Лизингті дамыту-кәсіпорынның негізгі құралдары жаңарту формасы ретінде

Лизингтік қатынастардың  мәнін түсіну үшін лизингтің қызметтерін  қарастырайық: «лизинг, күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде көп қырлы  экономиканы және өндірістік қызметті белсендіруді құру бойынша маңызды  функцияларды атқарады».

Лизингтің көп қызметтерінің  ішінен тек төртеуін қарастырамыз:

• Лизингтің қаржылық қызметі өндірушіні өндірістің қажетті қаражаттарының құнын бірден төлеуден босатады, яғни лизинг ұзақ мерзімді несие түрінде болады.
• Өндірістік қызмет өндірістік есептерді уақытша пайдалану жолымен тез шешуде көрініс табады. Бұл өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің және жаңа технологияларға, ғылыми-техникалық прогресстің нәтижелеріне қол жеткізілімділігінің тиімді әдісі.
• Лизингтің өткізушілік қызметінің мәні-тұтынушылар санын көбейту және өткізудің жаңа нарықтарын игеру, лизинг саласына кейбір мүлікті бірден ала алмайтындарды  тарту.
• Лизингтің салықтық жеңілдіктерді пайдалану қызметі. Лизинг берушіге төлейтін лизингтік сыйақыны шегерімге шығару, ол лизинг алушының салық салынатын пайдасын азайтады.

Біздің мемлекетте лизинг бизнесінің рөлі қазіргі кезде лизингтің  қаржылық және өндірістік қызметтерімен  шарттандырылған.

1.2. ЛИЗИНГТІҢ ЖІКТЕЛУІ  ЖӘНЕ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ  ТҮРЛЕРІ, ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Лизинг түрлерінің жіктелуінің  жақтаушылары оперативтік лизинг құрамына рейтинг және хайрингті кіргізеді, ал қаржылық лизингтің құрамына қызмет көрсетуімен қоса жүретін лизингті кіргізеді. Рейтинг-машиналардың, құрал-жабдықтың, транспортты құралдардың, тұрмыс техникасының және инвентарлық заттардың қысқа  мерзімді жалға берілуі, бірақ мұнда  жалға алушының мүлікті өзінде қалдыруға  құқығы жоқ. Ал егер машиналар, құрал- жабдықтар  және транспорттық құралдар орташа мерзімге жалға берілсе, онда хайринг орын алады /25,б.104/.

Біз өткізген талдау көрсеткендей, лизингтің көптүрлілігіне келесі факторлар  әсер етті:

• Шет ел терминологиясын түсінудегі және сөзбе-сөз аудармасындағы айырмашылық
• әртүрлі мемлекеттердегі лизингтің құқықтық статусының және зандылық базасының айырмашылығы
• әртүрлі мемлекеттердегі лизинг бизнесін мемлекеттік қолдау деңгейлеріндегі айырмашылық
• әртүрлі мемлекеттердегі лизинг түрлері үшін салықтық және амортизациялыз қалқанның әртүлілігі
• лизингтік мәміленің барлық қатысушылары үшін лизингтің несиемен салыстырғандағы артықшылығының әртүрлілігі
• нақты лизингтік операцияның ұлттық ерекшелігі

Лизингтің мазмұны және анықтамалары бойынша нәтижелерді зерттеп, лизинг түрлерінің жіктелуін келесі 16 сипаттама  бойынша нақтылауын ұсынамыз, ал лизинг түрлерінің сыныптамасы және мәні А  қосымшасында көрсетілген. Осы жерде, біз лизинг түрлерінің бөлінуі мына критерийлер бойынша болатындығын көреміз:

• қатысушылардың құрамы және ұйымдастыру формасы
• мәміленің көлемі
• өзін-өзі өтеу деңгейі және амортизация шарттары
• қызмет көрсетуінің көлемі және деңгейі
• қаржыландыру түрлері
• нарықты қамтуы
• мақсаттық бағыты
• келісімнің сипаты
• төлемдердің сипаты
• мүлікті сатып алуға қатынас
• мәміленің ұзақтығы
• меншіктің формасы және аясы
• лизингтік келісім сомасына тәуелділік
• лизинг беруші үшін болатын тәуекелділік деңгейіне тәуелділік
• ұлттық нарықтың дамуына тәуелділік
• әртүрлі елдердегі бухгалтерлік есепті жүргізу стандарттары
• Лизингтің барлық түрлерінің ішінен, қаржылық лизингті сипаттайтын белгілерді атап көрсетейік:
• мүлікті сатушы-өндірушінің пайда болуы
• лизингке беру үшін лизинг берушінің мүлікті арнайы алуы және мұнда мүлікті және сатушыны таңдау еркі лизинг алушыда болады
• мүліктің сапасы бойынша барлық талаптар; дефектілері, тозғандығы жайлы барлық талаптар лизингтік мүлікті өндірушіге, яғни сатушыға қойылады, ал лизинг берушіге ешқандай жауапкершілік артылмайды
• мүліктің кенет бұзылуының, жойылуының тәуекелділіктері, лизингтік мүлікті қолдану туралы алу-беру актісіне қол қойғаннан кейін лизинг алушыға өтеді

Соңғы екі пункт қаржылық лизингтің оперативтік лизингтен  айырмашылығын көрсетеді. Тек оперативтік  лизингті сипаттайтын белгілерді қарастырайық (Кесте 1).

Бірақ бұл ерекшеліктермен  қоса, біз оперативтік лизингтің  келесі сипаттамаларын көрсетеміз:

• лизингтік келісім нормативтік мерзімнен аз уақытқа жасалады
• лизингке лизинг алушы жасаған арнайы мәлімдеме бойынша алынған емес, лизинг берушінің өзінде болған мүлік беріледі
• лизингтік мәлімдеменің екі жақты сипаты болады
• мүлік лизингке көп мәрте беріледі
• лизингтік келісімнің мерзімі біткеннен кейін мүлік лизинг берушіге қайтарылады және жаңа келісім жасауға мүмкіндік беріледі

Өндірістік потенциалдың және халықаралық лизингтің механизмдерін  пайдаланылуын дамыту үшін нақты  шетел инвестицияларын тартуда  сублизинг механизмін пайдалануға  болады, ол қаржылық лизингтің бір  түрі болып табылады. Сублизинг-бұл  сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг объектісін пайдалану құқығын  үшінші тұлғаға берумен сипатталатын ерекше қатынастар түрі. Сублизинг  кезінде сублизингті іске асырушы  тұлға лизинг объектісін лизинг берушіден  лизинг келісім-шарты негізінде  үшінші тұлғаға уақытша пайдалануға  береді. Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг берушінің жазбаша  рұқсаты міндетті түрде болу керек. Халықаралық сублизинг халықаралық  лизингтің бір түрі болғандықтан, ол халықаралық лизингтік заңдарға сай жүзеге асырылу керек. Халықаралық  сублизингтің бір ерекшелігі ретінде  лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының  кедендік шекарасы арқылы тек сублизинг  келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін көрсетуге болады. Сублизинг  сызбасы негізгі лизинг беруші және лизинг алушы әртүрлі елдерде  болса қолданылады. Бұл жағдайда, құрал-жабдықтың дұрыс пайдаланылуын, төлемдердің төленуін, пайда болатын мәселелерді шешуді жергілікті лизингтік компания жүргізгені дұрыс. Сублизингтік жобалардың дамуын тежейтін себеп- лизингтік операциялардың дұрыс қамтамасыз етілмегендігі.

Кесте-1.  Оперативтік лизингтің ерекшеліктері*

*Қайнар көзі: кесте автормен  құрылған

Қаржылық және оперативтік  лизингті салыстырғаннан кейін, олардың  келесі ерекшеліктері табылды (Кесте 2).

Кесте-2. Қаржылық және оперативтік лизингтің ұйымдастырушылық   ерекшеліктері*

*Қайнар көзі: кесте автормен  құрылған

Негізгі қорларды жаңартудың тағы бір инновациялық құралы-қайтарылатын лизингтің механизмі, көбісі тұрақсыз қаржылық жағдайда, қатаң қаржылық шектеулерде жұмыс жасайтын қазақстандық кәсіпорындарда әсіресе көп пайдаланылады. Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде қарастыруға  болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны үшінші тұлғаға  сатады да, сол сәтте үшінші тұлға жалға  алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-шартына  отырады. Бұл кезде сатып алушы  ретінде әдетте коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік  компаниялар көрініс табады. Яғни келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді. Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне  меншік құқын кепілдікке ала отырып, мүлік иесін несиелендіреді деп  айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен  іскерлік белсенділіктің төмендеуі  кезінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету  мақсатында жүргізіледі.

1.3. ЛИЗИНГТІК ТӨЛЕМДЕРДІҢ  ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЛИЗИНГТІК  ҰЙЫМДАР

Лизингтік мүлікті қолданғаны үшін төлемді лизинг алушы лизинг берушіге лизингтік төлемдер түрінде  жүргізеді. Лизингтік төлемді анықтаудың объективті негізін лизингтік объектінің құны, жағдайы және амортизация нормасы, уақыты құрайды. Төлемдердің мөлшері, әдістері, формалары лизингтік келісімде  екі жақтың келісімімен құрылады.

Лизингтік төлемдердің жалпы  сомасы келесілерден құрылады:

• Лизингтік мүліктің толық құнының орнын толтыратын сома
• Лизинг келісіміндегі мүлікті алу үшін пайдаланылатын несиелік ресурстар үшін лизинг берушіге төленетін сома
• Лизинг берушіге берілетін коммисиондық сома
• Лизинг мүлкін сақтандырған үшін төленетін сома
• Лизинг келісімінде қарастырылған лизинг берушінің басқа да шығындары
• Лизингтік төлемдер өнімнің өзіндік құнына кіргізіледі. Лизингтік төлемдер  әр түрлі болады, ол жақтардың келісіміне байланысты болады.
• Лизингтік төлемдерді жасаудың формасына байланысты келесідей бөлінеді:
• Ақшалай төлемдер, мұнда төлем ақшалай қаражаттардың негізінде жүргізіледі
• Компенсациялық төлемдер, мұнда есеп айырысу тауарлармен немесе лизинг берушіге қарсы қызмет көрсетумен жүргізіледі
• Аралас төлемдер, ақшалай төлемдермен қатар, төлемдер тауарлар немесе қызметтер түрінде болған жағдайда пайда болады.
• Лизингтік төлемдерді есептеудегі қолданылатын әдіс түріне байланысты былай бөлінеді:
• Тұрақты сомасы бар төлемдер- бұл лизинг келісім-шартында тұрақтанған шарттарда төленетін, сәйкес жақтармен келісілген төлемнің түрі болып табылады. Әдетте, төлемдердің графигі жасалады және онда алғашқы лизингтік төлем қабылдаған күні жасалатындығы көрсетіледі, ал одан кейін ай сайын, квартал сайын, жылына екі рет және жыл сайын. Тұрақты сомасы бар төлемдерге амортизациялық төлемдер, қарыз қаражаттарын пайдаланғаны үшін төлемдер, лизинг берушіге комиссиондық сыйақы және қосымша қызметтер үшін төлемдер кіреді.
• Авансы бар төлем, бұл жерде лизинг алушы лизингтік фирмаға лизинг объектісінің құнының 15-20%-ы мөлшерін келісімге қол қойған кезде  аванс немесе салым түрінде төлейді де, ал қалған 80-85%-ын келісімге қол қойғаннан кейін 3-5 жыл аралығында квартал сайын төлеп отырады.
• Минималды лизингтік төлемдер- лизинг келісім-шартының жұмыс жасау уақытысындағы барлық төлемдердің сомасы және лизинг келісім-шартының уақыты аяқталғаннан кейін мүлікті өзіне алу мақсатындағы мүлік құнының сомасы.
• Анықталмаған арендалық төлем тұрақты сомамен емес, өткізу көлеміне байланысты белгілі-бір негізде, пайыздарда анықталады.
• Лизингтік төлемдер периодтылығына байланысты:
• Периодты төлемдер (жыл сайын, квартал сайын, ай сайын) лизингтік келісімде келісілген график бойынша төленеді
• Бір уақыттағы төлемдер, егер келісімде лизинг берушіге аванс төлеу қарастырылса, периодты салымдармен бірге қолданылады.
• Төлеу әдісіне байланысты лизингтік төлемдер былай бөлінеді:
• Тең бөліктермен төленетін төлемдер
• Прогрессивті төлемдер, алдымен кіші сомалармен төленеді, одан кейін олар өсе береді. Мұндай төлемдерді негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушылар қолданады
• Регрессивті төлемдер, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар қолданады және мұнда төлемдердің мөлшері біртіндеп азайа береді. Мұндай төлемдер мүлік иесінің тәуекелділігін азайтады және лизинг алушыға іс-қимыл мүмкіндігінің бостандығын азайтады.
• Лизингтік төлемдерді жасау келесі тізбектілікте болады:
• Лизинг төлемдерін жыл сайын есептеу
• Лизинг келісімі жұмыс жасауының бүкіл уақытысында лизингтік төлемдердің жалпы сомасын анықтау
• Лизингтік салымдарды төлемдердің периодтылығына байланысты есептеу