Халықаралық теңіз құқығының ұғымы

Халықаралық үкіметтік  емес теңіз ұйымдарына қатысты, олар мемлекеттердің өзін біріктірмей, тек олардың белгілі бір ұйымдары мен қауымдастықтарын біріктіретін болса да, олар халықаралық норма шығармашылығы  процесіне белсенді ықпал етеді, әлемдік кеме қатынасы саясатына ықпал етеді. Халықаралық үкіметтік емес теңіз ұйымдары жұмысының негізгі аспектісі халықаралық теңіз тасымалдаулары реттейтін немесе қызмет көрсететін құжаттарды әзірлеу және практикаға енгізу болып табылады. Мұндай ұйымдарға Халықаралық теңіз комитеті (ХТК), Балтық халықаралық теңіз кеңесі (БХТК), Халықаралық кеме меншік иелерінің қауымдастығы және т.б. Халықаралық теңіз комитеті (ХТК) 1897 жылы теңіз құқығын және сауда теңізде жүзу практикасын үйлестіру мақсатында құрылған болатын. Өз қатарында әлемнің көптеген елдерінің ұлттық қауымдастығын біріктіре отырып, ХТК қолданыстағы халықаралық-құқықтық құжаттарды жетілдіру процесіне жаңа конвенциялар жобаларын әзірлеуге үлкен үлес қосады, келісілген және қабылданған келісімдерді қолданысқа енгізуге жәрдемдеседі.

Континентальдық шельф  шекарасы шегінде минералды ресурстарды практикалық әзірлеуге әлемнің барлық мемлекеттерінде білдіретін орасан қызығушылықты ескере отырып, Комитет 1975-1977 жылдары жүзбелі бұрғылау қондырғылары туралы конвенцияның жобасын әзірледі, онда осы құрылыстардың құқықтық жағдайы, оның иелерінің теңіз ортасын ластағаны үшін және бірқатар өзге мәселелердің жауапкершілік нысандарын анықтайды.

2.2 Халықаралық  теңіз дауларын шешу рәсімдері 

Дүниежүзілік мұхит  кеңістіктерін игеру және пайдалану  бойынша мемлекеттердің бейбіт қызметі олардың арасында балық аулау, теңіз кеңістіктерін межелеу, теңіз ортасын қорғау және сақтау, теңіз ғылыми зерттеулер, кеме қатынасы және тағы басқа мәселелер бойынша  қарама-қайшылықтардың туындау мүмкіндігін жоққа шығармайды. Осы арада барынша қиындықты практикада мемлекеттердің көпшілігі қарама-қарсы жатқан мемлекеттер арасында континентальдық шельфті бөлу проблемасы және теңіз балық аулау бойынша даулар алады. [23, 34 б.]

Жоғарыда аталған проблемаларды  ескере отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымының Конвенциясына мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылықтарды бейбіт реттеуді қамтамасыз ететін, түсіндіру немесе оның ережелерін қолдануға қатысты ерекше нормалар енгізілді. Біріккен Ұлттар Ұйымының ережесіне сәйкес, оның қатысушылары Конвенцияны түсіндіру және қолдану туралы барлық дауларды тез арада және тек қана бейбіт жолмен шешуі керек. Мемлекеттерге барлық белгілі халықаралық дауларды бейбіт шешетін құралдар келіссөздер (консультация немесе пікір алысу нысанында), халықаралық сот немесе арбитраж нысанында міндетті шешімдерге әкелетін рәсімдер, делдалдық, зерттеулерді пайдалану құқығы ұсынылады.     

Конвенцияға қатысушылар  Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 33-бабының 1-тармағында көрсетілген (Конвенцияның 279-бабы) құралдардың біріне келуі  немесе өз таңдауы бойынша кез-келген бейбіт құралы пайдалануға (Конвенцияның 280-бабы), сондай-ақ жалпы аймақтық немесе екіжақты келісімдермен көзделген кез-келген рәсімді (Конвенцияның 282-бабы) қолдануына болады.

Конвенцияның ережелеріне  сәйкес, егер қатысушы мемлекеттер  арасында Конвенцияны түсіндіру немесе қолдануға қатысты даулар туындайтын болса, онда тараптар дауда келіссөздер немесе өзге де бейбіт жолдармен оларды реттеуге қатысты пікір алмасуға шұғыл түрде кіріседі. Дауда тарап болып табылатын қатысушы мемлекет дауласқан екінші тарапқа немесе тараптарға осы дауды келісу рәсімі ретінде реттеуді ұсына алады, келісу рәсімі егер реттеу тараптардың өзара келісімі бойынша таңдап алынған бейбіт құралдарды қолдану нәтижесінде қол жеткізілмесе ғана қолданылады. [24, 150 б.]

Егер келісу комиссиясының тексеруі дауласқан тараптардың көңілінен шықпаса, онда келісу рәсімі тоқтатылған болып саналады және кез-келген тараптың талабы бойынша дау міндетті шешімдерге әкелетін міндетті рәсімдерге тапсырылады. Конвенцияның 287-бабы Конвенцияға қол қоюда, заңдастыруда немесе оған мемлекеттің қосылуы кезінде жазбаша өтініш арқылы бір немесе одан да көп рәсімдерді алуы мүмкін дегенді білдіреді:

а) Халықаралық теңіз  құқығы жөніндегі трибунал;

б)  Халықаралық сот;

в) VІІ қосымшасына сәйкес құрылған арбитраж;

г) Арнайы арбитраж (VІІІ қосымша).

Егер мемлекет өтініш жасамайтын болса, ол VІІ қосымшада көзделген арбитраж рәсімін таңдады деп саналады.

Егер тараптар дауда  дауды реттеу үшін сол рәсімді  қабылдамайтын болса, онда ол VІІ қосымшаға сәйкес реттелуі мүмкін. Конвенцияның 287-бабының 2-тармағы рәсімді таңдау туралы болуынан немесе болмауына қарамастан халықаралық теңіз құқығы жөніндегі трибунал, теңіз түбіне қатысты даулар жөніндегі Камера басымдығын ерекше атап өтеді. [24, 148 б.]

1994 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы Конвенциясына қосылғаннан кейін, тарихта алғаш рет халықаралық теңіз құқығы жөніндегі трибунал құрылды. Трибунал келген жері ГФР-дағы Гамбург ерікті Ганзей қаласы болып табылады. Кез-келген дауды Трибуналға тапсыру Біріккен Ұлттар Ұйымы Конвенциясының ХІ және ХV бөлімдерімен реттеледі. Трибунал Ұлыбритания, ГФР, Италия, Болгария, Хорватия, Ресей, Исландия, Қытай, Жапониядан, Үндістан, Оңтүстік Корея, Аргентина, Бразилия, Белиза, Гайана, Танзании, Камерун, Сенегал, Ганы, Тунис пен Ливаннан сайланған 21 соттан тұрады (Нью-Йорктa, БҰҰ 1996 жылы 1 тамызда сайланған).

1996 жылғы 18 қазанда  сайланған соттардың лауазымына  салтанатты ресми орналасуы болды.  Өз мәртебесіне сәйкес (Конвенцияның VІ қосымшасы және өзге де  тиісті ережелер), Трибунал Конвенция ережелері мен аталған Конвенцияға қатысты түрлі мәселелер бойынша осы ережелерді түсіндіру және қолдану бойынша туындаған мемлекеттер арасындағы дауларды шешуге құрылған. Сондай-ақ, Трибунал Конвенцияның мақсаттарымен байланысты емес қандай да бір өзге халықаралық келісімдерді түсіндіру мен қолдануға қатысты дауларды шешуге құқығы бар, мысалы, кемелердің бұғаздар немесе аймақтық теңіз арқылы және т.б. өтуі туралы екі мемлекет арасындағы келісім.

Трибунал толық құрамда  немесе 11 сот – кворум болған жағдайда жұмыс істей алады. Істерді шешуді жеделдету мақсатында жыл сайын оңайлатылған өндіріс тәртібінде дауларды шешуі мүмкін, сайланған мүшелердің 5 мүшесі арқылы Камераны құрайды. Даулар Трибуналдың қарауына жағдайға байланысты немесе хатшыны арнайы келісім туралы хабардар ету арқылы немесе оның атына жазбаша өтініш беру жолымен тапсырылады. Екі жағдайда да даудың пәні мен тараптары көрсетіледі. Егер тараптардың бірі Трибуналға келмесе немесе өз дәлелдерін ұсынбаған жағдайда, онда екінші тарап Трибуналды қарауды жалғастыруды және шешім шығарды сұрауы мүмкін. [24, 156 б.] Тараптың болмауы немесе тараптардың өз дәлелдерін ұсынбау қарауды жүргізу үшін кедергі болып табылмайды. Шешім шығармастан бұрын Трибунал аталған дау оған сотта қаралуға жататындығын анықтап қана қоймай, сонымен қатар талап жинақталған факті жағынан да, заңды жағынан да жеткілікті негізделгенін анықтауы керек. Барлық мәселелер Трибуналға қатысушы мүшелердің көпшілік даусымен шешіледі. Егер дауыстар тең түссе, онда Трибунал мүшесінің орнын басатын Төрағаның даусы шешуші болып табылады. Трибуналдың шешімі аяқталған және дауға қатысушы барлық тараптармен орындалады. Трибуналдың барынша маңызды құқығы басқа мемлекеттермен қамауға алынған қандай да бір мемлекеттің кемесі мен экипаждарын «тез арада босату» туралы шешімін шығару болып табылады. Мұндай босату Біріккен Ұлттар Ұйымы Конвенциясының 292-бабында көзделген. Мұнда, ең бастысы, егер кеме және экипаж босатылмайтын болса, «оңтайлы кепілпұл немесе өзге де қаржылық қамтамасыз етуді» ұсынуға қарамастан және егер қамауға алғаннан кейін он күннің ішінде мемлекетпен және жағалаудағы мемлекетпен кез-келген сотқа немесе арбитражға босату туралы мәселені тапсыру туралы келісімге қол жеткізілмесе, тез арада босату туралы шешім шығара алады. Осыдан кейін Трибуналға берілген өтінішті қарастыруда соңғысы «тез арада босату» туралы шешім шығара алады. Мұндай шешім міндетті болып табылады. [24, 160 б.]

Арбитражға сәйкес дауды  реттеу (VІІ қосымша) екі тарап та осы рәсімді таңдап алған жағдайда жүргізіледі. Осы уақытта олар кез-келген уақытта VІІ қосымшада көзделген рәсімнен айрықша дауды арбитраждық реттеудің өзге рәсімі туралы уағдаласа алады. Арбитраж VІІ қосымшаға сәйкес осы туралы келісімнің болмағаны кезінде, егер тараптар дауда сол не басқа да рәсімді қабылдамаған жағдайда қолданылады. Сонымен, VІІ қосымшаға сәйкес, кез-келген қатысушы мемлекет тізімін ООП бас хатшысы жүргізетін төрт арбитрді тағайындауы мүмкін. Әдетте, арбитраж бес мүшеден тұрады: әр тарап дауда бір мүшеден тағайындайды, ал қалған үшеуі өзара келісімдер бойынша осы тараптармен тағайындалады. Егер тараптар көрсетілген тағайындаулар туралы уағдаласа алмайтын болса ол xалықаралық теңіз құқығы жөніндегі Трибунал төрағасымен жүргізіледі.

Арбитраждың шешімдері  көпшілік дауыспен қабылданады және егер тараптар дауда қайта қарау рәсімі туралы алдын-ала уағдаласпаса, қайта қарауға жатпайды.

Арбитражға қарағанда (VІІ қосымша) арнайы арбитраж (VІІІ қосымша) тізімі қосымшада берілген нақты  дауларды шешуге тағайындалған. Бұл:

1. Балық аулау;
2. Теңіз ортасын қорғау және сақтау;
3. Теңіз ғылыми зерттеулері;
4. Кеме қатынасы, кемелерден ластау  және көму нәтижесінде ластауды қоса алғанда. [24, 161 б.]

Арнайы арбитраж бес  мүшеден тұрады: қарауды қозғаған тарап, екі мүшені тағайындайды, даудағы  екінші тарап – екі мүшені тағайындайды. Төраға даудағы тараптардың келісімі бойынша тағайындалады. Дауды қарау рәсімі және арнайы арбитражбен шешім қабылдау VІІ қосымшада көзделген рәсімге ұқсас. [25, 34 б.]

Біріккен Ұлттар Ұйымы Конвенциясының 287-бабымен белгіленген міндетті рәсімдер немесе құралдар арасында Біріккен Ұлттар Ұйымының xалықаралық соты ерекше орын алады. Біріккен Ұлттар Ұйымы Конвенциясы күшіне енген уақытқа дейін, xалықаралық сотпен қарсы жатқан мемлекеттер арасында континентальдық шельфті бөлу мәселесі бойынша басымды болатын белгілі даулар қарастырылды.

Теңіз құқығы оқулықтарында  жиі мысал ретінде берілетін  Солтүстік теңізінің континентальдық  шельфін межелеу туралы іс барынша  қызығушылықты білдіреді. Үш мемлекет – Дания, ГФР және Голландия континентальдық  шельфті межелеу принциптері туралы уағдаласа алмады. ГФР үшін xалықаралық соттың юрисдикциясы міндетті болып табылмады, 1967 жылдың 2 ақпанында тараптар «1964 жылғы 1 желтоқсанда және 1965 жылғы 9 маусымдағы шарттармен анықталған тараптардың әрқайсысын шекарадан тыс тиесілі Солтүстік теңіздегі континентальдық шельф кеңістіктерін межелеуге қолданылуы мүмкін қандай халықаралық құқық принциптері мен нормалары» белгілеуі қажет xалықаралық сотта дауларды тапсыру туралы екі бірегей келісімдер жасасты. Жартыжылдық қараудан кейін (1968 жылғы 1 желтоқсаннан 1969 жылғы ақпанға дейін) сот межелеу әділдік принциптеріне сәйкес келісімге келу арқылы жүзеге асырылуы керек деп шешті. Нәтижесінде, Солтүстік теңізінің шельфін бөлу туралы дау дауласушы мемлекеттер арасында 1971-1972 жылдары келісімге келу арқылы шешілді, бұдан кейін олардың арасында 10 турға созылған келіссөз өткізілді. 1971 жылдың 28 қаңтарда Копенгагенде ГФР және Голландия және ГФР мен Дания арасында шельфтің даулы аудандары туралы шарттарға, сондай-ақ үш жақты хаттамаға қол қойылды. Сотқа өтініш білдіргенге дейін тараптармен келісілген шельф шекаралары жаңа шарттармен өзгеріске түскен жоқ. Шарттарда жалпы орналасқан орнын пайдаланумен ғана байланысты ғана емес, сонымен қатар, шарттарды түсіндірумен және қолданумен байланысты мәселелер бойынша дауларды шешу тәртібі туралы егжей-тегжейлі ережелер мазмұндалады. Атап айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымының xалықаралық сотымен егер тараптар өздері уағдалса алмайтын дауларды қарау үшін аралық сотты тағайындау мүмкіндігі көзделді. 1968 жылғы 2 ақпандағы өздерінің арнайы келісімдерінде тараптар сотты өздерінің орнына дауды реттеуді сұраған жоқ, олар тек қана үрдісті көрсетуді, оларға жалпы басшылық жасауды сұрады және «өз мемлекеттері арасында Солтүстік теңіз континентальдық шельфін тараптар өтінген xалықаралық сот шешіміне сәйкес келісімге келу жолымен бөлу жүргізуді» міндеттенеді. [25, 40 б.]

1982 жылы Біріккен Ұлттар  Ұйымының xалықаралық соты Жерорта  теңізінде шельфті межелеу туралы  ливия-тунис ісі бойынша шешім  шығарды. Халықаралық сот өзін  әділдік принципі негізінде шешім  шығаруға міндетті деп санады. 1982-1984 жылдары xалықаралық сот камерасы АҚШ және Канада арасында Мэн шығанағындағы теңіз шекарасы туралы істі қарады. 1985 жылы Жерорта теңізіндегі шельф туралы Ливия мен Мальта арасындағы дау бойынша Халықаралық сот шешімі шығарылды. [25, 41 б.]

Жоғарыда аталған дауларды қарастыра отырып, сот шектес мемлекеттер  арасында континентальдық шельфтің маңызды критерийлері ретінде барлық тиісті мән-жайлардың есебін және әділдік  принципінің басымды мағынасын  бекітті. Сот бұл мән-жайларды бекітті және бөлудің практикалық әдісін ұсынды.

Халықаралық сот, егер дауласушы  тараптар бірлесіп оған өтініш білдірсе, қандай да бір дауға қатысты міндетті юрисдикцияны иеленеді. Басқа сөзбен айтқанда, xалықаралық сот дауларды бейбіт шешу жүйесінде өзінің орнықты орнын иелене отырып, дауласушы мемлекеттер өз еркімен халықаралық сотқа тапсыруға келісім білдірген дауларды ғана шешеді, ал мемлекеттің ішкі құзыретіне енетін мәселелер ешқандай жағдайда да халықаралық қараудың пәні бола алмайды. Бұл жағдайда Түркия мен Греция арасындағы қайшылықтарды мысалға келтіруге болады. 1973 жылы Тасос грек аралында мұнайдың бай кені табылған болатын. Эгей теңізі аралдарының көп бөлігі Грецияға тиесілі екендігі белгілі, атап айтқанда, Тасос аралы түрік жағалауына біршама жақын орналасқан. Аталған мән-жайлар энергия тасымалдаушыларға бағалар рекордтық белгіге баррельге 25 долларға дейін көтерілген әлемдік энергетикалық дағдарысқа байланысты одан әрі шиеленісе түсті.  Түркияның ұстанымы Эгей теңізіндегі екі мемлекеттің материктік аймағын табиғи жалғасуы негізінде шельфті межелеуді ұсынды, 1976 жылы Греция xалықаралық сотқа даулы аймақты зерттеу бойынша Түркияның әрекеттеріне жауап ретінде қорғау шараларына ұсыныс жасау өтінішімен талап өтініш білдірді, бір уақытта Грециямен Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесіне  шағым жолданды. 1976 жылдың жазында аталған іске байланысты осы мемлекеттердің қарулы күштері толық әскери дайындыққа келтірілді. Алайда, xалықаралық сот бұл үшін қазіргі уақытта жеткілікті негіздеменің жоқтығы, сондай-ақ сот істі мұқият қарау құзыретінің болуы немесе болмауы белгіленген жағдайға дейін қорғау шараларын анықтау туралы мәселені қарастыруға құқығы жоқ екенін есепке ала отырып, Грецияның оның құқықтарын қорғау туралы уақытша өтініштерін қабылдау туралы ұсынысын қайтарды. Түркияның соттық қараудан бас тартуы жоғарыда аталған сот тек тараптардың бірлесіп өтініш білдіргені жағдайында ғана қандай да бір іс бойынша юрисдикцияны иеленетін болғандықтан, Грециямен берілген өтінішін қарау құзыретіне иеленетінбейтіндігі жөнінде шешім қабылдау соттың 1978 жылғы 19 желтоқсандағы шешімін (12 дауыс жақтады, 2 дауыс қарсы) алдын-ала анықтады. [25, 45 б.]