Салықтың экономикалық мәні

∆Y= - ∆T x (b / (I-b))         (7)

Мұндағы:

∆Y / ∆T = - (b / (I-b)) – салықтар мультипликаторы болып табылады.

Таза салықтық түсімдер мемлекеттік бюджетке түсетін жалпы  салықтар шамасы мен үкіметтің төлейтін трансферттерінің шамасындағы  айырмашылық болып табылады.

Салық функциясы келесі түрде болады:

T = Ta +t  x Y                                                                                (8)         

 Мұндағы:

Т- Y кіріс шамасына тәуелсіз автономды салықтар (мысалы жылжымайтын мүлікке салынатын салықтар және т.б.)

t  - шекті салық ставкасы.

Т -салықтық аударымдардың  Y-кіріске функционалды тәуелділігін есепке ала отырып тұтыну функциясын келесідей сипаттауға болады:

 С= a+b (Y-(Ta + t x Y)).        (9)

Бұл жағдайды өндірістің тепе-теңдік көлемі келесі түрде болады:

Y = I / (I-b (I-t)) x (a x I+G)  -  I / (I-b (I-t)) x Ta;            (10)

Бұл жағдайда  мемлекеттік  шығындар мен салықтардың шамаларының  бір уақытта өзгеруі нәтижесінде Y кірісінің сомалық өзгерісі келесі түрде болады:

∆Y = ∆G x I / (I-b (I-t)) – T x I / (I-b (I-t));             (11)

Жоғарыда аталған жағдайларды  ескере отырып төмендегідей тұжырым  жасауға болады: салық мультипликаторы  жиынтық сұраныстың төмендеуіне  мемлекеттік шығындар мультипликаторының оның өсуіне қарағанда аз әсер етеді.  Салықтардың өсуі ЖҰӨ ді төмендетеді, ал салықтарды төмендету – ЖҰӨ өсуіне әкеледі. Сонымен қатар салықтардағы өзгерістер мен ұлттық кірістердің өзгерісі арасындағы уақыт кесіндісі бірнеше айдан бірнеше жылға созылатындығын естен шығармау қажет.

 Салықтардың төмендеуі  тұтынушылар үшін кірістердің  өсуіне әкеледі және осыған  сәйкес олар жұмсайтын шығындар  көлемі өседі, бұл тұтынушылық  тауарларға деген сұранысты арттырады.  Фирмалар үшін салықтардың төмендеуі  кәсіпкерлердің кірістерін арттырады, ал бұл олардың  жаңа инвестицияларға деген шығындарын ынталандырады және инвестициялық тауарларған деген сұранысты арттырады.

Салықтардың төмендеуінен болатын мультипликативті эффект мемлекеттік  шығындардың өсуіне қарағанда  әлсіз  болады, бұл математикалық түрде шығындар мультипликаторының салық мультипликаторынан бір бірлікке артық болуымен сипатталады. Бұл мемлекеттік шығындардың кіріс пен тұтыну шамасына салықтағы өзгерістерге қарағанда күшті әсер етуінің салдарынан болады.  Бұл айырмашылық фискалды саясат құралдарын таңдауды маңызды анықтаушы болып табылады. Егер де ол экономиканың мемлекеттік секторын кеңейтуге бағытталса, циклдық құлдырауды жеңу үшін мемлекеттік шығындар ұлғайтылады, бұл күшті ынталандырушы эффектіне береді, ал инфляцияның көтерілуін ұстап тұру үшін  салықтар ұлғайтылады.

Кірістер мен бюджетке түсетін қосымша түсімдерді ұлғайтудың қайнар көздерінің бірі экономиканың көлеңкелі сектор үлесін қысқарту болып  табылады. Көлеңкелі экономика үлесін қысқатру шараларын жүзеге асыру бақыланбайтын экономика көлемін кәсіпкерлікке қолайлы жағдай жасай отырып төмендетуге мүмкіндік береді. Ол өз кезінде салық салынатын базаны ұлғайтады және осыған байланысты төменгі салық ставкаларында бюджетке салық түсімдерінің сәйкес көлемін алуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Әлемде не көп - ел көп. Қазақстан - соның бірі. Бірі болғанда да тәуелсіз даму жолына түскеніне тарихи тұрғыдан қарағанда аз ғана уақыт өткен ел. Сол ел таяудағы 10 жылдың ішінде дүние дидарындағы ең озық дамыған 50 елдің қатарына кірмек. Бұл міндеттің қандайлық ауқымды, қандайлық күрделі, қандайлық қиын міндет екендігін халыққа түсіндіру, ұғындыру, сол биікке ұмтылдыру айырықша жауапты іс. Сонымен бірге әр қазақстандықтың ұлттың ұлы идеясын жүзеге асыру жұмысында өз орнын табуға тырысуы, «Осы іске мен қандай үлес қоса алар едім?» деген тұрғыда толғануының қажетігі де алдағы жұмыстың алтын арқауына айналуы тиіс.

Экономикалық сипатта  салық дегеніміз, тұрғындар, кәсіпорындар мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық салудың кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болмақ. Мемлекет пайда болысымен тарихи салық та пайда болды. Салық неше ғасыр бойы өмір сүреді, соншама экономикалық теория оптималды салық қағидасын іздеуді алғаш рет Адам Смит қалыптастырды.

Салық -мемлекеттің табыс  көзі.

Мемлекетке түсетін  салықтардың, алымдардың, баждардың  және басқа төлемдердің жиынтығы мен олардың құрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы салық жүйесін құрайды. Дамыған елдердің салық жүйесі салықты кәсіпкерлікті қолдап, ынталандыру үшін пайдаланады. Осы мақсатпен белгілі жеңілдіктер қолданылады. Олардың ең маңыздысы инвестициялық салық несиесі, тездетілген амортизация, жер қойнауының әлсіреуіне жеңілдік беру жатады. Ол ескірген жабдықтарды айырбастау және жаңа техника енгізуді талап етеді.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді. Қазіргі мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің салықтарымен қатар жетгілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар.

1991ж. желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде салық жүйесі 
жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі 
туралы» заңға негізделген. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы 
қаңтардың  1-інен бастап  13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының  салықтары екі түрге бөлінеді. Олар: жергілікті және мемлекеттік. Салықтар: жанама салығы, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық, меншікке салынатын салық, жер салығы, мүлікке салынатын салықтар.

Мемлекетке  түсетін салық түсімдерінің сипатты  ерекшелігі олардың сан алуан   қоғамдық   қажеттерге   кейін   иесіз   пайдалануы   болып   табылады.

Сонымен салықтардың  мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті, мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады: бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан (пайдадан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.

Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік - экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.

Сонымен, егер республикамыздың салық жүйесіндегі жеке тұлғаларға салынатын табыс салығына осындай өзгерістерді енгізетін болса, табысы өте төмен дәрежедегі азаматтарыға едәуір көмек болар еді. Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға соқпайды, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары анық.

Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтрі арқылы салық салудың тәртібін белгілейді. Осы айтылған жағдайларды пайдалана отырып қазақстандық салық жүйесінің қолайлы дамуына, біздің жас әрі болашағы зор мемлекеттіміздің үлттық экономикасын дамытудың үлгілері болатынына сенеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. «Салық кодексі» 2009ж 1 қантар
2. В.Д.Мельников. Основы финансов: Учебник.- Алматы: ТОО «Издательство LEM», 490б
3. А.Д. Үмбетәлиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу» - Алматы, 2010ж 40-45 беттер
4. С.Құлпыбаев, Қ.Ілиясов. «Қаржы» Алматы, 2003ж. 251-375 беттер
5. А.Д.Байдүйсенов. « Қаржы және қаражат» 2001, №4, 32-36-беттер.
6. Ә.Е.Өтембаев.   "Экономикалық өсімге кепіл болатын құжат" «Егемен Қазақстан » 2001ж, 22 қараша 2-бет.
7. Б.Жүнісов,    Ү.Мәмбетов,    Ү.Байжомартов.    «Нарықтық    экономика негіздері» Алматы, 2000 ж. 37-43 беттер
8. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов У.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория» - Ақтөбе, 2004ж 74-89 беттер
9. Г.Д.Митюгина. "Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша жеңілдіктер " «Бухгалтер бюллетені » 2000 ж., №47 қараша 6-7-беттер.
10. Е.Б.Жатқанбаев. « Аралас экономика негіздері » Алматы, 2000 ж. 69-80 беттер
11. Е.Смайлов. "Салық мәдениеті - салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру" «Егемен Қазақстан » 2002 ж., 7 маусым 3-бет.
12. "Салық    кодексіндегі    соңғы    өзгерістер    еліміздің экономикасына оң әсер ететін болады"   «Егемен Қазақстан » 2010ж., 22-қаңтар, 2 бет.
13. . «Бухгалтер бюллетені » 2010 ж., №9 ақпан 5-7-беттер. Н.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
14. Я.Әубәкіров,     К.Нәрібаев,     М.Есқалиев.     «Экономикалық    теория негіздері» Алматы, 2004ж, 391-395-беттер.
15. Қосымша интернет желсі
16. www.google.kz
17. www.minfin.kz
18. www.stat.kz
19. www.astananalog.kz

 

Қосымша 1

 

Өткен жылдың кезеңімен  салыстырғанда 01.01.2010ж. мемлекеттік бюджет кірістерінің атқарылуы

мын. тенге

Төлемнің атауы	1.01.2009 жылғы МБ фактісі	01.01.2010 жылғы МБ жоспары	01.01.2010 жылғы МБ фактісі	Ауытку (4-бағ.-3-бағ.)	% (4- бағ./З- бағ.)	Ауытқу (4-бағ.-2-бағ.)	% (4- бағ./2- бағ.)
1	2	3	4	5	6	7	8
Салыктық түсімдер	2 819 509 700	2 127 237 657	2 228 681 798	101444 141	104,8	-590 827 902	79,0
Корпоративтік табыс  салығы	920 911 566	659 770 200	643 668 528	-16 101 672	97,6	-277 243 038	69,9
Жеке табыс салығы	267 355 662	264 049 241	268 724 614	4 675 373	101,8	1368 952	100,5
Әлеуметтік салық	251 221 944	227 541 421	232 839 686	5 298 265	102,3	-18 382 259	92,7
Мүлікке салынатын салық	77 837 414	85 916 299	91 851 111	5 934 812	106,9	14 013 697	118,0
Жер салығы	10 780 014	12 282 273	13 022 133	739 860	106,0	2 242 120	120,8
Көлік қүралдарына салынатын  салық	14 270 104	16 270 554	17 521 354	1 250 801	107,7	3 251 250	122,8
Бірыңғай жер салығы	445 220	455 438	578 140	122 702	126,9	132 920	129,9
Қосылған қү_н салығы, барлығы	640 982 808	467 114 500	515 933 456	48 818 956	110,5	-125 049 352	80,5
1) Іште өндірілетін  тауарларға салынатын ҚҚС	143 237 927	76 100 000	111 278 726	35 178 726	146,2	-31 959 201	77,7
2) Импортталатын тауарларға  салынатын ҚҚС	497 744 881	391 014 500	404 654 729	13 640 229	103,5	-93 090 152	81,3
Акциздер, барлығы	56 528 023	54 402 702	57 393 429	2 990 726	105,5	865 406	101,5
1) Ішкі өндіріс тауарларына  салынатын акциздер	36 111 744	37 096 393	38 837 142	1 740 749	104,7	2 725 398	107,5
2) Импортталатын тауарларға  салынатын акциздер	20 416 279	17 306 309	18 556 287	1 249 978	107,2	-1 859 992	90,9
Табиғи жэне басқа  да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер	131 076 452	171 777 998	201 185 703	29 407 705	117,1	70 109 251	153,5
Алымдар	7 759 841	7 185 716	8 350 382
Күмар ойын бизнеске салық	51251	1 790 207	2 375 030

 

1	2	3	4	5	6	7	8
Халықаралық саудаға және сыртқы операцияларға салынатын салықтар	421 391 786	136 944 800	152 226 450	15 281 650	111,2	-269 165 336	36,1
Басқада салықтар	36 190	13 724	14 542
Мемлекеттік баж	18 861424	21 722 585	22 997 240	1 274 655	105,9	-62 542 628	121,9
Салықтық емес түсімдер	85 539 869	109 361 899	136 175 507	26 813 608	124,5	50 635 638	159,2
Негізгі капиталды сатудан  түсетін түсімдер	56 939 574	61 759 522	35 887 389	-25 872 133	58,1	-21 052 185	63,0
БАРЛЫҒЫ кірістер (3 санат)	2 961 989 143	2 298 359 078	2 400 744 694	102 385 616	104	-561 244 449	81
Трансферттердің түсімі	1 072 421 333	1 191 000 000	1 104 600 000	-86 400 000	92,7	32 178 667	0
ЖИЫНЫ	4 034 410 476	3 489 359 078	3 505 344 694	15 985 616	100,5	-529 065 782	86,9
Кедендік төлемдер мен  салықтар	939 552 946	545 265 609	575 437 466	30 171 857	105,5	-364 115 480	61,2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша 2

Өткен жылдың ұқсас кезеңімен  салыстырғанда 01.02.2011 ж. мемлекеттік  бюджет кірістерінің атқарылуы
						мың. тенге
Төлемнің атауы	01.02.2010 жылғы МБ фактісі	01.02.2011 жылғы МБ жоспары	01.02.2011 жылғы МБ фактісі	Ауытқу (4-бағ.-3-бағ.)	%  (4-бағ./3-бағ.)	Ауытқу (4-бағ.-2-бағ.)	%  (4-бағ./2-бағ.)
1	2	3	4	5	6	7	8
Салықтық түсімдер	184 615 502	195 293 095	269 541 124	74 248 029	138,0	84 925 622	146,0
Корпоративтік табыс  салығы	79 103 682,0	72 652 378	86 379 906	13 727 528	118,9	7 276 224	109,2
Жеке табыс салығы	22 067 415,0	19 751 042	27 349 294	7 598 252	138,5	5 281 879	123,9
Әлеуметтік салық	16 610 413,0	13 833 862	19 820 494	5 986 632	143,3	3 210 081	119,3
Мүлікке салынатын салық	991 826,0	1 615 785	1 348 021	-267 764	83,4	356 195	135,9
Жер салығы	161 681,0	147 471	195 323	47 852	132,4	33 642	120,8
Көлік құралдарына салынатын  салық	1 527 047,0	1 057 887	1 961 686	903 799	185,4	434 639	128,5
Бірыңғай жер салығы	20 403,0	12 826	22 360	9 534	174,3	1 957	109,6
Қосылған құн салығы, барлығы	42 212 034,0	45 371 763	59 673 112	14 301 349	131,5	17 461 078	141,4
1) Іште өндірілетін тауарларға  салынатын ҚҚС	19 648 252	14 161 326	23 038 222	8 876 896	162,7	3 389 970	117,3
2) Импортталатын тауарларға салынатын  ҚҚС	22 563 782	31 210 437	36 634 891	5 424 454	117,4	14 071 109	162,4
Акциздер, барлығы	4 278 333,0	4 844 294	4 179 158	-665 136	86,3	-99 175	97,7
1) Ішкі өндіріс тауарларына салынатын  акциздер	3 116 198	2 863 887	3 436 455	572 568	120,0	320 257	110,3
2) Импортталатын тауарларға салынатын акциздер	1 162 135	1 980 407	742 703	-1 237 704	37,5	-419 432	63,9
Табиғи және басқа  да ресурстарды пайдаланғаны үшін түсімдер	1 570 384,0	1 261 867	1 509 551	247 683	119,6	-60 833	96,1
Алымдар	643 012,0	544 179	850 654	306 475	156,3	207 642	132,3
Құмар ойын бизнеске салық	220 229,0	186 719	277 716	90 997	148,7	57 487	126,1
Халықаралық саудаға  және сыртқы операцияларға салынатын  салықтар	13 902 812,0	32 861 869	63 104 039	30 242 170	192,0	49 201 227	453,9
Басқада салықтар	945,0	452	-102	-554	-22,5	-1 047	-10,8
Мемлекеттік баж	1 305 286,0	1 150 701	2 869 913	1 719 213	249,4	1 564 627	219,9
Салықтық емес түсімдер	7 927 732,0	24 157 168	29 630 749	5 473 581	122,7	21 703 017	373,8
Негізгі капиталды сатудан  түсетін түсімдер	2 226 693,0	1 479 041	2 429 991	950 950	164,3	203 298	109,1
БАРЛЫҒЫ кірістер (3 санат)	194 769 927	220 929 304	301 601 864	80 672 560	136,5	106 831 937	154,9
Трансферттердің түсімі	0,0	100 000 000	0	-100 000 000	0,0	0	0,0
ЖИЫНЫ	194 769 927	320 929 304	301 601 864	-19 327 440	94,0	106 831 937	154,9
Кедендік төлемдер мен  салықтар	37 628 729	66 052 713	100 481 632	34 428 919	152,1	62 852 903	267,0