Таза монополия жағдайындағы фирма

      Сұраныстың  бағалық икемділігі, жалпы түсімі (TR) және шекті түсімі (MR) көрсеткіштерінің арасында тікелей байланыс болады.

      Сұраныс икемді болғанда  MR-дің шамасы оң сан болады да, жалпы түсім өседі. Сұраныс икемсіз болса, онда MR < 0  және TR азаяды. Ал сұраныс икемділігі 1-ге тең болса, онда MR =    0, ал   TR – ең жоғары мәніне жетеді. Монополист өнімді сұраныстың икемді болатын бөлігінде ғана шығарады. 
 
 

4. сурет. Монополия  кезіндегі жалпы түсім, шекті  түсім және сұраныстың бағалық икемділігі

 

      

                     

                P

 

                 MR        E > 1 

                                         E = 1 

                                                      E <1

                                            MR

                                                                         Q

                  TR

                

                                  

                          

                           MR > 0          MR < 0                

                                                    max  
 
 

                                                                              

                                                                         Q 
 
 

2. Монополияның  қызметін реттеу және оның салдары 

 

      Монополист  фирмалардың қанша жағымды жақтары  болғанымен, олардың нарықтағы қызметтері мелекеттің реттеуін тлап етеді. Монополист фирмалардың қызметерін реттеу немесе бақылау үшін алдымен монополиялық биліктің дәрежесін анықтау қажет. Монополиялық билікті анықтау барысында  толып жатқан қиындықтар кездеседі. Соған қарамастан экономистер екі  индексті әдісті қолдана отырып, нарықтағы  монополиялық биліктің белгілерін іздейді. 

      1. Лернер индексі. Монополиялық биліктің бір белгісіне бағаның шекті және орташа шығындардан жоғары болуы жатады. Бағаның шекті шығыннан қаншалықты жоғары екенін Лернер индексінің көмегімен, баға мен шекті шығынның айырмашылығын бағаға бөлу арқылы анықтайды:        M = P – MC/P,

мұндағы М – бағаға бөлінген бір өнімнен  алатын пайда.    Енді осы теңдікті Q/Q шамасына көбеійтсек, келесі теңдікті аламыз: M = |(P – AC)·|/PQ = пайда/жалпы табыс.Енді осы теңдікті Q/Q шамасына көбеійтсек, келесі теңдікті аламыз:   M = |(P – AC)·|/PQ = пайда/жалпы табыс.

      Демек, пайда моноплиялық биліктің бір  белгісі. Ұзақ мерзімде  M өскен сайын нарықтағы монополиялық  биліктің дәресі жоғары болады.

      2. Херфиндаль индексі. Фирманың нарықта сатылатын өнімдердегі пайыздық үлесі өскен сайын оның монополиялық билігінің дәрежесі де өседі. Бұл бағаны шекті шығыннан жоғары белгілеуге мүмкіншілік береді. Херфиндаль индексінің (Н) көмегімен нарықтағы шоғырлану дәрежесін анықтаймыз:                                                           

                         H = S₁² + S₂² + S₃² + ... S_N²,               мұндағы S₁ – нарыққа ең көп өнім шығаратын фирманың үлесі, S₂ -    одан кейінгі фирманың үлесі.         Херфиндаль индексін (Н) қолдана отырып, фирманың нарықтағы үлесін анықтайды. 

     Осы аталған белгілерге байланысты мемлекет монополиялық билікті әр түрлі механизмдердің көмегімен реттейді. Монополияның бағасын шектеу. Бағаның шегі ұзақ мерзімдегі MR = LRMC теңдігімен анықталатын бағадан төмен болуы керек. Егер бәсекелі нарықта мемлекет белгіленген баға тепе-тең бағадан төмен болса, нарықта дереу тапшылық пайда болар еді. Ал монополиялық нарықта мемлекет белгіленген баға фирмалардың шешімдеріне басқаша әсер етер еді. Оны 3.2.1 суретіндегі графиктен көруге болады. Монополист фирманың өнім көлемі Q_m, бағасы P_m, бірақ мемлекет оның бағасын P₁ деңгеінде шектейді. Бұл баға монополист монополиялық баға белгілеу мүмкіндігін бермейді. Монополист фирма Р₁ бағамен өнім көлемін Q₁ деңгейіне дейін өсіре алады. Бірақ монополист өнімкөлемін Q₁-ге дейі өсімейді. Монополист   P₁ бағасын қабылдайтын болғандықтан, оның өндіріс көлемітуралы шешімі бәсекелі фирманың шешіміндей болады. Монополист фирма үшін сұраныстың қисығы ABD. Шекті табыс MR₂ бағаға тең (MR = P₁). Монополист өнім көлемін Q_m-нен MR₂ = LMRC теңдігіне дейін өсіреді (Q_с).       

1. сурет. Монополияның өніміне шекті баға белгілеу

 
 
 
 
 

           P,

            MR 

LMRC

              

              Pm 

                          A                                                     B

        MR₂ = P₁ 

                                                                                                  D

                                                               

                                                                 MR₁

                    0                         

                                                Qm    Qc              Q₁            Q 

      Сонымен, монополист фирма өнімінің бағасын мемлекет тарапынан реттеу өнім көлемінің өсуіне алып келеді. Бұл жағдайда монополист фирма нарықта бәсекелес фирма сияқты шешім қабылдайды. Мемлекет белгілейтін шекті баға бәсекелі фирманың    өнімінің бағасынан жоғары, ал монополиялық бағадан төмен болуы керек.      Монополияның өніміне салық салу. Ұзақ мерзімдегі монополистің орташа шығыны мен өндіріс факторларының бағасы тұрақты деген жорамал жасаймыз. Бәсекелес фирманың өніміне салық салынса, оны толығымен тұтынушының төлеуіне тура келеді. Себебі тауардың бағасы салық мөлшеріне өседі. Монополистің өніміне салынған салықтың бағаға және өнім көлеміне тигізетін әсерін 3.2.2 суретінен көреміз. Мысалы, монополист салық (Т) салғанға дейін Qm₁ өнім көлемін Р₁ бағасымен сатады деген жорамал жасаймыз.  
 

2. сурет. Монополияның өніміне салық салу

                  

Баға  мен 

шығындар 
 
 
 
 
 

            P₁     

                                                        

             P₂                                                 LRMC+T=

                                                                  LRAC+T               

        P₀+T

 

T                                                                LMRC=LRAC

         P₀                            
 
 

                                                      

                                                                            MR                          D 

          0                                                                    

                                    Qm₂      Qm₁      Qб₂         Qб₁                                   Q    
 
 

      Салық салынғаннан кейін ол өінім көлемін   Qm₂ -ге қысқарады да, оны P₂  бағасымен сатады. Осы салық бәсекелес фирманың өніміне салынса, ол өнім көлемін  Qб₁-ден   Qб₂-ге дейін қысқартып, өнімнің бағасын Р₀-ден Р₀ + Т-ға өсірер еді. 3.2.2 суретінде көсетілгендей, монополистің салықтан кейінгі бағасының өсуі салықтың мөлшерінен аз, яғни P_{2 –} P₁ < T.     Сонымен, монополист фирма бәсекелес фирмаға қарағанда  өнім көлемін аз қысқартады және бағаны салықтың сомасынан аз мөлшерге өсіреді. Оның себебі монополист өзінің өнім көлемін сұраныс қисығымен емес, шекті табыс қисығының бойымен өзгеретін шекті шығынмен анықтайды. Шекті табыс қисығы сұраныс қисығына қарағанда тез төмендейтінін көрсетеді. Сондықтан салықтың нәтижесінде өсетін монополистің шекті шығыны, оның өнім көлемін бәсекелі фирманың ұсынысына қарағанда аз қысқарады. Сондықтан монополист өнімнің бағасына салықтың сомасын толық қоспайды. Сол себептен монополистердің билігін салықтың көмегімен реттеу тиімді деп есептеуге болады. 
 
 
 
 

3. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу

 
 

         Жетілген бәсекенің барлық даусыз жақсы жақтарымен қатар оның елеулі кемшіліктері бар. Нарықтық процестердің дайындықсыз жүруі шаруашылық өмірдің кейбір салаларының монополиялануына әкеліп соғады. «Өзімен өзі болған» жетілген бәсеке,жетілмеген бәсекеге айналады. Монополия, жоғарыда атап өткендей, бағаға деген белгілі бір билікті білдіреді. Ал бұл билік әр алғы шарттарға негізделуі мүмкін, салалық өндірістің басым бөлігін басып алу (капитал мен өндірістің мен орталықтануы) нарықты және баға деңгейін бөлу,жасанды тапшылықтар жасау т.б құпия және ашық келісімдер жасау. Трестерге қарсы заңдар зиянды іс-тәжірибені шектеп экономиканың тиәмділігін арттыруға бағытталған.

      АҚШ-тың  монополияға қарсы заңдары барынша  жетілдірілген деп есептелінеді, бұрыннан келе жатқан тарихы бар. Ол «үш  китке», үш негізгі заңдар актілеріне бағындырылған:

      1. Шерман заңды (1890 ж.). бұл заң  сауданы құпия монополияландыруға, бір салада жалғыз үстемдік  етуге, баға жөнінде келісімге  келуге тиым салады.

      2. Клейтон заңы (1914 ж.) - өткізу саласындағы  шектеу іс-әрекеттеріне, баға алаулаушылығына  (барлық жағдайда емес, тек күнделікті  бәсекенің ерекшелігіне байланысты), бірігудің кейбір түрлеріне тыйым  салды.

      3. Робинсон-Пэмэн заңы (1936 ж.) - баға  алаулаушылығы «баға қайшысы»  т.б. сауда  саласындағы істерді  шектеуге тиым салды.

      1950 жылы Клейтон заңына Селлер-Кефовер  түзетуі қабылданды, заңсыз бірігу  ұғымы пысықталды. Активтерді сатып  алу арқылы бірігуге тиым салынды.  Егер Клейтон заңымен ірі фималардың  көлбеу бірігуіне кедергі қойылса,  Селлер-Кефовер түзетуі тікелейбірігуді  шуктейді.

      Трестерге қарсы заңдарды жүзеге асырушы мемлекеттік  ұйымдардың алдында тұрған аса қиын мендет мынаған саяды: монополиялану  фактісін қандай экономикалық белгілердің негізінде анықтауға болады? Бұл мәселені мемлекет тұрақты шешіп отыруға тиісті сұрақпен түсіндірейік. Қандай баға деңгейін төмен (не жоғары)деп есептеуге болады? Салалық өндірістің қандай үлесі монополистік басып алуды көрсетеді? Өнім шығаруды шектеудің қандай деңгейін жасанды тапшылық деп есептеуге болады? Бұл оңай сұрақтар емес, оларға барлық жағдайларда бірдей мағныла жауап беруге болмайды. Ал ірі фирма сату бағасының денгейін, жоғары денгейдегі технология мен шаруашылық тиімділігінің арқасында шығындарды азайту арқылы жетсе ше? «Демпинг» бағаларын жоғары жағдайында қалыптасқан төмен бағалардан қалай айыруға болады? Жалпы, «төтенше бағалармен» сатуға тыйым сала отырып, трестерге қарсы заңдар кімді қорғайды, бәсекені ме, әлде бәсекелестер тобын ба?

      Мұның бәрі жәй академиялық сұрақтар емес, таза теориялық сұрақтар. Мысалы Робинсон-Пэтмэн заңы, баға алаулаушылығына тыйым  салады, сатып алушылардың белгілі  бір тобына, бағаны төмендететін ірі  бөлшек сауда дүкендері мен супермаркеттерге қарсы бағытталған. Бірақ майда  сауда фирсаларына қарсы мұны істей алмайды. Сонда бұл заң  кімге қарсы бағытталған және  кімнің мүддесін қорғайды? П. Самуэльсонның  пікірінше, бұл заң бәсекені шешуге көмектесті, тұтынушының пайдасына  бағаны төмендетудің орнына, ол тиімділігі төмен көптеген кәсіпорындарды сақтауға бағытталған. Трестерге қарсы заңдар өз тауарларын ірі кәсіпорындарға қарғанда жоғары бағамен сататын майда  фирмаларды қорғағаннан қоғам не ұтты? Өйткені тұтынушылар, супермаркеттерге баға алалаушылығына тыйым салғаннан  кейін, жоғары баға төлеуге мәжбүр болды  ғой. Трестерге қарсы саясаттың  өзгермейтін жоғары тиімділігі туралы күдік ойларға көптеген батыстың оқулықтары мен монографиялардың беттері  толы. Мысалы, бәскелестердің бір тобын  қорғайды деген пікірді табынды  түлде жақтайды.