ҚР жеке тұлғаларды несиелендіру

    S – банк ресурстарымен тартылған  нақты құн

    M – банк маржасы

    K – тұтыну несиесінің сомасы

    R – қарызды өтеудегі және берудегі  тікелей және жанама банктік  шығындар.

    Мысал ретінде: банк ресурстарының валюталық  тартуының нақты құны жылына 8,5%, банк маржасы жылына 6%, тұтыну несиесінің сомасы 5000$, қарызды өтеудегі тікелей  және жанама шығындар 100$, ссуда мерзімі  бір жыл. Банктің минималды ссудасы  ссуда бойынша былай анықталады:

    D = (8,5% + 6%) x 5000$ + 100$ = 825$

    Ссуда бойынша базалық сыйақы ставкасын  былай анықтауға болады:

    С= (D*365)*100/(k**n)=(825*365)/(500*365)*100=16,5%

    n –тұтыну ссудасының күн бойынша  мерзімі.

    Базалық ставка операциялық мағынада есептелмейді, ол таза кезінде тұтыну ссудасына  белгіленбейді. Ол негізінде берілетін  ссуда бойынша сыйақыға баға белгілеу базасында қолданылады, қосымша  проценттік жоғары базалар, тұтыну ссудасының банк белгілейтін, ол негізінен тәуекел  дәрежесіне байланысты. Әдетте оған мыналарды  қосады: қарызды өтеу мерзімінің тәуекел  сыйақысына және міндеттемелерді өтеу тәуекеліне сыйақы.

    Қазақстан халық банкінің жеке тұлғаларға пластикалық  карточка бойынша қарыз беру есебінің ережелері N887 22.12. 2006 жыл өзгерген N36 28.01.00 жыл. Осы айтылған ережелерге сай  Қазақстан Халық банкі және оның филиалдары жеке тұлғаларға несие беру үшін жоғарыдағы ережелерге сай несие  көлемін, негізгі талаптардан оның жүргізу процедурасын бас банкпен байланыса отыра несие жұмысын атқарады. Несиелер келесі мақсатта  беріледі (жеке тұлғаларға): [18,13б]

    -Үй заттарын алуға (жеке тұлғаларға);

    -Емделуге (медициналық қызмет);

    -Оқу орындарында бала оқыту үшін және т.б.

    Несие негізінен 23 жастан жоғары азаматтарға  келісім-шарт бойынша тағайындалған  қайтару мерзіміне беріледі. Несиені  беру кезінде белгілі бір сомаға мысалы: 100$ 3 айға беріледі және оның көлемі бойынша максималды шектелуі тағайындалмайды.

    Несиені тұтыну мақсатына бергенде максималды мерзімі мысалы 18 айдан жоғары болмауы керек, ал минималды мерзімі 3 айдан жоғары болмауы керек. Несие көлемі оның қайтару мерзіміне байланысты және қарыз алушының максималды тәуекел сомасымен оның жалпы шектелуі бас банкпен тағайындалып, оның филиалдары іс жүзіне асырады. Жеке тұлғаларға несие беру теңгеде және шетел валютасында оның қайтару мерзіміне байланысты беріледі.

    Объектіні және субъектіні позитивтік бағалау, несиемен қамтамасыз етудің сапасы, несиелік келісім-шарт жасау, экономикалық және заңдық параметрлерді  анықтағанда несие берудің негізін  құрайды. Несие банк қызметкерлерінің сәйкес бұйрығының көмегімен беріледі. Банкте қалыптасқан өкілеттілік  деңгейіне байланысты ол президент, оның орынбасары, несие басқармасының  бірі де болуы мүмкін. Несиені беру туралы бұйрық клиенттердің шоты бойынша  есеп айырысу және несиелік операциялар  жүргізетін бөлімшеге түседі, онда (жеке тұлғалар жөнінде болса) клиенттің  аты-жөні, сомасы және несие беретін  шоты көрсетіледі.

    Барлық  жағдайда қарыздық шот дебеттеліп белгілі  клиенттің есеп айырысу шоты немесе басқа кәсіпорындардың ұйымдардың бюджеттік және басқа мекемелердің немесе басқа қарыздық шот кредиттеледі.

    Көлемі  бойынша несие беру де үш вариантқа  бөлінеді: [19,184б]

    -Қарыз толық сомасында оның біртіндеп шығындалуы іске асырылатын есеп айырысу шотына түседі;

    -Несиенің толық көлемін алу құқығын клиент қосымша ақшалай ресурстардың қажеттілігінің және басқа байланысты біртіндеп іске асырады;

    -Клиент несиелік келісімде бұрын белгіленген несие көлемін алудан бас тарта алады.

    Экономикалық  тұрғыдан несие бағытының бірінші  варианты клиент үшін екіншісімен салыстырғанда  аз шамада таңдамалы болып табылады, өйткені несие валютасы толық  сапасын білу және содан кейін  оның біртіндеп шығымдануы банктің  несиелік қолдауын қымбаттауы. Есте болатын  жай, күнделікті алынатын несие үшін қарыздық процент төленеді. Несие  үшін өтеу уақыты несие берілу туралы шешім қабылданған мезгілінен емес, қарыздық шотта алынған қарыз  көрінісінің бірінші күнінен  бастап беріледі. Несиеде есеп айырысудың көмегімен алынған ақша салымының  ұзақтығы несие төлемінің өсуіне әкелуі, сондықтан осы құбылыстан алшақтау керек.

    Басқа тең шарттарында клиенттің несие  алудан бас тартуы банктің потенциалдық шығындарына әкеледі. Банк клиенттерінің  кінәсінен өз ресурстарының тұрып  қалуына жіберілмейді, өйткені олардың  маңызды бөлігі төлем негізінде. Осы жағдайда банк шығынды өтеуді талап етуге құқылы. Алынған өтемді несиелік шартта арнайы кредиттік ескерулер  ретінде жазып қоюға болады[20,122б].

    Несиенің  толық мөлшері клиенттің билігіне түсуі әртүрлі жағдайларға байланысты. Мысалы, несиенің мөлшері кредиттік  келісімде белгіленген. Осы келісімдегі  сома клиенттің өзі көздеген сомасында  болады. Берілген сома несиелік лимит болып табылады. Оны басқаша да айтуға болады. Несиелік сызық, бақылау саны. Несиелеу лимитін келесідей классификациялауға болады.

Әрекет  мерзіміне қарай: шығарылатын және ішкі жылдық лимиттер. Шығарылатын  лимиттер – бұл клиенттер белгілі  бір мерзімге сыртқа шығаруға құқы бар. (Мысалы, жыл басына немесе кварталға). Екінші лимиттің түрі қарыз алушыларға белгілі бір мерзімге қолдануға  бреді.

    Несиенің  көлемінің өзгеруі деңгейіне  байланысты, қарыз алушы көбеюші  және жылжымалы лимиттерге бөлінеді. Қарызды пайдалану мүмкіндігіне байланысты: қатты, қосымша, арттыру  құқығының лимиті және еркін лимит.

    Қатты лимит қарыз алудағы максимал құқығын жазады, банктің бұйрығынсыз  оны көтермеуге мүмкіндік жасайды. Қосымша алынған қарыз жоғарыда бекітілген қатты лимиттің қосымша  лимиті болып жазылады. Көп жағдайда лимиттік несиелеу қатаң болмайды және клиентке оны көтеруге мүмкіндік  береді. Осындай мүмкіндіктер шексіз көп болады (бір клиентке арналған орталық банктің ірі несиелерге арналған нормативтер қызмет етуі мүмкін. Әрбір жағдайда қарызды қолдану  құқығы коммерциялық банктің ережелерімен реттеледі және несиелік келісімде  жазылады).

      
 

      
 

      
 
 

    

      
 
 

                                                                                                                                       

      
 

                                                                                                                                        жалғасы

    

      
 
 

      

    

    

    

      

    Сызба-8. Несиелеу лимитінің классификациясы.  

Еркін лимит болып саналады, егер клиент белгілі бір сома алуға құқығы болса. Мысалы, егер лимит жүз мың сомасына бекітілген болса, ал банктің қарызы сексен мыңға жетсе, онда бұл клиенттің ссуда алу құқығы әлі бар және банктен қалған жиырма мыңды қосымша алуға болады.

    Әртүрлі лимиттік несиелеу клиенттің банктік  ссуда алу құқығының несиелік сызығы болып табылады, бұл қарыз  алушы белгілі бір мерзімде қолдануға  алынған несиенің максималды сомасын  анықтайды. Қазіргі жағдайдағы несиелік сызық несиелік шарт жасаудың көп  жағдайда банктен ссуда алуды  білдіреді[22,189б].

    Клиентке  берілген несие шамасы, өтінішіне  бір жағынан клиенттің өзіне  байланысты. Бірақ та клиенттің өтініші  ссуданың белгілі мөлшері несие  қайтарудың мүмкіндіктерімен, банктың  нақты есептеуімен сәйкес келмеуі  мүмкін. Несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты:

    -қарыз алушының айналым төлеміндегіі мөлшердің үзілісі;

    -тауарлы-материалдық құндылықтардың нақты жинағының несие айналысына түсуі және олардың өтімділігінің дәрежесі;

    -маржа деңгейі;

    -тәуекелдің деңгейі және банктің клиентке сенуі;

    -банкте белгілі бір көлемде бар болуы және т.б.

    Несиенің  берілу және өтелуінің белгіленген  моделі болмайды. Тәжірибе ссудаларды  көп қырлы өтеу нұсқауларын тудыруы, оның ішінде:

    -Несиелік келісім негізінде эпизодтық өтеу;

    -Жеке қаражаттар фактілі жиналу мөлшерінде өтеу және қарыз алушының есеп айырысу шотында несиеге қажеттіліктің төмендеуі;

    -Алдын-ала белгіленген сомалар негізінде жүйелі өтеу (жоспарлы төлемде);

    -Қарыздық  берешекті азайтуға есеп айырысуды қолданбай түсімді есепке алу;

    -Несиені өтеудің мерзімін өзгерту;

    -Мерзімі өткен берешекті ²мерзімі өткен несие² шотына аудару.

    -Мерзімі өткен берешектердің банктің резерв шотына т.б. есептен шығаруы.

    Несиенің  эпизодтық өтеуі көбінесе несиенің шарты негізінде өтімділік қалдық қайтару мерзімін белгілеген болса. Несиені өтеу мерзімі несиенің белгіленген  шартта мерзімі біткен соң банк ссудалық берешекті есептен шығарады. Қаражаттарда қарызға алу қажеттілігін төмендететін және өз қаражаттарын іс жүзінде жинау  шарасы бойынша несиені өтеудің  бір мысалы ретінде жұмыс мерзімінің сипатына байланысты несиені алуды  қажет ететін ауыл шаруашылығының кәсіпорындары  бөле алады[24,55б]. Бұл кәсіпорындар несиеге  жылдың басынан қысқы және көктемгі мезгілдеріне, дәнді дақылдарды өсіру  үшін қолданады, бұл кезде несиелік өтеу жүргізілмейді, бұл астық жинау  және ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу процесінде басталады. Осы өнімді сатудан  түскен пайда қарыз алушылар өздерінің  алған қарызын банкке қайтаруға  мүмкіндік береді  (несиені қайтарудағы  нақты мерзімдер несиелік келісім-шартта көрсетіледі). Осындай қарыздық өтеулер  өнеркәсіптік кәсіпорындарға маусымдық  шығындарды жүзеге асыруда да пайда  болуы мүмкін.

    Банктің қорының шотына берешектерді мерзім қысқартуды есептен шығару мына кезде  ғана жүргізіледі: егер клинет қарызы үмітсіз болғанда, банк ұзақ уақыт  бойы алдын ала берілген ссудалардың  төлемін алмаған жағдайда және қайтарудың өзі мүлдем қарастырылмайды. Бұл  жағдайда клиент қарызын есептен  шығару банк қаражат құрал шотында  жүргізіледі, шоғырландыру қорларының түрлерінде, оның несиелік қызметін тікелей  банк қызметі есептен шығарумен  айқындалады. Толығымен қайтарымдығы бойынша несие түрлері келесі кестеде көрсетілген :

    Кесте-9. Толығымен қайтарымдылығы бойынша несие

 

    Несиені өтеуді рәсімдеу құжат түрінде және құжатсыз  жүргізіледі. Құжат ретінде  қарызды өтеуге клиентті жазбаша  қарауы немесе алдында банкке жіберілген жедел міндеттемелер, несиеге келісім  берілген жазбаша банктің өзінің жарлығы, төреліктің бұйрығы жатады. Клиенттің жарлығымен есеп айырысу  шотындағы ақшаларды ссудалық берешекті  өтеуге жазбаша немесе ауызша түрде  есептен шығарады.  

    Соңғы жылдары макроэкономикалық шарттардың жақсаруы және қаржы нарығының тұрақты  дамуын сақтау арқасында экономиканың көптеген секторларында өндірістің көптеген секторларында өндірістің өсуі оң нәтиже беруде. Нақты секторлардың көптеген кәсіпорындарының жұмысы жақсарып келеді, тауар сату мен қызмет көрсету  оңалып келеді, айналым қаражаты көбейіп  келеді.  Жалпы алғанда, халықтың әл-аухаты көтерілді, азаматтардың табысы өсіп келеді, бірітіндеп ақша жинау  үшін бос ресурстар пайда бола бастады. Осының нәтижесінде барлығы  елімізде кәсіпорындардың және азаматтардың несие беру мүмкіндігіне оң әсерін тигізуде. Банк беретін несиелерге деген сұраныс артты[24,122б].