Құқықтық мемлекет
атауы алғаш рет ХIХ ғасырдың бірінші ширегінде
пайда болып, кейін Еуропаның бірқатар елдеріне
таралды. Бірақ құқықтық мемлекет туралы
негізгі көзқарастар антикалық заманда
қалыптасып, мемлекет пен құқықтың арақатынасы
жайлы тұжырымдамалар жасалған еді. Жаңа
заманда құқықтық мемлекет туралы көзқарастардың
қалыптасуы табиғи құқық доктринасының
бекітілуі, зайырлы заң дүниетанымының
пайда болуы мен нығаюы, абсолюттік және
полициялық тәртіпті сынға алу, адамдардың
бостандықтары мен теңдігін, мызғымас
құқықтарын тану, биліктің заң шығарушылық,
атқарушылық және сот тармақтарына бөліну
тұжырымдамасының қалыптасуы, конституционализм
теориясы мен тәжірибесінің дамуы арнасында
жүрді. Бұл ережелердің жасалуына Г. Гроций, Б. Спиноза, Дж. Локк, Ш. Монтескье, Д. Адамс, Д. Медисон, т.б. қомақты үлес
қосты. Құқықтық мемлекетте биліктің, азаматтың, қоғам мен құқықтың теңдігі
және олардың заң алдындағы құқықтық теңдігі
негізгі орын алады. Құқықтық мемлекетте
қоғам өмірі заңмен реттеледі, заң үстемдік
еткен жағдайда, сот ісі тәуелсіз болып,
тек заңға бағынады. Құқықтық мемлекет
әрбір жеке адамның заңды мүдделерінің,
ар-намысы мен қадір-қасиетінің қорғалуына
кепілдік беруі, барлық азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын, олардың бірлестіктері
мен қауымдастығын қамтамасыз етуге тиіс.
Оның негізгі белгілері: құқықтық заңның
үстемдігі, билік бөлінісі қағидаларын
конституциялық-құқықтық реттеу негізінде
егеменді мемлекеттік биліктің ұйымдасуы
мен қызмет етуі, индивид, қоғам мен мемлекеттің
өзара қарым-қатынасының құқықтық нысаны.
Құқықтық мемлекетте қоғам, топ мүшелері
мен азаматтар қауымдастықтарының мемлекет
алдында, жалпы мемлекеттің, оның органдары
мен басқармаларының, лауазымды адамдардың
қоғам, азаматтар алдындағы жауапкершіліктерінің
қатаң тәртібі орнауы қажет. Құқықтық
мемлекетте биліктің бір адамның, органның
немесе әлеуметтік топтың қолында шоғырлануына
жол берілмейді. Өзінің жетілген үлгісінде
құқықтық мемлекет тұжырымдамасы биліктің
барлық институттарының өкілді болуын,
лауазымды адамдардың сайлануын білдіреді.
Құқықтық мемлекет жағдайында сот әділдікті
жақтаушы, кең мағынада құқықты қорғаушы,
негізгі міндеті – адам құқықтарын қорғау
болуы тиіс. Қоғам мен мемлекеттің өзара
байланысы, өзара тәуелділігі мемлекет
заңдарында көрсетілген құқықтар мен
міндеттер арқылы жүзеге асады. Қазіргі
кезде құқықтық мемлекет тұжырымдамасы
адам құқықтарымен тығыз байланыста қарастырылады
және адамның жеке, азаматтық, саяси және
экономикалық құқықтары мен бостандықтарының
қорғалуын білдіреді.
Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша құқықтық мемлекет
қалыптастырудың негізгі бағыттары демократиялық,
зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет
құру.
Құқықтық мемлекет — Қазақстанның
барлық органдары мен лауазымды адамдарының
қызметі құқық нормаларына байланысты,
соған бағынышты және соған сәйкес іс-әрекет
жасайды. Құқықтың негізгі принцитері:
азаматтар үшін — «заңға тыйым салынбағанның
бәріне рұқсат етіледі», мемлекеттік органдар
мен лауазым иелері үшін — «Заңда нақты
не көрсетілсе, соған ғана рұксат». Барлық
заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары
дәрежеге көтеру және азамат құқығы мен
бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне
жеткізу Қазақстан мемлекетінің негізгі
міндеті. Құқықтық мемлекетте Заң бір
әлеуметтік топтың емес, халықтың шынайы
еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның
рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ең
жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың
бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға
қажет қоғамдық тәртіпті орнататынын,
адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі
қалаған жұмыспен шұғылдануға, өздерін
еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға
жағдай туғызуы керек екенін түсінуі қажет. Сонымен
Қазақстанда реформаторлық процесс арқылы
қоғамның саяси-экономикалық құрылысында
көп өзгерістер болды. Қоғамдық ғылымдарда
жаңаша ғылыми зерттеулер басталады. Мемлекет
пен құқықты дүниежүзілік заң ғылымдар
туралы концепциямен бірлестіріп дамытуға
мүмкіншілік туды. Отандық кұқықтану,
философиялық, экономикалық, саяси ой,
сана, пікір құқықтық демократиялық мемлекет
туралы ғылымды зерттеуге, дамытуға бет
бұрды.
Қазақстан Республикасының
Конституциясы – құқықтық мемлекеттің
бастауы әрі шарты. Оның негізгі принциптері:
азаматтар үшін – “заңды тыйым салынбағанның
бәріне рұқсат етіледі”, мемлекеттік
органдар мен лауазым иелері үшін – “заңда
нақты не көрсетілсе, соған ғана рұқсат”
болып табылады. Құқықтық мемлекет жұртшылық
пен мемлекеттік лауазым иелерінің құқықтық
мәдениетін арттыруды, барлық заң жүйесін
жақсартып, әділеттілікті жоғары дәрежеге
көтеруді мақсат тұтады. Құқықтық мемлекеттің
сапалық белгісі – адам және азамат құқығы
мен бостандығына халықаралық, өлшем деңгейінде
кепілдік беру болып табылады. Сот билігінің
тәуелсіздігі мемлекет пен азаматтың
өзара қатынасының дәйекті жүргізілетініне
кепілдік бере алады. Конституция нормаларында
атаған белгілер айқын көрініс тапқан.
Қандайда бір мемлекет өзін
құқықтық мемлекет ретінде қалыптастыруды
көздесе, оның мазмұны мына негізгі талаптарға
сай келуі тиіс:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық
қоғамның объективтік даму процесіне
сәйкес ескіріп, жаңарып жататын
көп қырлы кұбылыс. Бұл мемлекетте
адамның толық егеменді болуы
қажет, олардың мемлекеттің билік
жүргізетін органдарын кұруға
қатысуы заңды түрде бекітілуі
керек;
2) Құқықтық мемлекеттің
экономикалық негізі — өндіргіш
күш пен өндірістік қатынас
және көп меншіктік шаруашылық
арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшілігі — өндіруші
мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы
дамуын қамтамасыз ету үшін оларға толық
бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның
әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеруге,
нытайтуға болады;
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік
негізі — өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін
қамтамасыз етіп, олардың жақсы еңбектенуіне,
дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру.
Қоғамның әлеуметтік жағдайының жақсаруы
құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі
процесс бір-бірімен тығыз байланысты.
Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік
мемлекет;
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық
негізі — гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің,
ар-намысының деңгейі. Осы жоғары дәрежедегі
принциптер болса құқықтық мемлекет болады.
Өйткені мұндай қоғамда адамдардың рухани
сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің
саяси негізі — халықтың, ұлттық
тәуелсіздігін қалыптастырып қоғамдық
билікті жан-жақты дамытып, адамдардың
бостандығын, теңдігін қорғап, әділеттікті,
демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару. Міне қоғамның
осы негіздеріне сүйене отырып
құқықтық мемлекет орнатуға мүмкіншілік
қалыптасады.
Ал, құқықтық мемлекетке жату
үшін мына негізгі белгілер болу қажет:
- мемлекеттік билікті
үш түрге бөлу, олардың ара
қатынасын қатаң сақтау; азаматтық
қоғамның калыптасуы;
- қоғамда жоғары дәрежеде
құқықтық мәдениеттің қалыптасуы,
адамдардың рухани сана-сезімінің
жақсы дамуы;
- мемлекеттік аппараттың,
лауазымды тұлғалардың, қоғамдық
ұйымдардың, жеке адамдардың өмірдегі
қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы;
- қоғамның экономикалық,
әлеуметтік бағытында әділеттікті,
теңдікті қамтамасыз ету үшін
антимонополиялық органның қызметін қатаң
бақылау;
- қоғамның ішкі құқық
нормалары мен халықаралық құқықтың өзара
қатынасын бақылап, жақсартып отыру;
- қоғамда заңның үстемділігін
орнату, азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Құқықтық мемлекет орнатудың
негізгі бағыттары:
- мемлекеттік биліктің
үш саласының жұмысын жақсарту,
әсіресе заңның, нормативтік актілердің
сапасын көтеру;
- нормативтік актілердің
дұрыс пайдалануын, орындалуын қамтамасыз
ету, халықтың рухани сана-сезімін,
мәдениетін жақсартып, көтеру;
- қоғамдағы қатынастарды
дұрыс, жақсы реттеу-басқару бағытындағы
мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың
жұмысын жақсарту;
- бостандықты, теңдікті, әділеттікті,
демократияны дамыту;
- заңдылықты, құқықтық тәртіпті
қатаң сақтау.
Адамдар «заңның құлы» болмайынша
құқықтық тәртіпте, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен
қалыптасқан мынадай өсиет сөз бар:
Заң — мемлекеттің ақылы.
Сот — мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет — мемлекеттің тәртібі.
Міне осы үш қағидалы өсиет
өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің
ішкі заңдары көпшілік таныған халықаралық
құқықтық нормалар мен принциптерге сәйкес
келсе, елімізде мемлекет орнайды.
Биліктің тармақтарға
бөлінуі құқықтық мемлекеттің негізінің
бірі болып табылады. Бұл қағиданы алғаш
рет Д. Локк пен Ш. Монтескье ұсынған болатын. Қағиданың
басты талабы - саяси бостандықты бекіту,
заңдылықты қамтамасыз ету және белгілі
бір әлеуметтік топтың, мекеменің немесе
жеке тұлғаның билікті асыра пайдалануын
болдырмау үшін мемлекеттік билікті заң
шығарушылық (халық сайлайтын және қоғамды
дамытуды заңдар қабылдау жолымен жүзеге
асыруға бағытталған), атқарушылық (биліктің
өкілдік органы тағайындайтын және заңдар
мен оралымдық-шаруашылық қызметті жүзеге
асырумен айналысатын) және сот (бұзылған
құқықтарды қалпына келтірудің, кінәлілерді
әділетті түрде жазалаудың кепілі болып
табылатын) биліктері деп бөлу қажет. Және
осы әр бір билік түрлері дербес және бір-бірін
тежей отырып, өз функцияларын органдардың
ерекше жүйесі арқылы және арнайы нысандарда
жүзеге асыруы тиіc.
Мемлекет пен тұлғаның
өзара жауапкершілігі құқықтық мемлекеттің
дербес қағидасы болып табылады. Бұл саяси
билікті шектеудің өзінше бір тәсілі,
ол сасяи биліктің иесі ретіндегі мемлекет
пен оны жүзеге асырудың қатысушысы ретіндегі
азаматтың арасындағы қарым-қатынастардың
адамгершілік-заңды бастамаларын көрсетеді.
Қоғам мен тұлғаның бостандығын заңшығарушылық
нысанда бекіте отырып, мемлекет өз шешімдері
мен әрекеттерінде белгілі бір шектеулерді
иеленеді. Заң арқылы ол өзінің азаматтармен,
қоғамдық ұйымдармен, басқа мемлекеттер-мен
қарым-қатынастарындағы әділеттілік пен
теңдікті қамтамасыз ететін міндеттемелерді
өз мойнына алуы тиіс. Құқыққа бағына отырып,
мемлекеттік органдар ондағы ережелерді
бұза алмайды және осы міндеттерді орындамағаны
үшін жауапкершілікке тартылады. Заңның
мемлекеттік билік үшін міндеттілігі
әкімшіліктік қателіктерді болдырмауға
бағытталған кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз
етіледі. Оларға Үкіметтің өкілдік органдардың
алдындағы жауапкершілігі, мемлекеттің
кез-келген деңгейдегі лауазымды тұлғаларының
нақты бір тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзғандығы, билікті асыра пайдаланғаны,
қызметтік жағдайын асыра пайдаланғаны
үшін тәртіптік, азаматтық-құқықтық және
қылмыстық жауапкершілігі, импичмент
және т.б. жатады.
Жалпы қауымның мемлекеттік
құрылымдардың өз міндеттерін орындауды
бақылауының нысандары болып референдумдар,
депуттардың сайлаушылар алдында есеп
беруі және т.б. табылады.
Құқықтық
мемлекет құру мен қоғамды демократияландыру
– қайшылықты, ұзақ та күрделі процесс. Бұл
біздің жас мемлекетіміздің аяғынан қаз
тұру жолынан да жақсы байқалады. Тоталитарлық
жүйеден демократиялық қоғам өміріне
өту қажеттілігі айқын болған күннен бастап-ақ
Қазақстан тұрғындарының алдында ең алдымен
Қазақстан мемлекетінің егемендігі мен
тәуелсіздігін қорғау міндеті тұрады.
Бұл
орайда демократияны дамыту – меншік
қатынастарын реформалау мен нарықтық
экономикаға өту экономиканы тығырықтан
алып шығудың, ұлттық мемлекеттің қалыптасуына
қолайлы жағдай туғызудың толассыз жолы.
Саяси саладағы басты мақсат – жас егеменді
мемлекетті қуатты президентті республика
етіп қалыптастыру. Біздің мемлекетімізде
барлық азаматтардың теңдігі барлығының
заң алдындағы бірдей жауапкершілігі,
кімнің қай ұлтқа жататындығына қарамастан,
бірдей екендігі әуелден-ақ нақты көрсетілген.
Әрине, кейбір жағдайда жергілікті ұлт
– қазақтардың мүддесі ерекше ескеріледі.
Мұндай жағдайға ұлттық мәдениетті, тілді
өркендету, қазақ диаспорасының рухани-мәдени
және басқа да байланыстарын қалпына келтіру,
олардың өз Отанына қайтып оралуына қолайлы
жағдайлар туғызу жатады. Басқа елдер деңгейімен
салыстырмалы түрде алғандағы экономикалық
байлыққа қол жеткізудің алғышарты –
бүкіл қоғамдық өмірді демократияландырған
тұрақты құқықтық мемлекет құру болып
саналады.
Құқықтық
мемлекетте Конституция, яғни біздің қоғам
өмірінің Негізгі Заңы аса жоғары мәнге
ие. Конституция жобасы Қазақстан Республикасы
тәуелсіздік алғаннан бастап жасалына
бастады. Конституция қабылдаудан бұрын
бүкілхалықтық талқылаудан өтті. Біздің
Конституциямыз бойынша Қазақстан халқы
егемендіктің иесі, республикадағы мемлекетік
биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады.
Республикада тек қазақтар ғана емес,
басқа ұлт өкілдері де тұрады. Сондықтан
саяси ымыраға келу қажет болғандықтан
қазақ халқы өз қамын күйттеумен қатар,
жас мемлекетіміздің тыныштығын, оны одан
әрі нығайтуды ойлауы керек. Құқықтық мемлекет
құру, қоғамдық өмірді демократияландыру,
жалпыұлттық келісім мен ынтымақ Қазақстан
Республикасының әлемдік қауымдастықтың
лайықты толық мүшесі болып енуінің басты
шарты болып табылады.
Құқықтық
сана және мәдениет
Құқықтық нақтылықты,
құқықтың және құқық жүйесінің дамуына
ықпал ететін факторларды ерекше түрде
тану құқықтық сана болып табылады. Моральмен,
дінмен, өнермен, ғылыммен қатар, құықтық
сана қоғамдық сананың нысаны болып саналады,
оның өмір шындығын көрсететін өзіне тән
ерекше объектісі бар.
Құқықтық сана дегеніміз,
адамдардың қолданылып жүрген жәен тілек
ететін құқыққа көзқарасын білдіретін
түсініктер мен сезімдердің, бағалар мен
мақсатардың жиынтығы. Мысалы, азаматтардың
жаңа заңға мақұлдау немесе жақтырмау,
нормативтік құқықтық актінің жобасы
жөнінде пайымдау және т.б. түріндегі әсері.
Құқықтық сананың мәні
оның бағалаушылық сипатында. Қолданылып
жүрген заң нормаларын нақты қоғамдық
қатынастармен және әлеуметтік топтардың
мүдделерімен арақатынасын белгілей отырып,
құқықтық сана құқықтың мүмкіндігінше
қандай болуға тиіс екендігін анықтайды.
Ол субъектінің қолданылып жүрген құқық
нормаларын сақтауға немесе бұзуға деген
белгілі бір көзқарасын қалыптастырады.
Соның нәтижесінде мұндай баға бұдан әрі
мінез-құлық себебіне айналуы мүмкін.
Құқықтық сана әлеуметтік
құбылыстарды ерекше бағалай отырып, қоғамдық
сананың басқа нысандарымен өзара әрекет
етеді. Мәселен, меншіктің экономикалық
санамен қатынастары тұрмыс деңгейі мен
тұрмыс салтының алғашқы негіздерінің
бірі ретінде, адамгершілік санамен қатынастары-
ізгілік пен зұлымдық тұрғысынан, құқықытық
санамен қатынастары олардың заңдылығын
тану тұрғысынан қарастырылады. Құқықтық
сана өзінің сабақтастығымен, мәдени-тарихи
мазмұнымен күшті. Құқық туралы көзқарастар,
түсініктер, идеялар мен теориялар ұрпақтан
ұрпаққа сол арқылы беріліп отырады. Өткендегі
құқықтық жетістіктердің қазіргімен,
бір өркениеттің басқалармен қабылдануы,
кеңестерден кейінгі көптеген мемлекеттердің
құқықтық жүйелерінің батыс конституционализмі
мен дәстүрлі нормаларының идеялары мен
конструкцияларын қабылдауы. Әртүрлі
мәдени-тарихи қоғамдастықтың құқық туралы,
ретеу әдістері мен жауакершілік түрлері
туралы түсініктері әртүрлі болдаы. Түрлі
елдер мен құрлықтардағы құқықтық сананың
ерекшеліктері де осыдан.
Жағымды құқықтағы
өзгерістердің табиғи ықпалына ұшырай
отырып, құқықтық сана құқық жүйесі мен
қоғамдық қатынастарға күшті кері әсер
етеді, дамуға себепші болуы не әлеуметтік
процестерді тежеуі мүмкін.
Мысалы, АҚШ-тың бабасы
болған негізін қалаушылардың озық құқықтық
санасының Солтүстік Америкадағы қоғамдық
процестерді демократияға, бостандық
пен гүлденуге қалай ілгерілеткені мәлім.
Адам мен азамат құқықтарының, заң үстемдігінің,
билікті бөлісудің, тәуелсіз сот әділдігінің
идеялары өмірде орнықты, олар осыдан
екі жүз жылдан астам уақыт бұрын Тәуелсіздік
декларациясы мен АҚШ Конституциясында
тұжырымдалған болатын және олар дүниежүзілік
құқықтық санаға ықпалын осы кезге дейін
жоғалтқан жоқ.
Және басқа бір, неғұрлым
жақындағы мысал: көптеген жылдар бойы
қалыптасқан әлеуметтік дейтін құқықтық
сана жинақталатын зейнетақы құқығының
дүниежүзілік практикасы негізінде ортақ
зейнетақылық құқық қатынастарын толғағы
жеткен реформалаудағы жанталаса “қарсылық
көрсетті”.
Құқықтық сана- сан
қырлы феномен. Оның жеке адам мен қоғамның
рухани даму ерекшеліктеріне байланысты
өз құрылымы бар. Құқықтық сананы негізгі
екі элемент: құқықтық психология және
құқықтық идеология құрайды.
Құқықтық психология
болып жатқан оқиғалар мен құбылыстардан
қызбалықпен, тіпті есі кете терең әсер
алуға қабілетті адамға тән психикамен
байланысты. Ол құқықтық санада көбінесе
стихиялы түрде, құқыққа және құқықтық
шындыққа көзқарас бейнелетін сезім, көңіл-күйі,
сүйкімділік пен сүйкімсіздік, реніш түрінде
қалыптасады. Мәселен, бұл жасалған қылмыс
жөнінде ашынушылық және оның құрбанына
жаны ашушылық, әділ сот үкіміне қанағаттану
сезімі; қылмыстық жазадан қорқу немесе
Конституцияны құрметтеу болуы мүмкін.
Құқықтық сезімдер,
көңіл-күй көп жағдайда әлеуметтік ортаның,
жеке адамның тікелей араласатын ортасының
ықпалының әсерімен қалыптасатынын ескеру
керек. Көптеген социологиялық зерттеулерде
адамның белгілі бір ортада болғанда,
өзі басқа адамдармен байланыс жасамаған
кездегіге қарағанда, көбінесе мүлде өзгеше
сезініп, ойлап, әрекет жасайтыны атап
өтілген. Жеке адамның құқықтық сансының
деңгейімен ерекшеліктерін анықтау ұшін
оның отбасыыны, ұжымының, бейресми араласатын
топтарының және тиісті әлеуметтік жіктерінің
әлеуметтік-құнды бағдарын білу қажет
болатыны сондықтан.
Құқықтық сананың
құбылмалы элементі көңіл-күйі болып табылады,
өйткені ол өзгеріп отырады, құқықтық
идеяларды таратудың көмегімен иландыру
мен көтермелеуге сәйкес келетін саналы
әсерге бейім болуы мүмкін.
Адамдардың дағдысына,
олардың тұрмыс-салтына енетін нәрсе құқықтық
сананың белгілі-бір әдет-ғұрыптар мен
дәстүрлерді сақтауға байланысты тұрақты
элементтерін айқындайды. Қылмыстық, қылмыстық
атқару, әкімшілік, сондай-ақ азаматтық
құқықта сол заңдарға қоғамдық құқықтық
сана арқылы және оны мақұлдауымен адамдардың
әдет-ғұрпымен сенгізілген кінәден арылу
туралы, зиянды жуып-шаю туралы, моральдық
нұқсанның орнын толтыру туралы ережелер
кездесетіні анық.
Құқықтық санадағы
дәнекер элемент- жеке адамның өз әрекеттерінің
заңдылығын өзінің бағалауы. Өздерінің
ниетін, мотивтері мен қылықтарын сын
көзбен және дер кезінде бағалай білу
оның адам мінез-құлқындағы реттеуіштік,
алдын алушылық, немесе, керісінше, белсендіруішілік
рөлін айқындайды. Өзін-өзі бағалау өзінің
заңды әрекеттеріне қанағаттану немесе
істелген істері үшін ұялу, өкіну сезімінен
көрінуі мүмкін. Адам ожданының көрінісі
ретінде ұялу, опыну оның мінез-құлқындағы
құқықтық ауытқуды тежей алады. Жеке адамның
құқықтық психологиясында ішкі өзін-өзі
бағалау дағдысын қалыптастыру- жеке адамды
құқықтық тәрбиелеудің және жалпы әлеуметтендіру
процесінің міндеті.
Құқықтық идеология
дегеніміз құқықтық сананың құқықты және
өмір шындығының құбылыстарын тұғырнамалық
түрде бейнелеп, бағалайтын заңдық ұғымдарды,
принциптерді, теорияны құрайтын жоғарғы
қабаты. Адамның күнделікті тәжірибесіне
сыйып кететін құқықтық шындықтарды әдетте,
сезімдік қабылдауға ұқсас құқықтық психологиядан
айырмашылығы- құқықтық идеология бейне
бір құқықтық бағалаудың рационалдық
деңгейіне сәйкес келеді, құқық пен мемлекет
құбылыстарын ой елегінен неғұрлым терең
өткізуді бейнелейді.
Құқықтық идеологияға
құқықты қоғам қажеттеріне сай келетін
идеологиялық жағынан жетілген мәдени-тарихи
доктрина етіп көрсету үшін оның мәнін,
әлеуметтік құндылығын ашып беруге ұмтылыс
тән. Бұған табиғи құқық концепциясы, норматившілдік
теория, құқық пен мемлекеттің марксистік
доктринасы мысал бола алады.
XXI ғасырдың табалдырығында
Қазақстан принципті түрде жаңа әлеуметтік-тарихи
және геосаяси жағдайда отырды. Мемлекеттік
құқықтық реформа бағдарламасын(1993 ж.)
негізінен орындағаннан кейін оған да
Қазақстанның мемлекеті мен азаматтары
үшін Республика Президенттің “Қазақстан-2030”
стратегиясынан туындайтын және оны мемлекеттік-құқықтық
салада нығайтатын жаңа құқықтық идеология
керек болмай қоймайды.
Бұл құқықтық идеологияның
концептуалды параметрлері:
1. Құқықтық идеология
Қазақстан Республикасының стратегиялық
мақсаттары үшін өткендегі және қазіргі
дүниежүзілік юриспруденцияның заң теориясы
мен тәжірибесінен сындарлы және пайдалы
дегеннің бәрін алуға тиіс.
2. Құқықтық идеология
Қазақстан қоғамы дамуының тұрақтылығы
мен саяси топтасқандығына жәрдемдесуге
тиіс.
3. Құқықтық идеология
жеке адамның рөлі мен құқықтарын мемлекетке
алуға және кемітуге, қоғам мен мемлекетке
қатынасы жөнінен егемендіруге емес, жеке
даралық әлеуметтілік арқылы ғана болуы
мүмкін объективті шындыққа
негізделіп құрылуға
тиіс. Адам мен азаматтың міндеттерін
өзінің жаратылысы бойынша әлеуметтік
мәні болғандықтан, адам құқықтары туралы
пайымдауларға араластырып жібермеу керек.
4. Құқықтық идеология
Қазақстан Республикасының егемендігі
мен аумақтық тұтастығын нығайту, жан-жақты
ұлттық қауіпсіздік пен мемлекеттік мүдделерді
қамтамасыз ету қажеттігін негізге алуға
тиіс. 1995 жылғы Конституцияда негізгі
қаланған саяси биліктің ұйымдастырылуы
мен жұмыс істеуі негізінде кәсіби күшті
және тиімді мемлекеттілікті дамытуға
мүмкіндік туғызу керек.
Құқықтық сана құқықтық
реттеу механизмімен тығыз байланысты.
Біріншіден, ол заң нормаларын жасаудың
алдында жүреді, өйткені, ол нормалар әрқашанда
субъектінің санасы мен еркіне туелді;
екіншіден, олармен қоса өне бойы іс-әрекет
жасалады, өйткені құқық нормалары әрқашанда
оларды субъектінің түсінуіне, оның санасы
мен еркіне есептелген; үшіншіден, құқықтық
сана құқықтағы олқылықтарды түсіндірумен
анықталады, заңдарды жетілдіру мен дамытуды
қамтамасыз етеді.
Құқық теориясында
құқықтық сана өзара байланысты 3 міндетке:
танымдық, бағалаушылық, реттеушілік міндеттерге
бөлінеді.
Танымдық міндет құқықтық
шындық құбылыстарын субъектінің құқықтағы
мәнділігі мен тиістілігі туралы түсініктері
тұрғысынан ой елегінен өткізуден тұрады.
Бағалаушылық міндет құқықтық шындық
құбылыстарын ұқсастыруда, оларды реттеудің
нақты ережелерімен сәйкестендіруде болып
табылады.
Құқықтық сананы иеленушіге
байланысты құқықтық сананың жеке, топтық
(ұжымдық) және қоғамдық құқықтық сана
түрлері туралы айтуға болады.
Жеке құқықтық сана
адам күнделікті қатысатын алуан-түрлі
әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың
ықпалымен, сондай-ақ өзінің психикалы-физиологиялық
ерекшеліктерінің әсерімен қалыптасады.
Жеке адамның мәдениеті мен білімі деңгейінің
әртүрлі болуы, адамдардың әлеуметтік
жағдайы мен қабілетінің бірдей болмауы
жеке құқықтық сана деңгейінің әртүрлі
болуына себепші болады. Құқықтық сана
деңгейін көтеру үшін адамдардың санасы
мен мінез-құлқына нысаналы идеологиялық
ықпал жасаудың, азаматарға құқықтық тәрбие
берудің де маңызы аз емес.
Топтық құқықтық сана
тиісті әлеуметтік топтар мен оларға кіретін
жеке адамдардың ерекшеліктерімен анықталады.
Құқықтық құндылықтар әрбір топта бірдей
танылмайды. Олардың ішінде топтық құқықтық
сана заңдылық пен әділеттік идеяларын
мүлде құрметтемейтіндерінде топтық құқықтық
сананың әлеуметсізденуі, қоғамда бар
құқықтық идеологиядан шеттеу, құқықтық
нигилизмнің ескі түрін консервациялау,
тіпті криминогендік жағдайлардың қалыптасуы
мүмкін.
Қоғамдық құқықтық
сана құқыққа және құқықтық өмір шындығының
жалпы қоғамда қалыптасқан құбылыстарына
көзқарасты бейнелейді. Қоғамдық құқықтық
санада қоғамда жеке адамның бостандығына
және жеке меншікке ешкімнің тиіспеушілігіне
кепілдік бере алатын теңдесі жоқ әлеуметтік
құндылық ретінде құқық түсінігі орнығады.
Құқық болмайынша, оның екеуі де жоқ.
Заңдардағы барлық
уақытта дер кезінде жаңартыла бермейтін
жаңсақтықтар мен жетілмегендіктің қоғамдық
құқықтық санадағы құқық бейнесінің көрінуіне
теріс әсер етеді. Тыйым салушы нормалар
мен қызметтік көзқарастың басым болуы
оған бүлдірушілік ықпал етеді. Соның
салдарынан қоғамдық құқықтық санада
құқықтың мәнін қажеттіліктің пен әділеттіктің
шоғырланған көрінісі ретінде емес, қайта
күштеу ретінде қабылдау мен түсіну сақталып
келеді. Сондықтан да құқық нормаларын
сақтауға азаматтан гөрі, мемлекет көбірек
мүдделі деген пікір таралып кеткен.
Мазмұнының толықтыққа
жақындау деңгейіне немесе дәрежесіне
қарай құқықтық сана құқық теориясында
дағдылы, кәсіби(заңгерлердің құқықтық
санасы) және ғылыми болып бөлінеді.
Дағдылы құқықтық сана
дегеніміз адамдардың жаппай түсініктері,
олардың күнделікті және өмірлік тәжірибесінің
ықпалымен туындайтын құқық пен заңдылық
жөніндегі сезімі мен көңіл-күйі болып
табылады. Бұл- құқықтық сананың ең жылжымалы
түрі, толық емес және үздік-создық, фрагментарлық
болған соң ол сонымен бірге құқықтағы
жаңалыққа мейлінше сезімтал және құқық
қолданудың кемшіліктерін байқауда “қырағы”
болып келеді.
Кәсіби құқықтық сана
бір түр ретінде кәсіби заңгерлер арасында
қылыптасады, норма шығаруда, құқықты
түсіндіруде және құқық қолдануда өзекті
рөл атқарады. Ол екінің бірінде белгілі
бір стереотиптермен (күдікшілік, “айыптауға
бейімдік”, дәлдік және формалдылық, ілеспе
заң нормаларын, іс-әрекеттің секторын
немесе тіпті негізгі құқықтық өрісін
көру) белгіленген, жазудан ерекше стилі
мен заң тілін қалыптастырады. Бұл- құқықтық
сананың біршама толық түрі.
Ғылыми құқықтық сана
құқықты және құқықтық өмір шындығының
құбылыстарын теориялық тұрғысында ой
елегінен өткізу арқылы қалыптасады, ол
қоғамның құқықтық идеологиясын әзірлеуде,
мемлекет пен заңдарды дамыту жолдарын
негіздеуде белсенді рөл атқарады. Құқықтық
сананың осы ең толық түрін иеленушілер
құқықтанушы және мемлекеттанушы ғалымдар
болып табылады.
Құқықтық санамен тығыз
байланысты және оның туынды құбылысы
құқықтық мәдениет болып табылады. Ол
құқыққа белгілі бір көзқарас қана емес,
қайта, құқықтық білімнің, тұрақты құндылық-
құқықытық бағдардың және соларға сәйкес
заң жүзінде маңызды мінез-құлықтың бірлігі
ретінде көрінеді.
Құққтық мәдениет қолданылып
жүрген құқық нормалары білімінің жоғары
деңгейімен сипатталады. Оған субъектінің
құқыққа құрметпен қарауы тән. Ол адамдардың
мінез-құлқы олардың құқықтық сенімдеріне,
сондай-ақ олардың басқа адамдар қылықтарының
заңдылығына баға беруіне және құқықбұзушылықтың
жасалуына бастамашылықпен кедергі жпасауына
сәйкес келуін анықтайды.
Құқық өз нормаларына
сәйкес мінез-құлыққа оң көзқараста болады.
Алайда егер жеке адам заңды бұзбаса, құқық
нормаларын жазалаудан қорыққандықтан
немесе өзінің комформизмі салдарынан,
яғни жұрттың бәрі сияқты істеймін принципі
бойынша бұзбайтын болса, бұл әлі де оның
қажетті құқықтық мәдениеті бар екендігі
білдірмейді.
Сол сияқты жеке адамның
немесе топтың кез-келген құқықтық белсенділігін
құқықтық мәдениетке жатқызуға болмайды.
Заңдарды білуге және оларды өздері қызмет
етіп жүрген мақсаттарға зиян келетіндей
етіп пайдалануға болады. Өмірде құқықтарды,
сөз бостандығын қоғам мүдделеріне нұқсан
келтіре отырып, қиянат жасау да сирек
кездеспейді. Керісінше, заңсыз әдістермен
ізгі мақсаттарға жетуге тырысатын кездер
де болады. Демек, әлеуметтік-құқықтық
оң белсенділік қана жеке адамның немесе
ұжымның жеткілікті құқықтық мәдениетінің
компоненті деп танылуы мүмкін.
Заңды мінез-құлықты
оның мотивтері бойынша әлеуметтік-құқықтық
оң белсенділікке(заңды мінез-құлықтың
дұрыстығы мен пайдалылығына сенуге негізделген);
конформистік мінез-құлыққа(ұғынбай тұрып
және құқықтық белсенділік болмай, заң
нұсқауларына бағыну) және маргиналдық
мінез-құлыққа(құқық нормаларын жазалаудан
қорқып сақтау) жіктеумен қатар, юриспруденцияда
заңды мінез-құлықты оның қоғамдық маңыздылық
дәрежесіне қарай да бөлу жүргізіледі.
Осы өлшем бойынша
заңды қажетті мінез-құлық(мысалы, қарулы
күштерде қызмет ету); заңды қалағанындай
мінез-құлық(ғылыми немесе көркем шығармашылық);
заңды жол берілетін мінез-құлық(діни-ғұрыптарды
атқару және т.б.) болады.