ҚР жеке тұлғаларды несиелендіру

2. Несиенің құрылымы

 

    Несиенің  құрылымы белгілі бір мәнге айналған және несиелік қатынастар танымының  сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде  тұрақты, өзгеріссіз қалады. Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие  зерттеу объектісі ретінде, бәрінен  бұрын оның субъектілері болып табылатын  элементтерден тұрады. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші және қарыз алушы болады(сызба-3).Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен тауар айналысы негізінде жүреді.  

      

    

      
 
 

    Сызба-3. Несиелік мәмілесіндегі  қатынас  субъектілері.  

    Кредитор  – несиелік мәмленің қарызды ұсынушы  жағы. Қарыз беру үшін кредитордың  қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. Оның көздері өз қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдылық  негізінде ұдайы өндіріс процесінің басқа субъектілерінен алынған  ресурстар бола алады. Қазіргі уақыттағы  шаруашылықта кредитор – банк қарызды  тек өз меншігіндегі ресурстар есесінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы таратылған қаражаттар есебінен де, сонымен қатар  акция және облигацияларды орналастыру  арқылы жинақталған қаражаттар есебінен де бере алады[4,115б].

    Банктердің  құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа барлық кредиторлар  ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын ресуртарды жинақтай алады, сонымен  қатар эмиссия жасай алады. Кейбір жағдайларда босаған ресурстар  болып табылатын құндылықтар  да қарызға беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын тауарларды қарыз алушыға  береді.

    Кредитор  ретінде шаруашылық иесіне белгілі  бір мерзімге ресурс беруші тұлға  болады. Қарыз алушы несиені белгілеген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз  алушылармен анағұрлым қатаң  қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі  өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына байланысты.

    Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені  алушы және алған қарызды қайтаруға  міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік  емес. Борыш – міндетті жалпы  сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға деген қажеттілік танытатын жекелеген тұлғалар болды. Бастапқыда олар өз еңбектерімен күн көруші ұстаз шаруалар, қолөнершілер болған еді. Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы ол несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие. Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады, өзіне тиісті емес, бөтен біреудің ресурсымен жұмыс істеу. Екіншіден, қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.

    Үшіншіден қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қарызға  алынған қаражаттарды қайтарады. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға  алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз пайызын  да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы  өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады [5,275б].

    Несиелік  қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша  тұтыну құнына ие. Шынында, ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа  құн кредитор мен қарыз алушы  арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы  өндіріс процесін жылдамдатудың  ерекше қасиетін алады. 

    Несиелік  механизм 70-ші жылдардың ортасында  Ю.П.Авдиянцтың, Д.А.Аллахвердиеваның, Н.Д.Барковскийдің, В.С.Панековскийдің белсеңді түрдегі оқып үйрену затына айналғанды. Авторлар несиелік механизмнің  сипаты туралы тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,олар көбіне бұл механизмдегі объективтік және субъективтік негіздердің  араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің позицияларының барлығымен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,олардың көпшілігі несиелік механизмді ақшалай, есеп-айырысу және қаржы механизмдерімен біртұтас алып зерттейді. Олардың мұндай позицияларын кеңес экономисті  В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық категориялардың өзіндік қызмет ету және даму механизмі болады, мысалға, қаржы механизмі, несие- несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер соңғы пікірмен толақ келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік механизмді жеке түрде зерттеу қажеттігі туындайды [6,78б].

    Қазіргі несиелік механизмнің қазіргі тұжырымын  теориялық тұрғыдан қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру тұсында қызмет еткен несиелік механизмнің  нарықтық экономикаға қызмет ету  байланыстарын ескеру қажет.

    Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, қазіргі  несиелеу талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға болады.

    Біздің  ойымызша:" қазіргі несиелік механизм - нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие  түрлерін, несиелеу принциптері мен  шарттарын, несие беру және қайтару  әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық механизмнің бір бөлігі болып табылады[7,125б].

    Кез- келген экономикалық механизм өзара  байланысқан, яғни оның бір элементінің  қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының  қозғалуын немесе өзгеруін туғызатын  элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай- ақ қазіргі несиелік механизмнің  басқа да экономикалық негіздер сияқты, өзіне тән ішкі құрылымдық элементтері  болады. Несиелік механизмнің элеметтері бесінші сызбада көрсетілген(сызба-5).

    Несиелік  механизмнің бірінші элементіне  несиенің нақты түрлері жатады.Қазіргі  банктік тәжірибеде несиенің келесідей  түрі болады: коммерциялық, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.  Несиелік механизмнің екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдастыру  облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін  несиелеу принциптері жатады(сызба-4). Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері келесідей екі топқа бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер(несиенің мақсаттылығы мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің мерзімділігі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).

      
 

      

      
 

    

      

      

      
 
 

    

      
 
 
 

    Сызба-4. Несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 

    Несиелік  механизмнің үшінші элементіне -несиелеу шарты жатады. Несиелеу шарты - деп  несиелеудің базалық элементтері, несиелеу субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын түсінуге болады.Несиелік механизмнің төртінші элементіне несиелеуді экономикалық - ұйымдастыру тәсілдері жатады. Бұл элементтің көмегімен несиені беру әдістері немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің  қатынасу тәсілдері, сондай-ақ несиені бару және банкке қайтару жолдары анықталады.Несиелік механизмнің бесінші элементіне - несиелік тәуекелді басқаруды жатқызуға болады. 

       

      
 

      
 

      
 

      
 
 

Сызба -5. Несиелік механизмнің әдістері  

    Несиелік механизмнің соңғы элементіне  несиелік қатынастың бір жағы  және несиелеу процессін ұйымдастырушы  ретінде - банктерді жатқызуға  болады.

    Қазіргі несиелік механизмнің қызмет етуінің  мынадай `өзіндік ерекшеліктері  бар: [8,79б]

• Жұмыс жасап отырған несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие.
• Қазіргі несиелік механизмнің маңызды бір белгісі оның келісім шартқа негізделуі болып табылады.
• Қазіргі несиелік механизмдегі басты ерекшелігі несиенің жаңа түрлерінің дамуымен сипатталады
• Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік механизмнің ең маңызды ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуімен сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
• Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері, сол сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
• Қазіргі несиелік механизмнің соңғы бір ерекшелігіне, банк несиелерін жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады.

    Несиелеу  механизмін кеңес экономистері жалпы  несиелік механизмнің "техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу механизмі" ұғымын экономикалық әдебиетке 70 - ші жылдардың бірінші жартысында  Ю.Е.Шенгер, Н.И.Валенцева, И.Д Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер еңгізген болатын.   

      1.3 Жеке тұлғаларды несиелеу механизмі 

    Несиелеу  механизмін кеңес экономистері жалпы  несиелік механизмнің «техникалық  қабаты» ретінде бөліп қарастырады.

    Несиелеу  механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына  бақылауды қамтитын несиелік механизмнің  құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі несиені пайдалану  механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі  – бұл несиені ғылыми тұрғыда  тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі өзінің мәні жағынан  несиелік процесс технологиясын  бейнелейді.

    Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден тұрады: [9,9б]

• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.

    Несиелеу  әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу  ерекшеліктерімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың  қаражат айналымының шеңберіне  қатынасу тәсілдерін білдіреді. Несиелеу әдісінің жіктелуі алтыншы сызбада көрсетілген(сызба-6).

    Реформалауға  дейінгі кезеңдегі отандық банктік  тәжірибеде несиелеудің екі әдісі  қолданылған :

• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.

    Қалдық  бойынша несиелеу барысында несие  қозғалысы несиеленетін құндылықтар  қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылық-тарға: әр түрлі  тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған  өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген  тауарлар жатады. Қорлардың нормативтен  жоғары өсуі несиеге деген сұраныс  тудырып, ал олардың азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап  етті. Мұндай несиелеу әдісінде несие  компенсациялық сипатта болды, өйткені  несие шаруашылық органдардың құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен  жоғары бөлігіне жұмсалған меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер жай ссудалық шоттар бойынша берілді.

    Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы несие қозғалысы  материалдық құндылықтар айналымымен  анықталады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі  тікелей төлемге қатысты және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген  қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша  несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы  несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп  отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі банктік ссудаларды үнемі беріп  отыру үшін қызмет етумен қатар, халық  шаруашылығының қорларының айналым  шеңберін және төлем айналымын ұйымдастыруда  үлкен роль ойнайды[10,11б].

    Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады : [11,21б]

      
 
 

    

    

      
 
 

    Сызба-6.Қазіргі банк тәжірібесіндегі несиелеу әдісінің үш түрі  

    Айналым бойынша несиелеу барысында несие  несиелеу объектісінің айналымындағы  қозғалысын жалғастырып отырды. Несие  қарыз алушының шығындарын оның ресурсы  босағанға дейін аванстайды. Ссудаға  деген объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда  мөлшері өсіп, бұл қажеттіліктің  азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту  шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын процесс болып табылады.