Лизингті дамыту-кәсіпорынның негізгі құралдары жаңарту формасы ретінде

Қазақстан үшін экономиканың дамуының қазіргі шарттарында ең тиімдісі- шетелдің техникалық потенциалын  пайдалану және шетелдік жаңалықтарды ұлттық экономикаға тасымалдау, атап айтқанда «тасымал» стратегиясы, болашақта  Қазақстанның өзінің инновациялық потенциалын  құрудың және өсірудің фундаменті болып  табылады.

Лизинг туралы, шаруашылық жүргізудің инновациялық-кәсіпкерлік  әдісі ретінде сөз қозғасақ, инвестициялаудың бұл формасын қолдану, біріншіден, кәсіпорындардың  жаңа жоғары технологиялық, бәсекеге қабілетті  өніммен нарыққа шығу ұмтылысына барлық шарттар жасауға, екіншіден, тұтыну қасиеттеріне байланысты өзіне  ұқсас өнімнен артық өнім өндіру бойынша есептерді шешуге көмектесетінін айтып өту керек.

Ішкі және сыртқы инвестициялық  ресурстардың тапшылығы шарттарында  кәсіпорынның құнын өсіру есебін шешуге және инновациялық жобаларды  басқаруды іске асыруға қабілетті  ұйымдастырушылық механизм-лизингтік  компаниялар болып табылады.

Лизингтік компанияның қызметінің ішкі шаруашылық механизмін құру жолында  келесі есептерді шешу керек:

• Лизингтік компанияның инвестициялық стратегиясын жасау;
• Инвестициялық жобалардың құрылуына ықпал тигізу және олардың қызметінің тематикалық бағыттарын анықтау;
• Ұйымдастырушы құрылымның құрамын және инвестицияларды басқару құрылымын анықтау;
• Инвестицияларды өткізуді және инвестициялық қызметті жоспарлау;
• Кадрларды жинау, оқыту және кәсіпорынның потенциалын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету;
• Творчестволық атмосфераны құру және интеллектуалды еңбектің  жоғары мотивациясын құру;

Белсенді инвестициялық-инновациялық қызмет жүргізетін лизингтік компания кәсіпкерлік түрдегі компания болу керек. Бұл әрбір бөлімше асты мәселелерді дербес шешуі, ал әрбір  қызметкер кәсіпкерлік қызметте ортақ қатысуға бейімделуі үшін қажет.

Лизингтік компанияның сәтті  жұмыс жасауы көп жағдайда оның ұйымдастырушылық құрылымына байланысты. Бұл түсінік  тек ұйымдастырушылық формаларынан ғана емес, басқарудың ұйымдастырушылық құрылымынан да тұрады, яғни жобаның қатысушылары арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру мен басқарудың өзара байланысты органдарының жиынтығынан да тұрады.

Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексіне сәйкес, лизингтік  компаниялардың түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формалары бар. Лизингтік компанияны құрған кезде оның құрылу және қызмет жасау ерекшеліктері ескеріледі. Лизингтік компанияның ұйымдастырушылық құрылымы акционерлердің түріне (банктер, сақтандыру компаниялары), экономикалық қызмет аясына (өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, сауда, транспорт), мәмілелердің, мүліктің түрлеріне байланысты.

Лизингтің дамуының кезеңдеріне, түрлеріне, мөлшеріне, жинақталған  тәжірибеге, коммерциялық ұйымдардың түрлеріне байланысты лизинг процесін басқарудың өндірушілік әдісі орын алады, мұнда лизингтік операцияларды  өткізу мен дайындау бойынша жұмыстарды мүлікті өндіруші-кәсіпорынның өндіруші бөлімшесі орындайды. Бұл әдіс жаңа өнімді оперативті түрде өткізуге, оның сапалы ремонтын жасауға мүмкіндік  береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ  ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢДАМУ БОЛАШАҒЫ

 

     3.1. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ  ТЕЗДЕТУДІ МЕМЛЕКЕТТІК ЫНТАЛАНДЫРУ

 

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, Қазақстан Республикасындағы  лизинг бизнесінің дамуы инновациялық процесті белсендірудің перспективалы  бағыттарының бірі және өндірістің техникалық қайта қарулануы мен экономиканы  құрылымдық қайта құрудың қуатты импульсі бола алады. 

Алайда, лизингтің сәтті  дамуына белгілі-бір жағдайлар  қатары бөгет болады, олардың негізгісі  құқықтық базаның толық жетілмегендігі болып табылады.

Лизинг, кәсіпкерлік қызметтің  жаңа бір бағыты ретінде, қабылданатын нормативті-құқықтық актілерге тұрақты  қызмет көрсетулерді қажет етеді. Қазақстан  экономикасының дамуына ең бір елеулі әсер ететін, бірінші кезекте фармацевтикалық, жеңіл өнеркәсіп, ауыл шаруашылық өнімдері, металдық аллюминий мен құймалар, оған қоса транспорттық құралдар мен  есептегіш техника сияқты лизингтік  мәмілелердің объектілері бола алады.

Қазақстан Республикасындағы  лизинг операцияларын мемлекеттік  реттеудің қажеттілігі келесі факторлармен сипатталады:

• Экономиканың барлық салаларындағы негізгі қорлардың шекті тозуы
• 2000 ж 5 шілдесінде «Қаржылық лизинг туралы» Заңның қабылдануы
• Аймақтардағы лизингтің даму программасын мемлекеттік қолдау
• Қазақстан экономикасына отандық және шетел инвестицияларының ағымының көбеюі
• Кіші және орта бизнесте кәсіпкерліктің жандануы

Мемлекет экономикалық алғашқы  ашылған салаларда лизингтік  жобаларды тікелей бюджеттік  қаржыландыру арқылы және субсидиялау, коммерциялық банктерге мемлекеттік  кепілдіктер беру, мемлекетаралық деңгейде лизинг мәмілелерін жасау арқылы кәсіпорындардың инвестициялық  белсенділігін қолдай алады.

Бірақ та, тікелей мемлекеттік  лизингтік реттеудің жаман жақтарын да айтып өту керек: бюджет қаражаттарының шектеулілігі, кіші және орта бизнестің  кәсіпорындарын лизингтік процеске тартпай-ақ бөлінген қаражаттарды ірі  кәсіпорындарға жинақтау, аймақтардағы түрлі ұйымдастырушылық сұрақтарын шешкендегі салғырттық.

Зерттеу барысында, лизингтік  операциялардың тиімділігін көтерудің  негізгі бағыттары келесілер  болу керектігіне көзіміз жетті:

• Жеке кәсіпкерлікті дамыту бойынша шарттарды құру үшін және олардың қызметін реттеу үшін мемлекеттік реттеуді белсендіру
• Заң актілерінің жүйесі және   кепілдікті қарыз механизмі арқылы халықтың жинаған қорларын пайдалану
• Экономиканың нақты секторын несиелеуге банктің қызығушылығын арттыру шарттарында банктердің және басқа да несиелік ұйымдардың қаражаттарын пайдалану
• Пайдадан және амортизациялық аударымдардан құралатын кәсіпорынның өзіндік қаражаттарын пайдалану және мобилизациялау
• Шетел капиталын өндірістік секторға тарту, халықаралық және мемлекетаралық лизинг механизмдерін енгізу және пайдалану

Бюджеттік инвестициялардың шектеулілігі шарттарында мемлекеттік  саясаттың маңызды элементі- инвестицияланатын  капиталдың масштабтарын және сапасын  көтеруге бағытталған, конкурсты жобалық  инвестициялаудың механизмі бола алады.

Кәсіпорындардың инновациялық қызметін кеңейту мен техниканы  жаңарту бойынша лизинг бизнесін ынталандыру, кеңейту үшін қажет  «инвестициялық климатты» құру мүмкіндігін  жанама экономикалық әдістер береді. Инвестициялық тәуекелділіктерді  төмендету үшін лизингтік операцияларды  жанама мемлекеттік ынталандыруды  активизациялауда келесі өнім түрлерінің өндірісін қамтамасыз ететін лизингтік  инвестициялық жобалардың категорияларын анықтау бойынша мемлекеттік  қолдау қажет:

• Шетелде ұқсас түрлері жоқ өнімдер
• Экспортты, ең жақсы әлемдік мысалдарының деңгейіндегі сыртқы нарықта сұранысы бар тауарлар
• Импорттымен салыстырғанда бағасы төменірек, импортты ауыстырушы өнімдер
• Ішкі нарықта сұранысқа ие өнімдер

Жанама қолдаудың мақсаттарына салықтық, амортизациялық, бағалық, несиелік саясаттар жауап береді. Ерекше маңызды-салық  саясаты болып табылады. Лизингтік  операцияларды тездетуді мемлекеттік  реттеу салықтық жеңілдіктер мен  преференцияларда бейнелену қажет.

Инвестициялық салықтық преференциялар салық төлеушілердің жиынтық  жылдық табысынан қосымша шегерулерге  құқық береді.

«Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстанның Заңы бойынша инвестициялық жобалар  бойынша келесі жеңілдіктер берілген (9,б.16):

• Мемлекеттік гранттар
• Келісімге отырған уақыттан бастап 5 жылға дейін жер салығын және мүлік салығын төлеуден босату
• Салық салынған табысты алғаннан бастап 5 жыл уақытқа дейін табысқа салынатын салықты төлеуден босату, бірақ келісімге отырғаннан кейін 8 жылдан артық емес
• Инвестициялық жобаны өткізу үшін қажет шикізатты, материалдарды, құрал-жабдықтар импортын кедендік баж салығын салудан толық немесе үлесті босату

Салықтық жеңілдіктер  негізгі қаражаттарға келетін инвестициялардың көлемдеріне, экономиканың жаңа секторларына жатуына байланысты беріледі.

Салық кодексі 74 статьясы бойынша,салық  салу мақсатындағы қаржылық лизинг-негізгі  қаражаттарды лизинг алушының меншігіне  беру және келісімде анықталған белгіленген  бағамен өзіне қалдыруға толық  құқығын білдіретін лизингтің түрі, бірақ бұл жерде пайдалы қызмет уақыты 80%-дан асу керек, салық  салу мақсатында негізгі қаражаттарды лизингке беру, лизинг мүлкін сатып  алу ретінде қарастырылады. Мұнда  негізгі қаражаттардың құны лизинг келісімімен анықталады, негізгі  қаражаттардың құнын көбейтуге  жататын пайыздарды төлеуге кеткен шығындар кіргізіледі, Бұл пункт  лизинг алушы үшін тиімсіз, өйткені  мүлікке салынатын салықтар бойынша шығындар өседі (7,б.25).

Лизинг берушілердің табысқа  салынатын салықтан босатылуы тек  мынау міндетті шарт орындалса ғана мүмкін болады: лизинг уақыты- 3 жылдан артық және негізгі қаражаттар лизинг алушыға лизинг келісімінің аяғында  беріледі.

Лизингке алынған негізгі  қаражаттардың құнын Қазақстан  Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер»  Заңындағы 20; 20-1-20-8 статьяларында көрсетілген  тәртіпте және шарттарда амортизациялық аударымдарды есептеу арқылы шегерімдерге жатқызамыз. Бұл жағдай тағы да лизинг алушыға тиімсіз, себебі оған лизинг мүлкін жоғарырақ бағамен балансқа қоюына тура келеді.

Біз, қаржылық лизинг пен  жалға беру арасындағы мәнді экономикалық айырмашылығын көрсеткіміз келіп  отыр. Жалға беру мүлікті уақытша  пайдалануға жалдаушыға беруін қарастырады. Қаржылық лизинг кезінде жал ұзақ мерзімге беріледі (3 жылдан аса) және келісім  уақыты аяқталғаннан соң, лизинг алушыға  беріледі. Яғни, қаржылық лизинг инвестициялық  қызметке жатады, ал жалға беру кәсіпкерлік  қызметті жүзеге асыру үшін қажет  уақытша құрал ретінде пайдаланылады.

Капитал салымдарын қорғау және марапаттау туралы барлық экономикалық дамыған мемлекеттермен екі жақты  келісімге қол қоя отырып, Қазақстан  Халықаралық Экономикалық Қатынастар жүйесіне кіру үшін маңызды қадам  жасады. Бұл құқықтық документтер  салатын инвестициялар жөнінде  шетел инвесторларының тәуекелділіктерін  және қауіптенулерін азайтады.

Қазақстан Республикасы Халықаралық  Валюталық Қордың және Әлемдік банктің  мүшесі болды. Дүние жүзілік Сауда  Ұйымына қосылуы, Экономикалық ынтымақтастық  және даму Ұйымымен және Европалық  Союзбен келісімдер жасау шетел  инвестицияларын реттеу сферасында қазақстандық және халықаралық құқықтық нормаларының жақындауына ықпал  етеді. Бүгінгі күні Қазақстанда 13 инвестициялық  жоба өткізілді.

Салық Кодексінде өзгертулер енгізілді - Ұлттық банктің 1,5-ға тең  қайта қаржыландыру қойылымының  шегінде лизинг бойынша пайыздарды төлеу шығындарын шегерімдерге жатқызу  керек. Берілген өзгеріс бірінші  ретте, лизинг мәмілесін негізгі тұтынушылары ретіндегі лизинг алушылар үшін лизингті қолданудың қызығушылығын арттырды.

Лизингтік компаниялар үшін, мүліктің солардың меншігінде төлеп  алғанға дейін болғандығы тиімді, себебі амортизациялық аударымдар шегерімдерге жатқызылады және салық салынатын  базадан алып тасталынады. Фактілі  түрде, лизинг объектісі меншікке тек  лизингтік төлемдерді толық төлегеннен кейін ғана аударылады.

Лизингтік қатынастардың  дамуы толығымен құқықтық базаға тәуелді екендігін жоғарыдағыдан  біле аламыз. Қазақстандық лизингтік  компаниялардың жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, заңның қолдауынсыз және істегі салық  салу жүйесін жетілдірусіз сәттілікке және Қазақстандағы  лизинг бизнесінің дамуына сенуге болмайды.

Лизинг алушылар үшін амортизациялық саясатпен байланысты салықтық шарттар  қажет. Ресейде лизинг алушылар үшін лизингтік төлемдердің барлық сомасы өнімнің өзіндік құнын және қаржылық нәтижелерді құрайтын шығындардың  құрамына кіреді. Қазақстан Республикасында  лизингтік төлемдер табысқа салынатын  салық бойынша шегерімдерге жатқызылады. Қазақстандық лизинг алушылар онша тиімді жағдайда болмайды, себебі оларда нәтижесінде  салық салудың жоғарырақ базасы болады, сәйкесінше оларға көбірек  салық төлеуге тура келеді.

Біздің қарсылығымызды білдіретін бір пункт бар - лизинг объектісін даусыз алу құқығы. Біздің пікірімізше, егер лизинг алушыдан ешқандай төлемдер түспесе, лизингтік компания лизинг объектісін соттың араласуынсыз алып алуға құқылы. Бірақ, Қазақстанның нормативті базасында даусыз алып алу мүмкін емес, тек лизинг келісімін соттың шешімі бойынша бұзуға болады. Ал сот  дау-шары ұзаққа - алты немесе одан да көп  уақытқа созылуы мүмкін. Лизингтік  компания меншік иесінің құқығын: алып қою, сату немесе өз шығындарын жабуды қолдана алмайтындығын көре аламыз. Мұнда лизингтік компанияларды  қорғаудың заңды қарапайымдандырылған процедурасын қолдану керек.