Салықтың экономикалық мәні

Бір жолғы төлемдерден түскен табыс төлем көзіне салынатын салықтан түскен табысқа жатады, бұл табыс төлейтін жақтан (салық агенті) табыс төлеу кезінде үсталатын салықты білдіреді.

Бюджетке жеке табыс  салығын төлеу салық агенттерімен жеке тұлғаға біржолғы төлем сомасынан жүргізіледі.

Салық сомасы 10% мөлшерлемесімен  есептеледі.

Салық агентінен жеке тұлғаға түсетін табысқа сатып  алынған жеке меншік үшін төлемдер, заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлерден алынған несие құралдарын пайдаланудағы  пайыз мөлшерлемелерін үнемдеуден түскен материалдық түсімдер кірмейді.

Әлеуметтік салық

Әлеуметтік салық 1999 жылы төлемдерді 4 мемлекеттік емес қорға  біріктіру жолымен енгізіледі.

Дара кәсіпкерлер, жекеше нотариустар, адвокаттар, Қазақстан  Республикасының резидент заңды  тұлғалары, сонымен қатар Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер әлеуметтік салықты төлеушілер болып табылады.

Резидент заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрылымдық бөлімшелері  мен өкілдіктері әлеуметтік салық төлеушілер ретінде қарастырылуы мүмкін.

Заңды тұлғалар үшін салық  салу объектісі болып табыс түрінде  жұмыскерлерге төленетін жұмыс  берушінің шығындары, сонымен қатар  резидент емес заңды тұлғамен берілген шетелдік персоналдың табыстары  танылады.

Әлеуметтік салық Салық кодексінде бекітілген табыстардың кейбір түрлері, сонымен қатар, гранттар қаражаты есебінен жасалатын төлемдер; Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі тағайындайтын мемлекеттік сыйлықақылар стипендиялар; спорт жатыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделі орындар үшін берілетін ақшалай наградалар, ұйым таратылған немесе жұмыс берушінің қызметі тоқтатылған, қызметкерлердің штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы жарналары салық салу объектісі болып табылмайды.(1)

2009 жылға дейін заңды  тұлғалар үшін әлеуметтік салық  ставкаларының регрессивті шкаласы бекітілді, яғни жұмыскерлерге төленетін табыс жоғарылаған сайын, салық сомасы азаяды. 2008 жылы шкала бойынша салық ставкалары  13 тен 5% - ға дейін қойылды.

Әрбір жұмыскер бойынша  жеке есеп жасау қажеттілігі әлеуметтік салықты есептеу мен төлеуді күрделі әрі шығынды етті, осы орайда 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап әлеуметтік салықтың регрессивті шкаласының 11% - дық тұрақты салық ставкасын өту қарастырылған.

Бұл салықтын ставкасы 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап резидент заңды  тұлғалар, сондай ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместерге шетелдік мамандарды қоса есептегенде қызметкерлердің барлық категорияларына табыстарын төлеуге кеткен шығындар бойынша қолданылатын.

Салық кодексінде әлеуметтік салық бойынша жұмыс берушілердің салық есептілігін - деклеарацияны міндетті түрде тапсыру бекітілген

Әлеуметтік салықтың 2009 жылдың қаңтарында күшіне енген  өзгерістеріне назарларыңызды аударайық.

Әлеуметтік салық бойынша  Декларация тапсыру мерзімдері ұзартылды. Енді әлеуметтік салық бойынша есептілік есеп тоқсанынан кейінгі екінші айдың 15-не дейін тапсырылуы тиіс. Яғни, 2009 жылдың 1 тоқсаны бойынша есеп 2009 жылдың 20 сәуіріне емес, 2009 жылдың 15 мамырынан кешіктірілмей тапсырылуы керек.

Сондай-ақ, әлеуметтік салықты  төлеу мерзімі 5 күнге ұзартылып, есеп кезеңінен кейінгі айдың 20-нан 25-не ауыстырылды.

ҚҚС бойынша бюджетпен  өзара қатынас

ҚҚС қайтару бойынша  негізгі өзгерістер:

1. 2009 жылдың 1 қаңтарынан  бастап тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулерді жеткізушінің төлеген ҚҚС сомасынан «дебеттік сальдо» аталатын тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулерді сатып алушыларға көрсетілетін есептелген қосылған құн салығының асып кеткен сомасын қайтару қарастырылған.

Бұл шара салық төлеушінің әсіресе негізгі қаражатты жаңғырту  мен жаңарту кезінде жеткізушілерге төлеген, ҚҚС формасындағы айналымдағы қаржыларын тоқтатып қоюды жоюға бағытталған.

Осылайша, жаңа Салық  кодексінде 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығының асып кеткен сомасын қайтарудың оңайлатылған тәртібі алдын ала салықтық тексеріссіз қайтаруды жүзеге асыру болып табылады, бұл өз кезегінде ҚҚС асыруды тез арада қайтаруға мүмкіндік береді.

Қосылған құн салығының  асып кеткен сомасын қайтарудың оңайлатылған тәртібі қолдану құқығына төмендегідей ҚҚС төлеушілері ие болады:

1) ірі салық төлеушілер  мониторингіде кемінде 12 ай қатарынан  тұрған және қосылған құн салығының  асып кеткен сомасын қайтару  туралы талапты көрсете отырып, қосылған құн салығы жөніндегі  декларацияны табыс ететін күні салық есептілігін табыс ету бойынша орындалмаған салық міндеттемелері жоқ салық төлеушілер (2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап еңгізіледі). Қайтару мерзімі: салықтық органдарға қосылған құн салығы бойынша декларация тапсыруға берілген соңғы мерзімнен кейінгі 15 жұмыс күні ішінде;

2) камералдық бақылау  нәтижесінде осы тұлғаның қосылған  құн салығы бойынша салық есептілігінде  және оның тікелей өнім берушілері  мен сатып алушыларының қосылған  құн салығы бойынша салық есептілігінде  көрсетілген деректері арасындағы айырмалар анықталмаған тұлғалар (2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілді).

Егер салық төлеушінің қосылған құн салығы жөніндегі декларацияны табыс етедін күні салық есептілігін  табыс ету бойынша орындалмаған салық міндеттемелері болмаған жағдайда, осы тармақшаның ережелері қолданылады. Қайтару мерзімі: салықтық органдарға қосылған құн салығы бойынша декларация тапсыруға берілген соңғы мерзімнен 40 жұмыс күнінен кешіктірмей;

3) тәуекелдерді басқару  жүйесін қолдану нәтижесінде  тәуекелдер санатына жатқызылмаған, осы бапта көзделген оңайлатылған тәртіпті қолдануға құқығы жоқ тұлғалар қосылған құн салығының асып кеткен сомасын қайтарудың онайлатылған тәртібін қолдануға құқығы бар. Қайтару мерзімі: қосылған құн салығы жөніндегі декларация салық органына табыс етілген күнен бастап 30 жұмыс күні ішінде жүгізіледі.

2. Қалған салық төлеушілерге  қайтару салықтық тексеріс жасағаннан  кейін жасалады.

Мұндағы бірінші екі  жылда (2009-2011 жж.) қосылған құн салығының  асып түсуін қайтару:

- тауарлар импорты  кезінде төленген;

- Қазақстан Республикасында  қосылған құн салығын төлеуші  болып табылмайтын және қызметін  филиал, өкілдік арқылы жүзеге  асырмайтын резидент еместен  жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді  сатып алу кезінде төленген; қосылған  құн салығының асып түсуін қайтару туралы талап көрсетіле отырып қосылған құн салығы жөніндегі декларация табыс етілген салық кезеңінің соңындағы пайдалануға берілетін негізгі құралдар, жылжымайтын мүлікке инвестициялар, сатып алынған биологиялық активтер бойынша есепке жатқызылған қосылған құн салығының согмасы шегінде жүргізіледі.

2011 жылдан бастап шектеулер алынып тасталды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен ҚҚС асып түсуін қайтару сомасын анықтау тәртібі  және нөлдік мөлшерлеме бойынша салық  салынатын тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулерді тұрақты өткізуге жатқызу критерийлері анықталады.

Салықтық тексеру нәтижелерімен  расталған қосылған құн салығының  асып кеткен сомасын қайтару салық  кезеңі ішінде қайтару туралы талап  көрсетілген қосылған құн салығы жөніндегі декларация табыс етілген күнен бастап күнтізбелік 180 күн ішінде жүргізіледі.

Салық кезеңі ішіндегі өткізу бойынша  жалпы салық салынатын айналымда  кемінде 70%-ды құрайтын нөлдік ставка бойынша  салық салынатын айналымдарды жүзеге асыратын қосылған құн салығын төлеушілерге, қайтару туралы талап көрсетілген қосылған құн салығы жөніндегі декларация табыс етілген кезден бастап 60 жұмыс күні ішінде қайтару жүргізіледі.

3. Салық төлеушінің декларацияда  қосылған құн салығын қайтару  талабы көрсетілген, бюджеттен  қайтарылған және құжаттық салықтық тексеру жүргізу барысында расталмаған қосылған құн салығының асып кеткен сомасы салық төлеушінің салықтық тексеру нәтижесі туралы хабарлама негізінде бюджетке төлеуіне жатады.

Қосылған құн салығының асып кетуі:

1) 2 000 МЕК аспайтын көлемдегі (бұл шектеу 1 жыл – 2009 жылға ғана таралады);

2) мыналар:

Шағын бизнес субъектілері; шаруа немесе фермер қожалықтары; ауыл шаруашылығы өнімдерін-заңды тұлғалар және сололық тұтыну кооперативтері үшін белгіленген арнаулы салық режимдерінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын салық төлеушіге;

3)ауыл шаруашылығы  шикізатын қайта өндіруді жүзеге  асыратын ұйымдар қайтарылмайды.

Акциздер

Қазақстанда акцизделетін тауарлардың тізіміне әу бастан-ақ байлық есептелетін зергерлік бұйымдар, хрусталь секілді бекте мен арқан балықтар және олардың уылдырықтары, аң терісінен жасалған бұйымдар сондай-ақ электор энергиясы кірді. Бұдан басқа, ойын бизнесі, лотереяларды ұйымдастыру жіне өткізу сияқты қызметтің акцизделетін түрлері бар. Осы тізім көптеген жылдар ішінде өзгерістерге түсіп отырды және 2009 жылдың 1 қаңтарынан мынадай акцизделетін тауарла енді:

этил спирті;

алкоголь өнімі;

этил спиртінің көлемі, құрамы 0,5%-дан аспайтын сыра;

темекі бұйымдары;

бензин, дизель отыны;

қозғаушының көлемі 3000 текше  см автокөліктер;

шикі мұнай, газ конденсаты.

Акцизделетін мұндай өнімдердің тізімін анықтау жолының  басты себебі зиянды деп саналатын  не болмаса келеңсіз әсері бар (темекі бұйымы және алкоголь), сондай-ақ мысалы, бензин және дизель отынын тұтыну барысында оларды тұтыну кейде ауаны ластаумен байланысты кедергі жасайтын белгілі бір тауарлар акциздермен салық салынатын болып табылады.

Акциздердің ставкасы

Акциздерді төлеушілерге арналған мәселе туғызатын жайттың бірі акциздердің ставкасы – бірнеше жыл бойы Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы қаулысымен бекітілетін және сәйкесінше әлденеше рет, оның ішіндегі бір жылдың өзінде бірнеше рет өзгертіле алатын болтын, ол салық төлеушілер тарапынан нақты наразылық пен кейістігін тудырды. Сондықтан салық төлеушілердің өз кәсіпкерлігін жоспарлау және салық міндеттемелерін дербес орындау мүмкіншілігін жасауға барынша жәрдем көрсеті үшін акциздердің ставкаларын Салық кодексіне енгізу жөнінде шешім қабылданды.

Мұнайгаз өндіру секторы  үшін пайдалы қазбаларды өндіру салығы

Шикі мұнай бойынша  пайдалы қазбаларды өндіру салығы төмендегідей есептеледі:

- өндірілген шикі мұнай,  газ конденсаты мен табиғи  газдың көлемі және Platts пен Argus сынды халықаралық баға агенттіктері басып шығаратын Brenr пен Urals мұнай сорттарының бағасына негізделіп есептелетін шикі мұнай бағасы;

- мұнай өңдеуші зауытқа,  соның ішінде үшінші тарап  арқылы өткізу кезінде пайдалы  қазбаларды өндіру салығы өткізілген шикі мұнайдың, газ конденсаты мен өнімнің бір бірлігіне мұнай өңдеуші зауыттың нақты сатып алу бағасының нақты көлемінің туындысы ретінде есептеледі;

- алыс-беріс шикізаты  ретінде оны өңдеу үшін беру  кезінде және жер қойнауын  пайдаланушының жеке өндірістік қажеттіліктерін өтеуге пайдалану кезінде пайдалы қазбаларды өндіру салығы мұнай өңдеуші зауытқа, соның ішінде үшінші тарап арқылы жеткізілген шикі мұнайдың, газ конденсаты және жер қойнауын пайдаланушының жеке өндірістік қажеттіліктеріне пайдаланған және қаржы есебінің халықаралық стандарттары мен Қазақстан Республикасының бухгалтарлік есеп және қаржы есептілігі туралы заңнамасының талаптарына сай анықталатын өнімнің бір бірлігін өндірудің 20%-ға ұлғайтылған өндірістік өзіндік құнының нақты көлемінің туындысы ретінде есептеледі.

Ойын бизнесі салығы

Қазақстан Республикасының  «Ойын бизнесі туралы» Заңына сәйкес, ойын бизнесі саласына жататын  қызмет түрлеріне казино, ойын автоматтары  залы, тотализатор, букмекерлік кеңсе  жатады. Аталған қызмет түрлерін жүзеге асыратын салық төлеушілер ойын бизнесі салығын төлеушілер болып табылады. Салықтың бұл түрін төлей отырып, олар корпоративті табыс салығын (егер олар заңды тұлға болса), жеке табыс салығын (егер олар жеке кәсіпкер болса), сонымен қатар осы қызметі  бойынша қосымша құн салығы төлеуші болып табылмайды. Басқа салық түрлерін төлеуді олар жалпы бекітілген тәртіпте жүзеге асырады.

Ойын бизнесі саласындағы  қызмет түрлері лицензияны қажет  ететін қызмет түрлері болып табылады. Сондықтан бұл салада қызметін жүзеге асыра бастаудан бұрын кәсіпкер лицензия алуы тиіс. Лицензия алғаннан кейін кәсіпкер салық салу объектілерінің орналасу жері бойынша салық органдарына қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыратын салық төлеуші ретінде тіркеу есебіне тұруы қажет. Бұл үшін салық органына белгіленген нысандағы салықтық өтінішті қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыра бастағанға дейінгі 3 жұмыс күнінен кеш емес мерзімде тапсыру қажет. Салық органы салықтық өтініш берілгеннен кейін 3 жұмыс күнінің ішінде тіркеу карточкасын беріп, салық төлеушіні тіркеу есебіне қояды. Ойын мекемелері аумағында салық органдарында тіркелмеген салық салу объектілерінің болуы мен оларды пайдалануға тыйым салынады. Сондықтан объектілер туралы мәліметтер өзгерген жағдайда салықтық өтініш берілуі тиіс.

Ойын бизнесі салығы есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 25-нен кешіктірілмей, яғни 25 мамыр, 25 тамыз, 25 қараша, 25 ақпаннан кешіктірілмей салық салу объектілерінің тіркелген орны бойынша бюджетке төленуге жатады.