Дәрістік сабақтарының конспектілері

 

             Жобаны  орындауды талдау нәтижесінде   оны қабылданған жоспарға сәйкес  жалғастыру  жайлы шешім қабылданады  немесе түзетушілік  әрекеттерді  жүзеге асырудың қажеттілігі  анықталады.

            Жобадағы өзгерістерді басқару үрдістері талдау үрдістерінде  айқындалған ауытқуларды,   жобаның сәтті жүзеге асырылуын  қамтамасыз ететін түзетулік  әрекеттерді  негіздеу мен  жүзеге асыру жолымен  жоюға бағытталған. Олардың тізімі мен нәтижелері 6- кестеде  келтіріледі.

 

          6 - кесте – Жобадағы өзгерістерді басқару үрдістері

 

№	Үрдістің аталуы	Үрдіс нәтижесі
		Негізгі үрдістер
1	Жобадағы өзгерістерді  жалпы басқару	Толық жоба бойынша үйлестірілген  және келісілген өзгерістер.
2	Қорлардың өзгерісін басқару	Жоба жұмыстарындағы  қорлардың  құрамының өзгерісі.
3	Жоба мақсаттарының өзгерісін  басқару	Жобаның түзетілген мақсаттары
4	Жоба сапасын қамсыздандырудағы  өзгерістерді басқару	Жоба сапасы қанағатсыздығының  себептерін жоюға  бағытталған шаралар
		Көмекші үрдістер
1	Жоба тәуекелдерімен байланысты өзгерістерді  басқару	Жобаны жүзеге асыру үрдісінде  тәуекелдердің  өзгерісіне  жауап қайтару шаралары
2	Келісім шарттардағы  өзгерістерді басқару	Келісім-шарттарды  түзету нәтижелері,  пайда болатын  дау-жанжалдарды  тоқтату.

              Жобаны аяқтау үрдістері екі түрлі үрдістен  құралады: жоба бойыша келісім-шарттарды аяқтау мен жабу және оның әкімшілік  аяқталуы.

Ұсынылатын әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер:  2 нег.(40-78), 4 нег.(4-56), 6 нег.(1-34), 7 нег.(18-43), 9 нег.(50-74)        Қосымша әдебиеттер: 11 қос.(1-8)

        Бақылау сұрақтары:

        1) Жобаларды  басқарудың қандай үрдістерін  білесіз?

        2) Жобаларды  жоспарлаудың  негізгі және көмекші   үрдістері жайлы  айтып беріңіз.

        3) Жобаның орындалуы мен бақылаудың  негізгі және көмекші үрдістірі жайлы айтып беріңіз.

        4) Жобаның  орындалуын  талдаудың негізгі  және көмекші үрдістері  жайлы  айтып беріңіз.

        5) Жобадағы  өзгерістерді  басқарудың негізгі  және көмекші үрдістері  жайлы  айтып беріңіз.

 

        №  7 дәріс тақырыбы. Желілік жоспарлау  мен басқару: мәні, үлгілер мен  негізгі ұғымдары.

        ХХ ғасырдың 50-ші  жылдарында желілік жоспарлау  мен басқару әдістерінің  пайда  болуы,  жобалық менеджменттің   қазіргі менеджменттің  басты  бір бағыты  ретінде  қалыптасуға  бастама берді.  Осы әдістерді  сәтті  қолданудың  бірінші  мысалы – АҚШ-та «Поларис»  ракетасын құру бойынша зерттеулік  және конструкторлық  жұмыстар  программасын жүзеге асыру. Осының  нәтижесінде  жұмыстағы тоқтап  қалулардың саны қысқарды, прграмманы  орындаудың жалпы ұзақтылығы  едәуір қысқарды, өорлар  үнемделді  және оның  есебінен  үлкен  экономикалық  әсер алынды.

          Қазіргі  күні желілік жоспарлау мен  басқару  әдістері  басқарудың  күнделікті тәжірбиесінде, түрлі  жобаларды – ғылыми, техникалық, экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік  және т.б.  жүзеге асыруда қолданылады.

           Жобалық басқарудың объектісі – қойылған мақсатқа  жету немесе  нақты мәселені шешуге  бағытталған  өзара байланысқан  және өзара келісілген жұмыстардың жоба-кешені  болып табылады. Ал осы кешенді орындау уақыт бойынша  шектелген және нақты қаржылық  материялды және  еңбек қорларын жұмсаумен байланысты.

         Жобаларды  суреттеу,  талдау мен ұтымдылаудың  көбінесе  ыңғайлы құралы олардың  желілік үлгілері болып табылады.

         Жобаның   желілік үлгісі бейімделген   графаның бір түрі болып табылады. Егер графа ұштарынаи жоба жұмысының  басы мен аяғын  айқындайтын  жағдайлар сәйкес келсе,  ал доғаларына  жұмыстар сәйкес келсе,  мұндай желілік үлгіні графа доғаларында  жұмыстары  бар желілік үлгі деп атайды.  (Activites on Arrows; AoA). Жоба жұмыстарының көптігін  A={а1,а2,а3,...аn}, ал жағдайлардың көптігін  V={v1,v2,v3,...vm} деп белгілейік. Осыны есепке алғанда жобаның желілік үлгісін G=(V,A) бейімделген графа түрінде келтіруге болады, мұндағы V көптік  элементтеті ұштары болып табылады, ал А көптік  элементтеті графа доғалары  болып табылады. Әрбір ai доғасына сәйкесінше (vsi, vfi ) ұштар жұбы қойылады, олар біріншісі аі  жұмысының басталу кезеңі аяқталады, ал екіншңсі – оның аяқталу кезеңін аяқтайды.

         Желілек үлгінің екінші түрінде графаның  ұштары мен доғасының ролдері бір-бірімен ауысады; графа ұштары жұмыстарды айқындайды, ал доғалар  бір жұмыстың аяқталуы  мен басқасының  басталуы арасындағы  сәйкестікті айқындайды. Мұндай үлгі түйіндерде жұмыстары  бар желілік үлгі (Activites on Nodes, AoN) деп аталады.

         Жоба жұмыстарының  көптігін  A={а1,а2,а3,...аn}, ал жағдайлардың  көптігін  V={v1,v2,v3,...vm}  арқылы белгілейік.бұл  жағдайда  жобаның желілік үлгісі G=(V,A) бейімделген графа  түрінде  келтіріледі,мұндағы А  көптігінің  элементтері ұштары, ал  V көптігінің  элементтері  графа ұштарын   қосатын доғалары болып табылады.Әрбір  v1 доғасында (аsi, аfi ) ұштар жұбы  сәйкес келеді, олардың біріншісі   берілген жұптағы  тікелей  алдыңғы жұмысы, ал екіншісі -  тікелей келесі жұмысы  болып  табылады.

           Желілік  үлгіні ұсынудың төрт әдісі  бар: желілік график түрінде,  кестелік түрде,  матрицалық түрде  және   уақыттық диаграммалар  түрінде. Желілік графиктер мен   уақыттық диаграммалар  көрнекті  және қолдануға ыңғайлы, бірақ желілік үлгілердің кішігірім  өлшемдерінде. Желілік үлгілердің  матрицалық және кестелік түрлері  жобаларды талдау мен ұтымдылаудың  алгоритмдік  процедураларын орындауға бейімделген.

           Желілік график желілік үлгінің кеңістіктегі толық графикалық кескіні болып табылады. Желілік графикті құрудың ережесіне сәйкес екі жағдай бір жұмыспен ғана қосылуы қажет, ал бұл іс-жүзінде орындалмайды. Сондықтан желілік  графиктің құрылымына  қосымша элементтерді енгізуге тура келеді, олар жалған  (фиктивный)  жұмыстар деп аталады. Сонымен бірінші типтегі желілік  графиктің құрылымы үш типтің элементтерімен келтіріледі: Жағдайлар шеңберлермен,  жұмыстар-аяғында  солдан оңға қарай  бағытталған стрелкалары бар тұтас  сызықпен, жалған жұмыстар – аяғында солдан оңға қарай   бағытталған стрелкалары бар пунктир сызықпен бейнеленеді. Әрбір шеңбер үш бірдей  сегментке бөлінеді. Төменгі  сегментте жағдай индексі, солда - оның басталуының алдыңғы уақыты, оң сегментте – кейінгі  уақыты көрсетіледі. Жұмыстар индекстері сәйкес стрелкалардың жанында қойылады, ал жалған жұмыстар индекстелмейді.

            AoN типі үлгісінің желілік графигінде  жалған  жұмыстар болмайды. Онда  тек жұмыстарды белгілейтін   түйіндер  (не ұштар) және алдыңғы  -  кейінгі жұмыстардың қатысын  белгілейтін доғалар (стрелкалары  солдан оңға  бағытталған тұстас  сызықтар) бар.

          Желі  түйіндері тік төртбұрышпен бейнеленеді.  Олардың әрқайсысы 5 секторға  бөлінген. Ортаңғы секторда жұмыс  индексі (немесе оның атауы), сол  жақтағы жоғарғысына жұмысты  орындаудың басталуының алдыңғы  уақыты, оң жақтағы жоғарғысына   жұмысты орындаудың  басталуының  кейінгі  уақыты, сол жақтағы   төмегіге жұмыс  орындалуының  ұзақтылығы, оң жақтағы төменгіге   жұмысты орындау  уақытының  толық резерві жазылады.

          Кестелік түрдегі желілік үлгі {A, A(IP)} көптілігімен келтіріледі,  мұндағы А- жұмыс индекстерінің көптігі А (IP) – A  жұмысының алдындағы жұмыстардың әдістерінің көптігі.

        Матрицалық түрдегі желілік үлгі жағдайлар арасындағы  қатынас түрінде  келтіріледі  (ei,ej), ол 1-ге тең, егер осы жағдайлар  арасында жұмыс  болса ( нақты,не жалған)  және 0-ге тең, егер керісінше жағдай болса.

         Уақыттық диаграмма түріндегі желілік үлгі (Гант графикасы)  координаталардың  екі өлшемді жүйесімен келтіріледі, мұнда абцисса осінде (Х) уақыт (t), ордината осінде (Y)  жобаның барлық жұмыстары орналасады.  Жобаның кез-келген жұмысын санауды бастаудың нүктесі оның  алдындағы барлық жұмыстардың аяқталу кезеңі болып табылады. Егер  жұмыстың алдында  ештеңе болмаса,  ол уақыттық шкаланың  басталуынан  кейінге қалдырылады.

          АоА үлгісінің желілік графигінің  келесі жағдай  түрлері бар:

         - негізгі жағдай -  алдында жұмыстары жоқ жағдай;

         - аяқтаушы жағдай -  артында жұмыстары жоқ жағдай;

         - аралық жағдай (немесе жай жағдай) – бір немесе бірнеше жұмыстардың орындалуынан  тұратын және келесі жұмыстың басталу мүмкіндігін беретін кез-келген жағдай.

        - бастапқы жағдай – берілген жұмыстың алдындағы жағдай;

        - соңғы жағдай берілген жұмыстан кейінгі жағдай.

        Жағдай толық,  айқын және жан-жақты айқындалуы  керек.

        Оның ұзақтығы  жоқ және лезде басталады да,  оның алдындағы барлық  жұмыстар  аяқталғанда жүзеге асырылады.  Басқа жағынан жағдайдың басталуы  одан кейінгі  жұмыстардың  басталуына  алғышарт құрайды.  Бірақ егер осындай  жұмыстардың  біреуі де басталмаса, бұл жағдай  басталады  деп санауға болмайды.

         Желілік  үлгінің уақыттық параметрлері жобаны басқару жүйесінде қолданылатын негізгі элементтер болып табылады. Осы параметрлердің тізіміне келесілер кіреді:

        А) жұмыстың уақыттық параметрлері:

        - жұмыс уақыттылығы (ti) – жұмысты орындауға қажетті күнтізбелік уақыт;

      - жұмыс басталуының алдыңғы (ерте)  уақыты (ESTi) -жұмыс орындалуы басталуының мүмкін мерзімінің көбінесе әуелгісі;

       - жұмыс аяқталуының алдыңғы  (әуелгі) уақыты (EFTi)  -жұмыс басталуының әуелгі  уақыты мен оның ұзақтылығының қосындысына тең;

       - жұмыс аяқталуының соңғы (кеш) уақыты (LFTi) -жұмыс аяқталуының мүмкін мерзімінің көбінесе соңғысы;

  - жұмыс басталуының соңғы уақыты (LSTi) – жұмыс аяқталуының соңғы уақыты мен оның ұзақтылығының айырмасы тең;

       - жұмысты орындау уақытының  толық резерві (TFi) – жүмыс ұзақтылығынан тыс жұмысты орындау  үшін  қажетті уақыттың  максималды мүмкін қоры, ол осындай кідірістің  нәтижесінде осы жұмыс үшін соңғы жағдай өзінің соңғы  мерзімінен кеш  уақытта басталады деген  шартпен орын,далады;

        - жұмыс орындау уақытының еркін резерві (FFi) – бастапқы және соңғы жағдайлар өзінің ең әуелгі  мерзімдерінде  басталу шартымен,  берілген жұмыстың орындалуындағы  уақыт қоры;

       - жұмыс орындау  уақытының тәуелсіз резерві  (IFi)  жұмыс орындалуының басын, үлгі  жағдайлары  басталуының  басқа  мерзімдеріне  әсер ету тәуекелінсіз, алып қоюға болатын уақыт қоры.

       Б) жағдайлардың уақыттық  параметлері:

       - жағдай басталуының  әуелгі уақыты  (EETj) – жағдай  аяқталуы мүмкін мерзімінің көбінесе  әуелгісі.Әрбір жағдай бір немесе  бірнеше жұмыстың аяқталуаның  нәтижесі болғандықтан, ал олар  өз кезегінде  алдыңғы  жағдайдан  кейін  орындалатындықтан, қарастырылатын  жағдайдың басталу мерзімі бастапқы  жағдайдан  қарастырылатын жағдайға  дейінгі жолдың көбінесе  ұзақ  кескіннің  шамасымен  айқындалады;

        - жағдай басталуының  соңғы уақыты (LETj) – жағдай аяқталуы  мүмкін мерзімнің көбінесе соңғысы  (кешкісі). Аяқтаушы жағдайдың басталу  мерзімі белгіленсе, әрбір аралық  жағдай белгіленген мерзімнен  кеш басталмауы қажет, ол жағдай  басталуының  шекті мүмкін мерзімі болып табылады;

        - жағдай басталуының  уақыт резерві жоба басталуының  соңғы және әуелгі  мерзімі  арасындағы айырманы көрсетеді.

        Желілік үлгідегі  бірінен соң бірі тікелей орындалатын   жұмыстардың кез-келген тізбектілігі жол  деп аталады. Желілік үлгінің бастапқы және аяқтаушы жағдайларын байланыстыратын жолдар толық деп, ал қалғандары толық емес деп аталады. Қандай да бір жолды құратын жұмыстарды орындау ұзақтылығының қосындысы осы жолдың ұзақтылығы  деп аталады. Толық жолдардың ең ұзағы күрделі (критический) деп аталады.  Күрделі жолдағы жұмыстар күрделі жұмыстар, ал жағдайлар – күрделі жағдайлар деп аталады. Олардың басқаларға қарағанда  уақыт қоры жоқ.

Ұсынылатын әдебиеттер

             Негізгі әдебиеттер: 4 нег.(3-85), 6 нег.(1-35), 9 нег.(1-39), 21 нег.(1-7)

             Қосымша әдебиеттер:

             Бақылау сұрақтары: