Салықтың экономикалық мәні

 

 

 

Мемлекеттік бюджетке түсетін  салықтық түсімдердің 2010-ші жылғы құрылымын  пайыздық көрсетіште төмендегі суреттегідей сипаттауға болады.

2010 жылы мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық түсімдердің құрылымы, пайызда

Салықты алу көлемі бойынша  корпоративті табыс салығы- 32,2, қосылған құн салығы -26,7, басқалай салықтар -13,2, әлеуметтік салық -12,6, меншікке салынатын  салық 3,5, акциздер – 2,5 пайызды құрап отыр.

Біздің пікірімізше, салық  ставкалары төмендеген сайын кәсіпкорындарды  тауар (қызмет, жұмыс) өндіруге ынталандырады, осының салдарынан мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдер көлемі көтеріледі. Өз кезегінде мемлекеттік шығындарды көтеру инфляция қарқынына да әсер етуі мүмкін. Бұл тапсырмаларды шешу елдің экономикасын тиімді басқаруға тікелей тәуелді болып табылады.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік бюджежіне  салық  және басқа да міндетті төлемдердің  түсуі 2010 жыл бойынша (Қосымша 4)

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына салық және басқада міндетті төлемдердін түсуі 2010 жыл бойынша (Қосымша 5)

Мемлекеттік бюджетке салық  және басқа да міндетті төлемдердің  Облыстар түсу Динамикасы (Қосымша 6)

Бюджетке салық және басқада міндетті төлемдердің түсуінің есебі 2011 жыл бойынша (Қосымша 7)

Өткен жылдың кезеңімен  салыстырғанда 01.01.2010ж. мемлекеттік  бюджет кірістерінің атқарылуы (Қосымша 2)

Өткен жылдың ұқсас кезеңімен  салыстырғанда 01.02.2011 ж. мемлекеттік  бюджет кірістерінің атқарылуы (Қосымша 1)

 

 

 

 

 

 

 

3. САЛЫҚ БЮДЖЕТ КІРІСІНІҢ   ЖӘНЕ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗДЫ  ҚҰРАМДАС БӨЛІГІ РЕТІНДЕ.

САЛЫҚ МУЛЬТИПЛИКАТОРЫ

Салықтар мемлекеттің  фискалды саясатының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Салықтар экономиканы  мемлекеттік реттеудің негізін құрайды. Фискалды саясат – бұл үкіметтің  толық жұмыспен қамту мен тепе-теңдік жалпы ұлттық өнім өндірісіне бағытталған мемлекеттік шығындар мен салықтарды реттеудегі іс- шаралардың жиынтығы болғандықтан, фискалды саясатты зерттеу кезінде салықтарға нақты тоқталып өткен жөн.

Салықтар барлық елдерде  олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі  көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің  басты қаржылық құралы, мемлекеттің  кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың  шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық маңызы нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және қызметтерімен айқындалады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды  түрде белгіленген салықтарды, алымдарды  және өзге де міндетті төлемдерді төлеу  әркімнің борышы, әрі міндеті болып  табылады деп жазылған .

Салық салудың басты  қағидалары сақталмаған салық жүйесінде  қоғамдағы салық ауыртпашылығын әділетсіз бөлуге әкеп соқтырады. Бұл халықты түсініспеушілікке әкеліп соқтырады, соның салдарынан мемлекет экономикалық және әлеуметтік дағдарысқа ұшырауы мүмкін.

Давид Рикардо  өндірістің төмендеуі – негізгі екі факторға шартталған, ол елдегі капиталдың төмендеуі нәтижесі деп көрсетті. Ол екі факторға келесілерді жатқызды: халықтың өндірістік емес тұтынуындағы қолайсыз өзгерістер мен үкіметтің тұтынуының салықтар есебінен өсуі. «Егерде үкіметтің тұтынуы – қосымша салықтарды алу салдарынан  өсетін болса... бірақ өндіріс өспесе немесе халықтың өндірістік емес тұтынуы кемімесе, онда салықтар міндетті түрде капиталға түседі» деп жазды.(4. 251-270 беттер)

Өз кезегінде үкіметтің  осындай тұтынуы өсетін болса  және ол өндірістің ұлғаюы немесе халық тарапынан тұтынудың азаюы салдарынан болса, онда салықтар капиталға емес елдің кірісіне түседі - деп  С.В.Большаков атап көрсетеді .

Сондықтан да кез келген мемлекеттің салық сферасында құқықтық білім маңызды роль атқарады, өйткені салық саясаты мемлекет пен әрбір адамның, мемлекет пен кәсіпорынның, мемлекет аралық және тұлға аралық қатынаспен байланысты .

Т.Ф.Юткин салық саясатын «салық заңдарын мақсатты бағытта пайдалануды  анықтайтын үкімет және басқару органдарының құқықтық әрекеттерінің кешені» ретінде анықтайды.

И.В.Бернар «салық саясаты  – салық қатынасына қатысушылардың мемлекетттің конституциясында, салық  заңдарының жиынында және салық салуға тікелей немесе жанама қатысы бар  басқалай заңды актілерде анықталған құқықтары мен міндеттерін атқару жөніндегістратегиялық бағы мен тактикалық әрекеті» деп анықтайды .

Салық облысындағы фискалды саясат оларға  әсер етудің екі бағытын  қарастырады: сұранысқа (кейнсиандық  модель), ұсынысқа (ұсыныс теориясы).

Сұранысқа әсер ету жағдайында салықтардың төмендеуі жиынтық сұранысты ұлғайтады, осының нәтижесінде сұраныс қисығы С₁ тепе-теңдік жағдайдан С₂-ге жоғары қарай оңға жылжиды.

Осы аталған жағдай ұлттық өнімнің көлемін Q₂-ге дейін ұлғайтады және баға Б₁-ден Б₂-ге дейін көтеріледі, яғни инфляция қарқыны жылдамдайды.

Ұсынысқа әсер ету  жағдайында салықтардың төмендеуі  жиынтық ұсынысты ұлғайтады, өйткені  халықтың кірістері мен жинақтарының деңгейі көтеріледі, сонымен қатар  кәсіпкерлер өндіріске инвестиция жасай бастайды.

Жұмысшылардың кірісіне салынатын кіріс салығының төмендеуі жалақыны көтере отырып, еңбек етуге деген ынтаны жоғарылатады, ол өндірісті кеңейтуге мүмкіндік береді.

Осындай жағдайлардың нәтижесінде  жиынтық ұсыныс сызығы Ұ₁-ден Ұ₂-ге өзгереді, бұл ұлттық өнімнің Q₃ деңгейіне дейін көтерілуі мен бағаның Б₂-ден Б₃-ке төмендеуін білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Ұсыныс экономикасы» төменгі  салық ставкаларының әрдайым  салық түсімдерінің сомасын қысқартуға әкелмейтіндігін көрсетеді. Сонымен  қатар салық ставкаларының  төмендеуі  салық базасын кеңейту есебінен ұлттық өндіріс пен кірістің өсуіне әкелетіндігін де көрсетеді. (2)

Инвестициялық қызметке салықтардың әсер етуінің дәлелдемесі  ретінде  американдық ғалым А.Лаффердің  еңбегін атауға болады. Ол салық  салудың прогрессивтілігі мен бюджет кірісінің арасындағы байланысты сипаттайды.

А.Лаффердің теориясына сәйкес салық ставкаларының белгілі  деңгейге дейін өсуі салықтық кірістерді ұлғайтуға әсер етеді, содан кейн өсу төмендейді, соңында бюджеттің  кіріс бөлігінің күрт төмендеуі  жүзеге асады. Біздің пікірімізше бұдан шығатын қорытынды төмендегіше болады: экономиканы ынталандыру мен қарқынды өсуге тапсырмасын салық аурпашылығын түбегейлі жеңілдету жолымен ған шешуге болады. Осы теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша экономиканың қозғаушы күші болып  экономикалық қызмет нарығында шаруашылық агенттерінің қызығушылығы  табылады.  егер осы қызмет шаруашылық агенттері үшін тиімді болатын болса, қайта өндіріс интенсивті қарқынмен өседі, керісінше жағдайда нарықтың қызметі жоғарғы және прогрессивті салықтармен қақтығысатын болса, экономикалық белсенділік төмендейді. Лаффердің пікірі бойынша  кәсіпкерлер мен халықтың  барлық кірісінің 30%-на ғана жуық шамасын салық ретінде алуға болады. Егер де  кірістің 40-45 %-ы салық ретінде алынатын болса, жинақтар көлемі қысқарады. Жинақтардың қысқаруы салдарынан экономиканың жеке секторындағы инвестициялар көлемін төмендейді.(8. 45-55 беттер)

Біздің пікірімізше, егер де салық ставкаларын белгілі, өте  жоғарғы деңгейге дейін көтерілетін  болса, онда кәсіпкерлік белсенділікке деген ынта төмендейді, өндірісті кеңейту жүзеге асырылмайды, пайда көлемі қысқарады, ал осының салдарынан бюджет кетүсетін салық түсімдерінің көлемі қысқарады.

Ұсыныс теориясын жақтаушылар  салық саясатын мемлекеттік реттеудің  маңызды құралы ретінде қарастырады.

Салық салу жүйесін түбегейлі  реформалаудың негізгі бағыт  ретінде шекті салық ставкаларын  маңызды төмендету есептеледі,  біздің пікірімізше, бұл нарықтық жүйенің  мүмкіндігін толық ашады.  Ұсыныс теориясын жақтаушылардың осы көзқарасы  кейнсиандық көзқараспен сәйкес келді. Кейнсиандықтар салық ставкаларын манипуляциялау көмегімен жиынтық сұранысты басқаруды қарастырады.

Салық ставкаларын төмендету  оның шекті тиімділігіне пропорционалды түрде жіктелуі қажет.  Ең алдымен  капитал жинағының өсуі көзқарасында максималды шекті қайтарым беретін капиталды салымдар беретін салықтардың  тұрлерін қысқарту қажет. Бұл жағдайда  өндірістік мақсаттармен байланыссыз шығындалған ақшалай ресурстарды өндірістік сфераға бағыттау мүмкіндігі бар. Сонымен қатар біздің пікірмізше, салық ставкаларын төмендету арқылы қазіргі экономиканың көптеген мәселелерін шешуге болады.

 Салықтық стимулдар  капитал салымдарының пайдалылығын  көтеруді еркін нарыққа тән  деңгейге жеткізумен байланысты  болады, ионың нәтижесі жинақтардың  нормасы мен массасының көтерілуі болып табылады.

Сондықтанда Қазақстан  Республикасында  корпорациялардың жинақтарын қолдайтын салық саясаты  қажет, бұл саясат жүзеге асқан кезде  жиынтық инвестициялар көлемі ұлғаяды. Осындай саясатты жүргізу барысында  жаңа жұмыс орындарын  инфляциялық емес жолмен ашу арқылы жұмыспен қамтуды ұлғайтуға болады. Жұмыссыздықтың төмендеуі еңбек ұсынысын арттыруы керек.

 Салық ставкаларын  төмендетудің ұзақ мерзімді салдары  бюджеттік жетіспеушіліктің өсуіне  емес, керісінше оны қысқартуға, сонымен қатар инфляциялық процесті тұрақтандыруға әкеледі.

Сондықтан да тұтас экономикалық саясат пен республиканың экономикалық өсуінің факторларының бірі болып  Қазақстан Республикасының салық  жүйесін жетілдіру болып табылады, атап айтқанда салық ауыртпашылығын және  экономикалық өсуге негативті әсер ететін негативті факторларды төмендетуге бағытталыған іс шаралар .

Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда мемлекеттің салық саясатында кәсіпкерлік қызметке салықтық жүктемені азайту жөніндегі жаңа тәсілді іске асыруды жетілдіру мақсаты болуы қажет, бұл экономиканың нақты секторындағы кәсіпкерлердің қаржылық мүмкіндігін ұлғайтады және олардың қызметінің тиімділігін арттырады. Нәтижесінде салықтық жүктеменің «екпіні» экономиканың өндіруші секторларына ауысатын болады.

Негізгі жұмыс салықтарды есептеу тәртібін ұйымдастыруда әлемнің экономикасы дамыған елдерінің  тәжірибесіне сәйкес болуы тиіс,  сонымен қатар салық рәсімдері де ашық әрі электрондық қарым-қатынасты дамыту жолымен бақылаушы органдармен салық төлеушілердің байланысын барынша азайтуы қажет. Бұл Қазақстанның халықаралық деңгейде капитал құю орны ретінде салық бәсекелестігін арттыруға мүмкіндік береді.

Салық заңнамасының тікелей әрекет етуі қамтамасыз етілетін болады, бұл әкімшілік ету деңгейін арттыруға және салық салушылардың мүдделерінің сақталуына әкеледі .

Мемлекеттің фискалды саясатының маңызды құрамдас бөлігі болып мемлекеттік  шығындар мен салықтар табылады. Салықтар экономиканы мемлекеттік реттеудің  негізін құрайды. Фискалды саясат –  бұл үкіметтің  толық жұмыспен қамту мен тепе-теңдік жалпы ұлттық өнім өндірісіне бағытталған мемлекеттік шығындар мен салықтарды реттеудігі шаралар жиынтығы болып табылады.

Экономикада «мультипликациялық эффектілер» болып тұрады. Нарықтық экономикадағы мультипликатор –  көбейткіш эффектісінің мәні   инвестициялар немесе шығындарды көбейтудің ұлттық кірісті көтеруге әкелетіндігінде; сонымен қатар  ол шама инвестициялар  мен шығындардың алғашқы шамасынан артық болады.

Жабық экономика үшін жалпы ұлттық өнім өндірісінің тепе-теңдік көлемі  тұтыну көлеміне (С), инвестициялар (I) немесе жоспарланатын инвестициялар (Е), мемлекеттік шығындар (G) көлеміне, сонымен қатар салық аударымдарына (Т) тәуелді болады. Бұл жағдайда макроэкономикалық теңдеу келесі түрде болады:

Ү = С+ I+ G                                                                                                     (3)

Тұтынушылық функция:

С= a +bY                                                                                                           (4)

Мұндағы:

 а- автономды тұтыну;

B (МРС)- тұтынуға деген  шекті бейімділік.

Макроэкономикалық теңдеу негізінде тұтынушылық функцияны  құру өндірістің тепе-теңдік көлемін  анықтайды:

Y = ( I / (I-b))(a+I+G),                                                                                      (5)

Мұндағы:

a+I+G – Y кіріс шамасына  тәуелсіз автономды шығында.

Онда  I / (I-b) – мультипликатор,

 Бір бірлікке шаққандағы  мемлекеттік және басқа автономды шығындардың өсуі нәтижесінде кірістің тепе-теңдік деңгейінің қаншалықты өскенін сипаттайды.

Y кіріске салық салуды  есепке ала отырып мультипликатор  моделі келесі түрде болады:

I / I-b (I-t)          (6)

Инвестициялар мен мемлекеттік  шығындар сияқты саылқтар да мультипликативті эффектінің пайда болуына әкеледі.

 Тепе-теңдік деңгейге  салықтардағы өзгерістер де мультипликативті  әсер етеді. Графикті қарастырып көрейік.

Салықтардағы өзгерістердің  мультипликативті әсері

 

Егер де салықтық аударымдар ∆Т көлеміне қысқарса, онда меліктегі  кіріс Y_d   (Y_d = Y-T) ∆Т шамасына өседі. Осыған сәйкес тұрыну шығындары ∆Т х b шамасына ұлғаяды,  бұл жоспарланатын шығындар қисығын жоғары қарай жылжытады және өндірістің тепе-теңдік деңгейін Y₁-ден Y₂-ге дейін көтереді: