ҚР жеке тұлғаларды несиелендіру

— жеке куәлік немесе төлқұжат.

— ҚР салық  төлеушінің куәлігі 

БТА Банкі  жалақы карталарын ұстаушы клиенттер  үшін:

— азаматтарды  тіркеу кітабының көшірмесі немесе мекенжай бюросынан анықтама.

— әлеуметтік жеке код .

— жұмыс  орнынан анықтама/еңбек шартының /еңбек кітапшасының көшірмесі

Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз  қозғағанда, несиелік жүйенің басқа  да буындары сияқты олардың үнемі  дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктер негізінен  өз клиенттерінің шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады. 

Кесте-8. CREDO кредиттік картасын шығару және қызмет көрсетудің негізгі талаптары.  

         

Сегізінші кестеде көрсетілген талаптарға сай ашылған CREDO кредиттік картасын пайдалану мысалын келтірейік. Айталық, CREDO кредиттік картасы БТА Банкінің дебеттік карточкасына жалақы алушы клиентке ашылған. CREDO картасының кредиттік лимиті 50 000 теңгені құрайды. Айталық, клиент соның ішіндегі 10 000 теңгені жаратты (ағымдағы берешек). Жалақы карточкасына жалақының немесе басқа аударымдардың түсуі бойынша, одан ағымдағы берешектің 10%-ы, яғни 1000 теңге және есептелген пайыз, CREDO карточкасына есептен шығарылып, аударылады.

Егер  клиент жүз пайыздық өтеу сұлбасын таңдаса, яғни жалақы картасынан ағымдығы берешектің бүкіл сомасы, яғни 10 000 теңге  және есептелген пайыз есептен шығарылады.

Көріп отырғаныныздай бұл CREDO кредиттік картасын ашудың көптеген жақсы жақтары бар. Кез-келген жағдайда сіз карточканызды қолдану арқылы өзінізге қажетті сомаға ие боласыз.

БТА банкінің осы үш жыл,яғни,2009-2011 жылдар аралығында берілген несие сомалары жайында айтатын болсақ. Банктің несиеге берген сомалары жыл сайын көбеюде. Бұл көрсеткіштер келесі диаграммада бейнеленген.

Осылай, диаграммадан көріп отырғанымыздай клиенттерге берілген несие жыд сайын өсуде. 2009 жылы бұл көрсеткіш 201436597 мың теңгені құраса   2011 жылы 318693969 мың теңгеге жетті.

“БТА” банкінің бүгінгі күнгі басты жаңалықтары жайында айтатын болсақ  2009 жылдың қорытындысы бойынша «БТА Ипотека» АҚ-ның шығыны 4,7 миллиард теңгені құрады, несие портфелінің жағдайы 2009 жылдың басында 9 процентке ол көрсеткіш 2010 жылдың басында дейін 18 процентке төмендеді. Бұған қарамастан 2010 жылда несие портфелінің жағдайын 12-13% жақсарту жоспарлануда.  

2.3 Жеке тұлғаларды несиелендіру жағдайы 

    Осы қызметтердің басты ерекшелігі ол назар аударылатын даму процесінде жеке тұлғаларға несие беру және олардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында клиенттердің көп болуымен сипатталады. Тұтыну несиесінің басқа банктік несиелерден айырмашылығы ол қарызды алған кезден бастап белгіленген сый ақы мөлшерін барлық мерзім ішінде жазылып қалады, базалық және басқа ставкалардың өзгерісіне тәуелсіз.  Егер ставка тұтас өссе ол клиентке пайдалы, ал егер олар түссе банкке пайдалы.

    Несиеге берілген төлемді өтеу бұл ең кең  тараған тұтыну қарызының стандарттық  атауы, осындай немесе басқа формада  ұсынылуы мүмкін және басқа атаулармен де, мысалы, несие арқылы алу, меншік несиелер, ұсақ несиелер, жеке және жедел  несиелер. Осындай несиелердің жалпы  белгісі мерзімнің басында әрекет қарызының сомасына проценттік мөлшер, бір реттік алым өңдегеніне қосылады (ереже бойынша, 2% мөлшерде) және осы  кезеңнің барлық мерзім әрекетіне банк ай сайын бірдей процент өтеу алып тұрады [13,72б].

    Клиенттерге осы несиенің артықшылығы қарыз  алудың қарапайым-дылығы мен жылдамдығы болып табылады. Банктің тарту факторлары несие өңдеуінің жылдамдығы мен қарапайымдылығы, жеңіл бақылануы, несиеге жоғары процент тәуекелділіктің төмен болуы болып табылады, сонымен қатар, тұтыну несиесі әртүрлі банктік тауарлар мен қызметтерді іске асырудың алғышарты болып табылады.

    Қарыз алушының өтінішімен тұтыну несиесіне  рәсімдеу басталады. Тұтыну несиесіне  түскен өтініш банк үшін мына жағдайда негіз болып табылады: [14,24б]

    -қарыз алушының несиені өтеу қабілеттілігі мен төлем қабілеттілігін  тексеру;

    -несиелік келісім-шарт жасау;

    -қарызды қамтамасыз етуге келісім-шарт жасау.

    Жеке  қарыз алушының несиені өтеу қабілеттілігін талдау дегеніміз жеке тұлғалардың  несие алуға заңды құқығына және жекелеген қасиеттеріне баға беруді айтамыз. Қарыз алушыны бағалағанда  банк оның жеке өміріне, өмірлік стиліне  көп мағына береді. Банк негізінен  өтімділік қозғалмайтын мүліктерін, жұмыс орнын жиі ауыстырмайтын, жанұясы бар клиенттермен жұмыс  істеуге тырысады. Осының бәрі банктің  алдында клиент өз міндеттерін орындайтынына  сенім білдіреді.  Банк клиентпен  бірінші рет кездескенде оны  мұқият зеттейді және оның жеке өмірі  мен тұрмыс жағдайы туралы ақпаратты  көп мөлшерде алуға тырысады.

    Төлем қабілеттілігін талдаған кезде банк керекті деректерді сұрауы мүмкін, сонымен қатар жұмыс орнынан  да және берілген деректерді тексеруі мүмкін. Егерде банк құжаттарының дұрыс  емес жағын анықтаса онда қарыз алушыға  тұтыну несиесін беруден бас тартады. Егер қарыз алушы банктің клиенті  болса, онда несиелік қатынастардың  банктік тарихы берілген қарыз алушымен бағаланады.

    Потенциалды қарыз алушының несиелік өтеу қабілеттілігін талдағанда оны екі негізгі әдіспен  анықтауға болады: эксперттік бағалау  және балдық жүйенің көмегімен.

    Эксперттік  талдау негізінде әдістерді пайдалана  отырып, банктер жалпы экономикалық тұрғыдан қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалауға енеді. Ақпараттарды талқылаған соң эксперттер тұтыну қарыз беру мүмкіндіктерін қарастырады.

    Балдық  жүйені қолдану эксперттік бағалауды  қолдануға қарағанда бұл объективтік  және шешім қабылдауға негізделген  экономикалық процесс.

    Қарыз алушының несиені өтеу қабілеттілігінің балдық жүйесінің жеткілікті дәрежесін  Д.Дюран моделінің көмегімен анықтауға  болады.

Потенциалдық  қарыз алушыларға балды есептеу  келесі коэффициенттермен анықталады:

    -жасы: 20 жылдан жоғары жыл сайын 0,01 балл (максимум 0,3);

    -белгілі бір тұру тәртібі: жыл сайын тұрған сайын 0,042 балл (максимум 0.42);

    -мамандығы: мамандығына тәуекелдің төмен болуы 0,55 балл, жоғары болуы 0 балл және 0,16 балл басқа мамандықтар үшін;

    -жұмыспен қамтылу: берліген кәсіпорында жыл сайын жұмыс істеу 0,059 балл;

    -қаржылық көрсеткіштер: 0,45 балл банктік шоттардың қолда барына, 0,35 балл қозғалмайтын мүліктерге иеленуіне, 0,19 сақтандыру полисінің бар болуына.

    Төлем қабілеттілігін талдау деп, қарыздық міндеттемелерді  қарыз алушының тұтыну қарыз есебіне  күнделікті өтеудің қаржылық мүмкіндіктерін талдау. Банк жеткілікті жеке құралдарды потенциалдық қарыз алушылар үшін дер кезінде қарыздардың орнын толтырудан кейін басқаларға наразылықтарын қанағаттандыру және осы соманың өтелген қарыз төлемімен ссуданы өтеу және ол бойынша проценттер талданады. Жеке тұлғаның пайда көзі жұмыс ақысы болғандықтан банк оның орташа деңгейін тексереді. Банк шотына жұмыс ақысы тікелей салынса осы жөнінде клентпен келісу керек. Ең алдымен оның табысының сенімділігін анықтау қажет [15,22б].

    Қарыз алушы банкке тұтыны судасын өтінген  өтінішімен бірге банк ақпараттарының талаптарына жауап беретін анкета, сонымен бірге оның қарызды өтеу қабілеттілігі төлем қабілеттілігін, сұраған ссудасының сипаттамасы  болу керек.

    Қарыз алушының тұтыну ссудасын өтеудің басты  көзі оның айлық табысы болып табылады, сондықтан оның өтінішінің басты  бөлігі “айлық табыспен есеп айырысу”. Таза сомасын алу үшін ол оның шығындарын есептеу керек. Осындай есептеу  банкте былай жүргізіледі:

    А. айлық табыс: жұмыс ақысынан салықты  ұстап қалу, балалар жәрдем ақысы, зейнетақы, бағалы қағаздар және депозиттер бойынша сыйақы, басқа табыстар, барлығы;

    Б. Айлық шығын: ағымдағы шығындар, сақтандыру салымдары, бұрын берілген ссудаларды өтеу, пәтерге төлем ақы, басқа  шығындар, барлығы.

    Жайғастырылған  табыс = А – Б. Қарыз алушының айлық  қарызды өтеуді жайғастырылған табыс  мүмкіндіктерімен салыстырып, бөліп  оның төлем қабілеттілігін анықтайды. Егерде қарызды өтеу сомасы жайғастырылған табыстың сомасынан асып кетсе банк қарыз алушының өтінішінен бас тартады. Д (Д = процент + негізгі қарыз); Егерде қарызы 60 % төмен болса ғана банк потенциалдық қарыз алушының  төлем  қабілеттілігін бағалайды.

    Арнайы  коэффициенттерді банк тұтыну ссудасының барабар несие тәуекелділігінің мөлшерін жабу үшін қолданады, ссуданы  өтеудің төлемінің мөлшері  аз және қарыз алушының табысын максималды қарызын сипаттайды (к1 және к2); [16,6б]

    к1 = қарызды өтеудің төлемінің минималды  мөлшері / қарыз алушының табысы

    к2  = берешектің максималды жіберілген мөлшері / қарыз алушының табысы

    Осы коэффициентерді пайдалана отырып банк мына жағдайды бағалайды: анкета берілген табыс мөлшерінің сәйкестігі, қарыз алушының фактілік мөлшері  табыс көзінің тұрақтылығы, егерде қарыз алушы өз табысын қандай да бір себептермен жоғалтатын болса  төлем қабілеттілігі және өтеу қабілеттілігінің бағалауы бұл қарыз алушының ретшіге  несие және балдық жүйе негізінде  бағаланады.

    Жақсы көрсеткіштер шыққанда, банк тұтыну қарызының  келісім-шарты негізінде өңдеуге  кіріседі. Бұл кезең құрастырылған  қарыз деп аталады. Осы жағдайда банк тұтыну қарызының негізгі сипаттамасы  анықталады: [17,2б] 
 

      
 

      

    

    

      
 
 
 
 

    Сызба-7. Тұтыну қарызының негізгі сипаттамасы.  

   Тұтыну несиесін рәсімдегенде оның құнына назар аударылады, оған сыйақы мөлшері, беру комиссиясы, ссуданы өтеуді рәсімдеу, бақылау кіреді және басқа факторлар есептелінеді. Банк ресурстарымен тартылған нақты құны ссудамен байланысты қарыз алушының сенімділігі және тәуекел дәрежесі қарыз алушы мен банк арсындағы қарым-қатынас. Тұтыну ссудасындағы банктің минималды табысын мына формуламен анықтайды:

    D = (S + M) x K + R

    D – қарыз бойынша кіріс