Салықтың экономикалық мәні

 

 

 

 

 

Салық жүйесін  ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі  

Францияның салық жүйесінде  Ресей Федерациясында негізгі қосымша  федералдық салық болып табылатын  қосылған құн салығы әзірленді және алғаш рет 1954 жылы енгізілді.

Францияда алынатын салықтарды үш ірі топқа бөлуге болады:

• табысты алған кезде алынатын табыс салығы;
• табыс жүмсалған кезде алынатын түтыну салықтары;
• меншіктен, яғни заттандырылған табыстан алынатын капиталға салықтар.

Бюджеттік жүйенің жетекші  бөлігі қосылған қүн салығы болып  табылады. Бүл ел аумағында пайдаланылған  немесе тұтынылған барлық тауарлар мен қызмет көрсетулерді қамтитын тұтынуға деген жалпы салық. Сырткы нарықпен (экспорт) байланысты операциялар қосылған құн салығынан босатылған. Экспортқа қатысты операциялар жасаған және ҚҚС ті төлеген тұлғалар орнын толтыру қүқығын пайдалана алады. Ішкі құқыққа сәйкес импорттық операциялар салық салуға жатады.

Қосылған құн салығын төлеу жасалатын істің сипатымен анықталады және салық төлеушінің қаржылық жағдайын есепке алмайды. Салық мөлшерлемесі өзі қолданылатын тауар бағасына тәуелсіз түрде біртұтас болып келеді.

Францияда қосылған құн салығының төрт мөлшерлемесі қызмет атқарады. Салықтың негізгі мөлшерлемесі қазіргі уақытта 18,6%-ке тең. Жоғарылатын мөлшерлеме - 22%-дық көрсеткіште тауардың кейбір түрлеріне қолданыладың автомобильдер, кинофото тауарлар, алкоголь, темекі өнімдері, парфюмерия,сәндік жеке заттар,мысалы құнды терілер. Кейінгі уақытқа дейін жоғарылатылған мөлшерлеме - 33,33% болды. Төмендетілген мөлшерлеме -7% -дық өлшемде – мәдени тауарларға белгіленген. Бұл ұғымға кітаптар кіреді. Ең төмен мөлшерлеме - 5,5% - алғашқы қызмет көрсету тауарлары үшін қолданылады. Бұл санатқа шоколад пен алкогольдік ішімдіктерден басқа азық - түліктің көпшілігі, ауылшаруашылық өнімдері, дәрі-дәрмек,тұрғын үй, көлік, туристік және қонақ үй қызметі, жүк және жолаушы тасымалдау, таңғажайып іс-шаралар.

ҚҚС-нан босатылатын  салалар:

 • әкімшілік,   әлеуметтік,  тәрбиелік, мәдени  және   спорттық  қызметтерді 
жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік ұйымдар қызметі;

 • медицина және білім беру салалары;

• кейбір еркін мамандықтар: жеке оқытушылық қызмет, жеке тәжірибеленетін дәрігерлер, рухани шығармашылықпен айналысатын адамдар.

ҚҚС-тен босатылуы мүмкін қызмет түрлері бар. Анығырақ айтқанда салық төлеушіге нені төлеу керектігі жайлы таңдау мүмкіндігі беріледі.

Қосылған кұн салығы жанама баж қатарымен толығады (немесе акциздер), бұлар да тұтыну салығын білдіреді.

Акциздік тауарлар арасында бірінші кезекте алкогольдік ішімдіктерді, темекі өнімдерін, сіріңке, оталдырғыш, қымбат металдан жасалған заттар, қант және кондитерлік өнімдерді, сыра және минералды суларды, автомобиль көлігінің кейбір түрлерін, үшатын құрылғыларды атау қажет. Кейбір аудандарда, мысалы, туристік немесе табиғат көздеріне жақын жерде орналасқан жергілікті органдар биліктері туристік алымды енгізеді.(8. 74-89 беттер)

Табыс салығын кәсіпорын  мен жеке тұлғалар төлейді. Кәсіпорындарда барлық операциялар сальдосының  есебімен анықталатын таза пайда салық салуға жатады. Салықтың жалпы мөлшерлемесі 34%-ды құрайды. Кейбір жеке жағдайларда ол 42%-ға дейін жоғарылауы мүмкін. Салықтың төмен мөлшерлемесі - 10-нан 24%-ға дейін - жерді пайдалану пайдасы ж»не құнды қағаздардағы салымдар үшін қолданылады.

Табыс салықтары топтарында жеке тұлғалардан алынатын табыс  салығы маңызды орын алады.Францияның мемлекеттік бюджетінде оның үлес салмағы 18%-ды көрсетеді.с Бұл салық алдыңғы  қаржылық жылдың қорытындылары бойынша  декларацияланатын табыстан жылдың басында алынады. Салық салуға қазыналық бірлік - отбасы жатады, яғни ерлі-зайыпты мен олардың асырауындағы тұлғалар.  Кіріс есепті жыл бойы алынған барлық ақшалай түсімдерді айтамыз: жалақы, сыйлықтар мен сыйақылар, зейнетақы, өмірлік рента, жылжымалы мүліктен кіріс, жер иеліктерінен кірістер, ауыл шаруашылық қызметінен кіріс, өнеркәсіп немесе сауда қызметінен кіріс, коммерциялық емес сипаттағы кірісдүнды қағаздармен жасалған операциялардан пайда және т.б.Сондай-ақ меншік құқығын өткізу жағдайында алынатын біржолғы кірістер де есепке алынады. Салық салу базисінен арнайы заңмен белгіленген шығыстар шегеріледі.

Жеке тұлғаларға салынатын  табыс салығы 0-ден 56,8%-ға дейінгі  мөлшерлемемен белсенді сипатқа  ие. 18 140 франктен аспайтын кіріске салық  салынбайды. Ең жоғары мөлшерлеме 246 770 франктен асатын кіріс үшін қолданылады.

90-жылдары жеке тұлғалардан  алынатын табыс салығы салықтық  сипатқа ие әлеуметтік аударымдармен  толықтырылған. 1991жылы қаржы туралы заңмен белгіленген жалпы әлеуметтік аударым қозғалмалы және жылжымайтын мүліктен барлық кіріс 1,1% кұрады. Бұдан басқа, салымдар бойынша пайыздар түрінде алынған кірістер негізінде есептелетін әлеуметтік аударымдар бар. Аударым мөлшерлемесі - 1%.

Францияда жылжымайтын  мүлікпен, құнды қағаздармен және басқа да жылжымалы мүлікпен жасалған операциялардан алынған кірістерге салық салудың айрықша ережелері бар.

Жергілікті салықтар жүйесінен негізгі төртеуін көрсету  керек:

• құрылысты жер телімдеріне жер салығы
• құрылыссыз жер телімдеріне жер салығы
• тұрғын үйге салық
• кәсіптік салық.

Бұл салықтардың мөлшерлемелері биліктің (бас кеңес, муниципалды кеңес) жергілікті органдары жасаған бюджеттің  келер жылға анықталуы кезінде  белгіленеді. Ал мөлшерлемелер заңды  түрде белгіленген максимумнан  аса алмайды.

Бұл салықтан мемлекеттік меншік және қала шетінде орналасқан және ауылшаруашылығына пайдалану үшін тағайындалған мекендер босатылады. Бүл салықтан 75жастан асқан жеке түлғалар, сондай-ақ қоғамдық қорлардан арнайы жәрдемақы немесе мүгедектік бойынша жәрдемақы алатын түлғалар босатылған.

Құрылыссыз жер телімдері  салығы шалғындарды, ормандарды, батпақтарды, далаларды т.б. қамтиды. Салық базисі болып табылатын кадастрлық кіріс  телімнің кадастрлық арендалық құнының 80%-на тең белгіленген. Салықтан мемлекет меншігіндегі телімдер босатылған. Жасанды ормандандыру уақытша салықтан босатылады.

Кәсіптік салық сыйақысыз  жалақымен үнемі кәсіптік қызметін жүзеге асыратын заңды және жеке тұлгалардан  алынады. Салықты есептеу үшін жергілікті билік органдары белгілеген салық  мөлшерлемесіне көбейтілетін екі элемент сомасы алынады. Бұл екі элемент мыналар:

• салық төлеуші өзінің кәсіптік қызметінің қажеттері үшін жұмсайтын жылжымайтын мүліктің арендалық құны;
• салық төлеушінің өз серіктестіктеріне төлейтін жалақының кейбір пайызы (әдетте 18%).

Осы элементтер бойынша  есептелген салық мөлшері өндірілген қосылған құнның 3,5%-нан аспауы керек. Бұл заңды шектеу.

Төрт негізгіден басқа, басқарудың жергілікті органдары басқа да жергілікті салықтарды енгізе алады:

• аумақты жинастыруға арналған салық;
• ауылшаруашылық төлемін қаржыландыруға арналған баж;
• кәсіптік салық төлеуші енгізетін саудалық - өнеркәсіптік төлемді қаржыландыруға арналған баж;
• кәсіпорындар төлейтін қолөнер төлемін қаржыландыруға арналған баж;
• кеніштерді игеруге жергілікті бағытталатын алымдар;
• электрлік жарықтандыруды орнатуға бағытталатын алымдар;
• қолданылатын құрал-жабдыққа баж;

•департаменттер бюджетіне  аударылатын ғимараттарды сатуға 
арналған салық;

• барлық көлік құралдарына баж;

•құрылыстың толықтығына жіберілетін лимиттің жоғарылауына салық;

• алаңдардың үлестік жүмыс шегінің жоғарылауына салық;
• департаменттер бюджетіне енгізілетін көктендіруге салық.

Кейбір басқа да жергілікті салықтар мен алымдар бар. Басты салықтық басшылықты Экономика және Қаржы министрлігі жүргізеді.(1)

 

 

 

 

2. ҚР САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

2.1 Қазақстандағы салық  жүйесінің қалыптасу кезеңдері

      Салық  жүйесін мемлекет пен жеке  және заңды тұлғалар арасындағы  қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының  жиынтығын құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы  көздерін  жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына  және саяси әлеуметтік шараларды толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.

• 1 кезең (1992-1995 ж.ж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2 кезең (1996-1998 ж.ж) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды анықтау;
• 3 кезең (1998-2000 ж.ж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;
• 4 кезең (2001-2002 ж.ж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.

  Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған ҚР Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың  ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі  болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғаш  рет ҚРда 42 салықтың түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:

- жалпы мемлекеттік  салықтар - 13;

- міндетті түрде төленетін  жергілікті салықтар мен алымдар - 11;

- жергілікті салықтар  мен алымдардың  түрлері –  18 түрі.

   Алғашқы салық  жүйесінің көптеген кемшіліктері  де болды. Атап айтқанда, басқа  елдерге қарағанда біздің салық  жүйеміздің жинақталған ғылыми  және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан келіп  еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан үкіметі  1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын  қабылдады.

   Аталмыш концепцияны  іске асырудағы негізгі кезең  болып ҚР Президентінің 24.04.95 ж.  қабылдаған «Салық және бюждетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы табылады. Ол 1995 ж. 1-шілдесінен бастап іске қосылды,  нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша  еліміздің салық жүйесі нарықтық  қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылды .

   1999 жылы салық  жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге  ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан  бастап ҚРда 17 түрлі салықтар  мен алымдар қызмет етті. 4-ші  кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымынан Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде ҚРда қолданылатын салықтар мен бюджетке  төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда, 9 салық түрі, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

 Қазірде ҚРда мынадай  салықтар мен міндетті төлемдер  қызмет атқарады:

• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
• әлеуметтік салық;
• жер салығы;
• көлік құралдары салығы;
• мүлік салығы.

Қазіргі таңда 2008 жылдың 10 желтоқсанындағы өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап келесідей салықтар мен басқада мемлекеттік бюджетке түсетін төлемақылар мен алымдар қызмет етеді:

      1) салықтар:

• корпоративтiк табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• экспортқа рента салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi мен салықтары;
• әлеуметтiк салық
• көлiк құралы салығы;
• жер салығы;
• мүлiк салығы;
• ойын бизнесi салығы;
• тiркелген салық
• бiрыңғай жер салығы.

      2) бюджетке  төленетiн басқа да мiндеттi  төлемдер:

• мемлекеттiк баж;
• алымдар:
• тiркеу алымдары;
• автокөлiк құралының Қазақстан Республикасы аумағымен жүргенi үшiн алым;
• аукционнан алынатын алым;
• жекелеген қызмет түрлерiмен айналысу құқығы үшiн лицензиялық алым;
• телевизия және радио тарату ұйымдарына радиожиiлiк спектрiн пайдалануға рұқсат беру үшiн алым.