Таза монополия жағдайындағы фирма

      Монополияға қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік  қызметтер екі принцепті басшылыққа ала алады. Біріншіден, заңды қатал  сақтап отыру, екіншіден, «парасаттылық  принципін» ұстау. Өйткені көп жағдайларда  трестерге қарсы заңдардың (мысалы Шерман заңы) ресми жалпы түрде  жазылғаны сонша, АҚШ федеральдық  соты осы заңның қолдау сферасына  іс істемекші брлған қандай да болсын келісімге келуші екі жақты жатқыза  алады. Сондықтан «парасаттылық  принципі» бойынша тек жөнсіз, ақылға сыймайтын сауданы шектеулер  ғана Шерман заңының қолдану сферасына  жатады. Бірақ ақылға сыйымсыз шектеулер  деп нені есептеуге болады? Бұл  мәселелердің бәрі трестерге қарсы  заңдарды жүзеге асырудың қандай қиын екенін көрсетеді. Мемлекет қиратушы монополизм қаупі мен бәсекені шектеу қаупінің (мемлекеттің қандай да болсын араласуыч,  тіпті бәсекені қолдау мақсатымен, әр бәсекелестік мүмкіндіктерді шектеуге әкеліп соғады) арасындағы жіңішке  соқпақ жолда өзін тең ұстауға  тиісті. Монополияға қарсы істер  өндірушілердің (тұтынушылардың) бір  тобына басқа топтардың есебінен барынша жеңілдік жасаудың орнына бәсекені қолдау керек.

      Монополиялану фактісін анықтау үшін монополияға  қарсы реттеу метематикалық құралдарды және жалпы Э.Чембирлиннің, Дж. Робинсонның, В. Пареттонның т.б. экономистердің жетілмеген бәсеке концепциясының барлық теориялық аппараттын кеңінен пайдалануды  көздейді. Өкіметтің атқарушы ұйымдары монополистік шектеулерді болдырмау  үшін тек қана «жазалау емес, оның алдын  алатын жұмыстарды да жүргізеді». Мысалы Әділет министрлігі трестерге қарсы  заңдар, компаниялардың бірін-бірі жұтып  қоюы, қосылуы туралы келісімдердің  параметрлері бар анықтама материалдар  басып шығарады. Мысалы, бір немесе бірнеше кәсіпорындардың рыноктағы  басымдылығы фактісі туралы қорытындыға  негіз болатын белгілер мынадай: бір кәсіпорын үшін – 33%, үшеуі  үшін – 50%, бесеуі үшін – 66,6%. Айта кететін  жай, трестерге қарсы заңдар, «үлкен бизнестің» ірі корпорацияларына қарсы бағытталмаған, өйткені бір компанияның мөлшері оған монополия деп қарауға негіз бола алмайды. Монополияға қарсы заңдар тиімді бәсекені бұзатын шектелген іс тәжірибеге қарсы бағытталған. Егер нарықтық экономикада уағыздалатын қосымша шығындар мен қосымша пайданы салыстыру принципі қолданылса, онда мынаны айтуға болады: монополияға қарсы реттеуге байланысты болатын шығындар, қанша дегенмен нарықтық экономикадағы монополистік тенденцияларды шектеуге әкелетін айырмашылықтардан төмен болады.  

      Монополистік  нарықтағы баға белгілеудегі дискриминация саясаты. Нарықта монополиялық билік орнатқан фирма тұтынушылар сұраныстарының бағаға және табысқа икемділігіне байланысты тауарлар мен қызметтерді әр түрлі бағамен сатады. Оны баға белгілеудегі дискриминация саясаты дейді. Баға белгілеудегі дискриминация саясатын жүргізу үшін бірнеше алғышарттар орындалу керек: біріншіден, тұтынушылардың тауарды қайта сату мүмкіншіліктері болмауы керек; екіншіден, фиманың нарықта монополиялық билігі болуы керек, демек ол өзінің өніміне өзі баға белгілей алатын болуы қажет; үшіншіден, фирма нарықтағы тұтынушыларды олардың сұранысына байланысты топтай алуы қажет. 

     3.3.1 сурет. Монополист фирманың баға  белгілеудегі дискриминация саясаты

Баға,                

   Шығындар        A    

                 Pm                    B 

                                                         E

                   P₀                                                                                             MC = AC

                                       C

                                                                            D = MR

                                                      MR₁

            0                  Qm              Qd                        Q

         Осы шарттар орындалған жағдайда, монополист фирма баға белгілеудегі дискриминация саясатын жүргізу арқылы өзінің пайдасын көбейтеді. Мысалы, осындай саясатты шағын қалада өте күрделі операцияжасай алатын жалғыз хирург қолдана алады. Баға арқылы жүргізілген дискриминация саясатының мәнін 3.3.1 суретінен көруге болады. Монополистің шекті шығыны оның шекті табысына тең болса, тауардың бағасы шекті шығыннан кем болмауы керек. Монополистің белгілейтін ең төменгі бағасы Р₀. Егер монополист барлық тұтынушылар үшін тауарға Pm бағасын белгілесе,  MR₁ =  MC теңдігімен анықталатын Q_m тауар сата отырып, P_mBCP₀ төртбұрышының ауданына тең экономикалық пайда алады.  Монополист фирма бағамен дискриминация саясатын жүргізу арқылы өзінің тұтынушыларының санын көбейте алады және экономикалық пайданы өсіре алады. Осы саясатты жүргізген сұраныс қисығы шекті табыс қисығымен сәйкес келеді. Монополист тұтынушылардың сұранысын және қаражатын ескере отырып, бай адамдарға P_m бағасынан жоғары белгілелейді және экономикалық пайдасын P_mBA үшбұрышының ауданына тең мөлшерге  өсіре алады. Жеке кедейлеу тұтынушыларға P_m бағасы мен P₀ бағасының арасындағы бағалармен тауар ұсына отырып, сауда көлемін Qd мөлшеріне дейін өсіре алады. Онда монополистің экономикалық пайдасы BEC үшбұрышының ауданына тең мөлшерге өседі.       Сонымен, бағамен дискриминация саясатын жүргізудің нәтижесінде монополист өзінің пайдасын АЕР₀ үшбұрышының ауданының мөлшеріне дейін көбейтеді. Сөйтіп, монополист тұтынушының бүкіл ұтысын өзінің пайдасына айырбастайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 

          Монополиялық  бәсеклес нарықта әр түрлі тауарлар мен қызметтер өндіретін немесе сататын көптеген фирмалар нарықтағы үлестер үшін бір-бірімен бәсекеге түседі. Бұл нарықтың негізгі ерекшеліктері: әр түрлі тауарлар мен қызметтер ұсынылады; өндірушілер мен сатушылар саны көп; салаға кіруге кедергілер жоқ; фирмалар өнім көлемі мен баға туралы шешім қабылдағанда бір-бірімен санаспайды. Әр түрлі, бір-бірінен ерекше тауарлар ұсынатын фирмалар нарықта азды-көпті билік орнатады. Сонымен қатар монополиялардың ұсынатын тауарлары қаншама ерекше болғанымен, бір-бірін алмастыра алады. Сондықтан осы нарықта ұсынылатын тауарларға сұраныстың икемділігі жоғары болады.  Монополиялық бәсекелес нарық таза бәсекелес нарық пен таза монополиялық нарықтарға қарағанда күнделікті өмірде жиі кездеседі. Сондықтан осы нарықтағы монополистердің өнім көлемі мен баға туралы қабылдайтын шешімдерін талдау мен түсінудің маңызы зор. 

     Тәуелсiздiкке  қол жетуi Қазақстанның көптеген дамыған  және дамушы мемлекеттермен экономикалық байланыстарын жолға қоюға, бұрынғы  әрiптестермен қарым-қатынастары қайта  құруға, дүниежүзiлiк рынокқа кiру жолымен iлгерi басуға мүмкiндiк бередi. Сыртқы экономиалық қызметтi ырықтандыру  мемлекеттiң бұл саладағы монополиясын жойды, кәсiпорындардың, фирмалардың  және жеке тұлғалардың шетелдiк әрiптестерiмен  емiн-еркiн байланыстар орнатуына  мүмкiндiк бередi, осы қызмет саласында  бәсекелiк негiздер қалады. Қазiргi кезде  республикада бiрлескен кәсiпорындар саны күрт көбеюде, дүниежүзiндегi аса iрi компаниялардың өкiлдерi ашылуда, табиғи ресурстарды бiрлесе пайдалану, шикiзат  пен материалдарды өндеу жобалары жүзеге асырылуда, аграрлық сала прогресстi технологиялар енгiзiлуде және т.т.

           Мен өз жұмысымды  қорытындылай келе айтарым, нарық құрылымы нарықтағы сатып алушылардың  және сатушылардың санымен және мүмкiндiктерiмен  сипатталады. Нарық құрылымы көп  сатып алушы мен сатушысы бар  жетiлмеген бәсекелестiктен монополиялық бәсекелестiк, олигополия арқылы тек  бiр сатушысы болатын монополияға  дейiн түрленедi. Көптеген монополияларды заңды түрде құруға болмайтындығына  қарамастан, бiрнеше ресми монополиялар бар. Соңғыларына, үй-жай қызметi және әрекеттерi патенттермен және авторлық құқықтарымен қорғалған фирмалар жатады. АҚШ-тың көптеген кәсiпорындары жетiлмеген бәсекелестiк жағдайында жұмыс iстейдi. Жетiлмеген бәсекелестiкте монополиялық бәсекелестiк пен олигополия элементтерi қатар кездеседi. Монополиялық бәсекелестiкте  көп сатушылар нарыққа бiр-бiрiмен  жеке сипаттамалары бойынша айырмашылықтары  тауар шығарады. Олигополия жағдайында, бiрнеше iрi фирмалар белгiлi бiр тауарлар мен қызмет көрсетулердiң нарығын  бақылайды.

      Федералдық  үкiмет монополияға қарсы заңдар арқылы бәсекелестiктi қолданып, сауданы  шектеулерден қорғауға ынталы. Ол заңдардың iшiндегi ең маңыздылары: Шерман заңы, Клейтон  заңы, үкiметтiң сауда комиссиясының  заңы және Селлер-Кефовер заңы болды. Осыған қарамай, көптеген фирмалар бiр-бiрiмен  қосылып, iрi корпорацияларға айналды. Көлбей бағытта қосылулар тектес кәсiпорындарды бiрiктiредi. Тiк бағытта  қосылулар бiр технологиялық тiзбектегi кәсiпорындарды бiрiктiредi. Конгломерат қосылулар әр түрлi салалардағы компанияларды бiрiктiредi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі 

1. Ә.Я.Әубакіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпов, Т.П.Тәбеев. Экономикалық теория. Алматы-1997.
2. Ө.Қ.Шеденов. Жалпы экономикалық теория. Алматы-2001.
3. Саяси экономия негіздері. Т.Қожамқұлов.
4. Ә.Я.Әубакіров, Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н.Жақыпов, Т.П.Тәбеев. Экономикалық теория негіздері. Алматы-2005.
5. С.С.Мәуленова, С.Қ.Бекмолдин, Е.Қ.Құдайбергенов.

Экономикалық  теория. Алматы-2003.

6. Қ.С.Құдайбергенова. Микроэкономика. Көкшетау-2005.

Қ.С.Есенғалиева. Микроэкономика. Алматы-2007.

7. Ә.Я. Әубәкiров, К.Нәрiбаев, М. Есқалиев. Экономикалық теория негiздерi. Алматы, 1998ж.

8. Т.Р.Ермеков. Қолданбалы экономика. Талдықорған, 1997ж.
9. Я.А.Аубакиров, Д.К.Кадиев, В.К.Доскалиева. Экономикс. Алматы1995ж.
10. Д.Кабдиев, С.Доскалиев. Грани сотрудничества.Алматы 1986ж.
11. Н.Назарбаев. Қазақстан егемендi мемлекет болып қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы1992ж.
12. Айғақ. Журналы. Алматы 2000ж.