермелеу туралы уағдаласты.

Келісімнің орындалуын бақылау үшін тараптар құзыретті органдар өкілдерінен аралас комиссияны құрды, комиссия өкілеттерінің бірі келісімді түсіндірумен немесе қолданумен байланысты туындайтын кез-келген дауды шешу болып табылады. Егер аралас комиссия шешім қабылдамайтын болса, онда дау екі мүдделі мемлекеттердің келіссөздер жүргізу жолымен реттелуі қажет. [27,23 б.]

Келісім үш жыл мерзімге, егер Келісімнің тараптарының бірі оның келісімін тоқтату туралы өзінің қалауын екінші тарапқа жазбаша  түрде білдірмеген жағдайда, онда келесі үш жылдық кезеңге автоматты түрде ұзартумен жасасты.

Қазақстанмен теңізге  қол жетімділік мәселесін шешуге бағытталған басқа бір халықаралық  шарттың бірі 1998 жылғы 19 мамырда  Қазақстан Республикасының үкіметі  мен Латвия Республикасы үкіметінің арасында Қазақстан Республикасы жүктерін өңдеу және тасымалдау үшін Латвия Республикасының порттарын пайдалану туралы келісімі болып табылады.

Келісімнің тараптары  транзит еркіндігін жүзеге асыруға  жәрдем көрсетуге және халықаралық  көлік байланыстарын дамытуға зиян келтіретін кез-келген әрекеттерге жол бермеуге міндеттенді. [27, 30 б.]

Келісім бойынша Латвия Республикасы транзиттік мемлекет ретінде, теңізге шығуға құқығы жоқ мемлекет ретінде Қазақстан Республикасына теңізге және теңізден барлық көлік  құралдарымен жүзіп өтуге құқық береді. Қазақстан Республикасы Латвия Республикасы порттарының қызметтерін және Латвия аумағы арқылы еркін транзитті пайдаланады.