Дәрістік сабақтарының конспектілері

«Аналог бойынша» бағалау әдісі. Бұл «жоғарыдан төменге қарай» бағалау әдісінің бір түрі болып табылады. Бағаланатын жобаның құнын анықтау үшін, ұқсас алдында орындалған жобалардың құны жайлы іс-жүзіндегі деректер қолданылады. Аналог-жоба мен бағаланатын жобаның ұқсастығы көп болса, бағалау нәтижесі өте дәл болады, керісінше жағдайда бағалау жүргізілмейді.

Параметрлік бағалау әдістері. Мәні бойынша «аналог бойынша» бағалау әдісіне жақын және «жоғарыдан төмен қарай» әдісінің түрі болып табылады. Басында жоба құнының пропорционалды өзгеруіне алып келетін жобаның параметрі немесе параметрлері айқындалады. Осыдан кейін сәйкес параметрлік үлгі құралады, оның көмегімен жоба құнының бағасы есептеледі.

Жоба құнын  басқару мәселесі бюджетті жоспарлау  кезеңінде ғана шешілмейді, сонымен  қатар тікелей жобаны жүзеге асыру  үрдісіне шешіледі. Бұл басқарудың мақсаты – бекітілген бюджет шеңберінде жобаны аяқтау болып табылады. Егер мұны істемесе, жоба міндетті түрде  бақылынбай қалады және оны аяқтау үшін көп ақша-қаражаттары жұмсалады. Жоба құнын басқару процедуралары  мұндай жағдайлардан құтылуға мүмкіндік  береді.

Жоба құнын  басқару әдістерінің көп таралған түрі – игерілген көлем бойынша  есеп беруді қолдануды қарастыратын әдіс болып табылады, онда жоба орындалуының тәртібі бейнеленеді (игерілген көлем әдісі). Бұл есепте айқын көрінеді: жобаның жоспарланған және іс-жүзіндегі шығындары уақыт бойында қалай жұмсалады және де іс-жүзінде орындалған жұмыстардың жоспарлық көлемдері. Осы деректер бойынша шығындар мен мерзімдердің ауытқу шамаларын есептеуге болады.

Игерілген көлем  жайлы есепте жобаның үш құндық көрсеткіші қолданылады:

1. BSWS көрсеткіші (Budgeted Cost Of Work Scheduled) – қарастырылатын уақыт кезеңіндегі орындауға жоспарланған жұмыстардың жоспарлық (сметалық) құны. Бұл көрсеткіштің қысқаша аталуы Planned Value (PV), бұл (жоспарланатын көлем» деп аударылады. Ол жоба жұмыстарының жоспарлық бюджеттік құндарының өспелі қосындысы ретінде есептеледі.
2. ACW көрсеткіші (Actual Cost of Work Performed) – орныдалған жұмыстардың іс-жүзіндегі құны. Бұл көрсеткіштің басқаша аталуы – Actual Cost (AC) бұл «іс-жүзіндегі шығындар» дегенді білдіреді. Оны есептеуде қарастырылатын уақыт кезеңіндегі жұмсалған жбаның іс-жүзіндегі шыығндары еспелі түрде қосылады.
3. BCWP көрсеткіші (Budgeted Cost Of Work  Performed) – әс-жүзінде орындалған жұмыстардың жоспарлық (сметалық) құны. Басқаша аталуы – Еаrned Value (EV), бұл «игерілген көлем» деп аударылады. Оны есептеуде қарастырылатын уақыт кезеңінде жобаның іс-жүзінде орындалған жұмыстарының жоспарланған бюджеттік құндары өспелі түрде қосылады.

Егер жоба жоспарланған мерзім мен бюджетке сәйкес қатаң орындалса, онда жоғарыдағы үш көрсеткіш бір-біріне сәйкес келеді.

Жобаны жылдамдату мен оның құнын минимизациялау мақсатымен жоба жұмыстарын орындауға бөлінген қор мөлшерін реттеудің әдістері қолданылады. Мұнда жобаның кез-келген жұмысының ұзақтылығы оның пессимистік  бағалауынан оптимистік бағалануы  шегінде мақсатты деген ұйғарымен  шығады.

Жобаны орындауды  жылдамдату күрделі (критический) жолдың жұмыстарын орныдаудың ұзақтылығы жылдамдатумен (қысумен) байланысты болады. Осы жұмыстардан  күрделі жолдың ұзақтылығы максималды қысқартатын жұмыс таңдалады. Оның ұзақтылығын қысқарту уақыттың минималды  еркін резервінен аспауы қажет.

Егер бірнеше  осындай жұмыс болса, онда жұмыс  құны оның орындалуының ұзақтылығын  қысқартуға ең аз жауап беретін жұмыс  таңдалады.

Бірнеше күрделі  жолдар бар болса, күрделі жұмыстарды қысу осы жолдар бойымен бір уақытта  орындалады.

Таңдаған  жұмыстың ұзақтылығын қысқартқаннан  кейін жоба жоспарының жаңа варианты құрылады және есептеледі. Егер осы  варианттағы жоба құны жоспардың  алдыңғы варианттағы құнынан  аз немеес тең болса, онда жаңа вариант  негізгі деп алынады да, варианты ұғымды деп есептеледі.

Желілік графиктердің параметрлерін ұтымды басқарудың проблемаларын  шешу үшін, іс-жүзінде қысқа мерзімде күрделі жобалар жоспарларының  дұрыс варианттарны анықтауға мүмкіндік  беретін программалық құралдар жасалған.

Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер: 3 нег (52-63), 6 нег. (12-18), 7 нег. (140-159), 18 нег. (1-5), 19 нег. (1-8),

Қосымша әдебиеттер:т 13 қос. (35-67)

Бақылау сұрақтары:

1. Жобаны жүзеге асырудың түрлі кезеідерінде оның құндық бағасын анықтау қандай дәлдікпен анықталуы керек?
2. Жобаның құндық бағаларын есептеудің қандай әдістерін сіз білсеңіз? Осы әдістердің мәні неде?
3. Игерілген көлем әдісі жайлы не білесіз? Осы әдісте қандай құндық көрсеткіштер қолданылады?
4. Жобаның орындалуын жылдамдату мен оның құнын минимизациялау қалай жүргізіледі?

 

 

№10 дәріс тақырыбы. Жобалардың тиімділігін  бағалау.

Жобаның тиімділігін  бағалау жобаның өмірлік циклының инвестиция алдындағы фазасында  басталады да, оның аяқталуына дейін  жалғасады. Ол барлық жобалық іс-әрекет үшін үлкен мәнге ие, өйткені кез-келген жобаның әрекет етуі оның тиімділігін  талдау нәтижелеріне тікелей тәуелді  болады. Дәл ол жобаны мүмкін қатысушылар  үшін тартымды не тартымсыз қылады және оған жүзеге асыруға қажетті  қаржыландырукөздерін іздеудің сәттілігі  не сәтсіздігі тәуелді болады.

Толық жобаның  тиімділігі мен жобада әрбір құраушысының қатысу тиімділігін айыра білген жөн. Сонымен қатар жобаның әлеуметтік-экономикалық тиімділігін, оның коммерциялық немесе инвестициялық тиімділігін бағалауға  болады. Басқалардың түрлі деңгейінен қараса, онда жоба тиімділігі жеке кәсіпорын  позициясынан немесе толық ұйым, аймақ, сала және халық шаруашылығы тұрғысынан бағалана алады.

Жоба тиімділігін  бағалаудың басты принциптерінің тізімі келесідей:

• жобаны оның барлық өмірлік циклының бойында қарастыру, оғын: инвестициялық ұсынысты жасап шығару, қажетті инвестицияларды негіздеу, жобаның ТЭН құрастыру кіреді; сонымен қатар жоба құнын басқаруда жобаны жасап шығару мен жүзеге асыру үрдісінде жобаны қадағалау;
• ақша ағындарын үлгілеу;
• түрлі жобаларды немесе бір жобаның түрлі варианттарын чсалыстыру шарттары;
• әсердің пайдалылығы мен максимумы;
• уақыт факторын есепке алу;
• болақшақтағы шығындар мен түсімдерді есепке алу;
• «жобамен» және «жобасыз» жағдайларын салыстыру;
• жобаның барлық едәуір мәнді нәтижелерін есепке алу;
• жобаның түрлі қатысушыларының болуын есепке алу;
• бағалаудың көп кезенділігі;
• айналым капиталына қажеттіліктің жоба тиімділігіне әсерін алу;
• инфляцияның әсерін есепке алу;
• жобаның жүзеге асуымен қоса жүретін белгісіздік пен тәуелкелдің әсерін есепке алу.

Жобаның тиімділігін  бағалау үш кезеңнен құралады. Бірінші  кезеңде жобаның қоғамдық мәнділігін сараптмалық бағалау орындалады, екінші кезеңде жобаның толық  тиімділігі көрсеткіштері есептеледі және үшінші кезеңде қатысушылар  құрамы мен олардың жобаға қатысу тиімділігі анықталады, үшінші кезең  жобаны қаржыландыру сұлбасы жасалғаннан  кейін орындалады. Қоғамдық мәнді  жобалар үшін біріншіден олардың  әлеуметтік-экономикалық маңыздылығы  бағаланады және егер дұрыс (оң) нәтижелер  алынса олардың коммерциялық тиімділігі анықталады. Кері жағдайда мұндай жобалар  жүзеге асырылмайды және оларға мемлекеттік  қолдау жүргізілмейді. Ал жергілікті жобалар  үшін олардың тек коммерциялық тиімділігі бағаланады. Егер ол жарамды болса, жоба тиімділігін бағалаудың үшінші кезеңі орындалады.

Жоба портфелін  қалыптастырудың алдында жобалардың тиімділігі бағалау кезеңі орындалады. Онда тиімсіз жобалар алынып тасталынады  да, іс-әрекеттің әрбір бағыты бойынша  баламалар саны қысқарады.  Жобалардың баламалы варианттары бір-бірінен  жүзеге асыру стратегияларымен, қолданылатын активтермен, қатысушылармен және т.б. ерекшеленеді.

Барлық мүмкін баламалардан көбінесе тиімді жобаны таңдау мәселесі тиімділіктің мақсаты  критериін максимизациялау мәселесіне келтіріледі.

F(s)          max, мұнда s € S, мұндағы S – ұйымының мүмкін стратегиялардың векторы.

Жобалардың  алдын-ала таңдау кезеңінде тиімділік  критериінің порогтық мәнін беру жолымен тиімсіз жобалар алынып тасталынады: F(s)≥D, мұнда S – Sd,  мұндағы D - тиімділік критерийінің порогтық мәні, Sd – S мүмкін стратегияларының көптігі.

Барлық мүмкін жобалардан жақсыларын мәселесін шешу үшін жобаларды сұрыптау жайлы шешім  қабылдау әдістерінің иерархиясы қолданылады, ол таңдаудың қарапайым критерийлерінен  біртіндеп күрделі критерийлерге  өтуден басталады. Бастапқы жобаларды  алып тастау жүйесі таңдалған жобаларды  оларды бағалаудың келесі деңгейіне  өткізуге мүмкіндік береді. Ал алынып тасталған жобалар архивке тапсырылады  да, жобаларды таңдаудың шарттары өзгерсе, оларды жаңаша бағалауға қайта  жіберіледі.

Бағалаудың  бастапқы кезеңінде жобаларды сұрыптаудың  көбінесе қарапайым әдісі тексерілетін тізімдер болып табылады. Олар бойынаша жобалардың сенімділік,қауіпсіздік, ұзақтық  және т.б. қасиеттерін сапалық баалау (жоғары, орташа, төмен) жүргізіледі. Осындай  бағалаудың нәтижесінде тиімсіз  баламалы жобалар айқындалады да, оларды архивке тапсырылады, қалған жобалар оларды бағалаудың келесі деңгейіне  өтеді.

Балдарды  есептеу үлгісі бойынша сарапшылар жобаларды бағалаудың әрбір критерийі  үшін нақты балл қойып, коэффициент  береді. Оларды бір-бірімен көбейту  жолымен қабылданған бағалау  критерйлері бойынша олардың (жобалардың) өлшенген бағаларын алуға болады.

«Профильдік»  үлгілер түрлі жобалардың тәуекелдері  мен табыстылығының ара қатынасын  белгілеуге мүмкіндік береді. Тәуекел  мен табыстылық шамалары түрлі әдістермен белгілене алады. Тәуекел негізінде  жобаны жүзеге асырудың сәтсіз аяқталуы ықтималдығын білдіреді, ал табыстылық, мысалы, жобаның сәті аяқталуындағы  пайданы білдіре алады. Егер жобалар  жеткілікті максималды тәуекелмен минималды  табыстылық диапозонына кірмесе, олрады архивке жіберу қажет.

Игіліктерді қосу үлгісі ұйымының қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді мақсаттарына жетуде әрбір жобаның қатысты үлгісін  айқындау мен талдауға мүмкіндік  береді. Осы талдаудың нәтижелері ұйымының мақсаттарына жету тұрғысынан барлық мүмкін жобалардан көбінесе құнды  жобаны таңдауға мүмкіндік береді.

Жоғарыда  айтылған үлгілер жобаны әлі егжей-тегжейлі талдамағанда, тек артықшылықтары мен  кемшіліктері жайлы болжамдық ақпарат  болған сәтте қолданылады. Олар дискуссия  жүргізуде және жобаның перспективалылығы  жайлы пікір алмасуда пайдалы.

Жобалардың  қаржылық тиімділігін бағалау үшін келесі критерийлер қолданылады:

          

- таза табыс (Net Value – NV)

ⁿ

ТТ=∑Д_i

_i-1

-  таза дисконтталған табыс (Net Present Value - NPV);

- табыстылықтың ішкі нормасы (Internal Rate of Return - IRR);

- шығындар мен инвестициялар табыстылығының индекстері;

- шығындардың орнын толтырудың дисконталған мерзімі (Paybak Period – PP).

_{мұндағы}  Д_i=P_i-З_{i -} і – кезеңіндегі ақша ағыны;

             P_i - і – кезеңіндегі жобалардан түсетін экономикалық нәтиже;

             З_i - і – кезеңіндегі жобалардан түсетін шығындар.

Таза табыс  (NV) келесі формуламен есептеледі.

Таза дисконтталған  табыс (NPV) таңдалған пайыздық ставкаға сәйкес дисконтталған ақша-қаражаттары  ағындарының қосынды ағымды құндарынан (cash – flow) бастапқы инвестициялардың шамасын алып тастағанға тең:

^{n                       n}

ТДТ=∑Д_i / (1+r) - K

_i-1

мұндағы і - кезең нөмірі, і=1,...., n; n – жобаның кезең бойындағы ұзақтылығы; Ді – і-ші кезеңдегі ақша ағыны; r – дисконттау ставкасы; К- жобаға инвестициялардың бастапқы сомасы.

Егер жобадағы инвестициялар кезеңдер бойынша  бөлінсе, онда таза дисконтталған табысты  келесі формуламен есептеледі:

^{n                       n    n                           n}

ТДТ=∑Д_i / (1+r) - ∑K_i/ (1+r)

_{i-1                              i-1}

мұндағы Кі – і-ші кезеңдегі жоба инвестициялары.

Таза дисконтталған  табыс шамасы ұйым үшін жобаны жүзеге асыру қаншалықты пайдалы (қаржылық мәнде) екенін көрсетеді. Бірақ тек  осы критерийтерді пайдалану, жұмсалған  ақша-қаражаттарының бір бірлігінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік  бермейді.

Егер инвестициялар  үшін қаржылық қорлар шектелмесе, таза дисконтталған табысы көп жобаларды  таңдау ұсынылады. Кері жағдайда жоба тиімділігінің қатысты көрсеткіштері  қолданылады. Осындай көрсеткіштердің  бірі – табыстылықтың ішкі нормасы.

Табыстылықтың ішкі нормасы (IRR) жобаның таза дисконтталған  табысы нөлге тең болатын пайыздық ставка (дисконт нормасы) болып табылады. Жобаға салынатын берілген бастапқы инвестицияларда (ол К тең) табыстылықтың  ішкі нормасы (ТІН) келесі теңдеуді шешу жолымен анықталады:

^{n                              n}