Экономиклық теория

• еліміз аймақтарының табиғи - климаттық жағдайының айырмашылығы;
• аймақтың өнімділігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану бағыты, саласы және ауқымы. Бұл тек ауылшаруашылық, пайдалы қазбаларды игеру ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру жағдайын жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер етеді;
• аймақтың орналасуының «күрделі» жағдайы, соның әсерінен шығындар артып, бағаның өсіуі байқалады. Бұл аймақтың көлік және байланс қызметтерінің дұрыс дамымауына, оның экономикалық дамуына ықпал етеді;
• инновация енгізу жағынан артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
• елдің экономикалық  даму тенденциясы;
• тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму сатысы;
• институционалдық факторлар: жалпы және аймақтық саясаттың нысандары, саяси жағдайды, аймақтың даму тарихы т.б. ;
• орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі, өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс жүйелерімен қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
• әлеуметтік мәдени факторлар. Урбанизация деңгейі, халықтың білім деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және т.б.;
• орталықпен жүргізілетін макроэкономикалық саясатта аймақтық ерекшеліктердің есепке алынбауы;
• орталық пен аймақтар арасындағы өкілеттіліктер мен міндеттерді жіктеу үрдісінің толықтай аяқталмауы.

Аймақтар экономикасын мемлекеттік  реттеу - еліміздің және оның жекеленген аймақтарының экономикалық жағдайын қамтамасыз етуге қойлған мақсаттарға жетуді көздейтін мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Ал, аймақтық саясаттың мәні - жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды тиімді басқару болып табылады.

Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттары ретінде төмендегілерді атауға болады:

1. Әрбір аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайының деңгейін теңестіру.
2. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемелекет үшін жүргізілетіндігімен ерекшелінеді. Дағдарыстық аймақтарды құрлымдық қайта құру тек ірі, жалпы мемелекттік бағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда аталмыш міндетті орындау үшін қажет ресурыстардың жетіспеушілігі болады. Мемелекеттің негізгі функциясы, артта қалған аумақтарды - даму деңгейі жоғары аймақтардың қатарына жеткізу, бірақ мүндай жағдайлар   халыққа өз зардабын тигізбеуі тиіс.
3. Аймақтардың кешенді дамуын жеке аймақтық мақсаттармен ұштастыру.

4. Тұрақты экономикалық  өсуді қамтамасыз  ету.                    

 

 

15-тақырып. Халықаралық экономикалық қатынастар және сыртқы экономикалық іс-әрекет

 

1. Дүниежүзілік шаруашылық.
2. Халықаралық қатынастар және оның негізгі көріну нысандары.
3. Қазақстанның әлемдік шаруашылықтағы рөлі

 

Мақсаты: халықаралық экономиканы қарастыру арқылы, оның ішкі ұлттық экономикаға әсерін, оның негізгі түрлерін көрсете білу. Әсіресе сыртқы сауданың негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге қалай әсер ететіндігін талдау.

 

Негізгі түсініктер мен терминдер

Валюталық курс; Ғаламдық проблемалар;Еркін сауда (фритредерство); Еркін экономикалық зона; Әлемдік шаруашылық; Протекционизм; Сауда балансы; Халықаралық сауда; Халықаралық экономикалық интеграция.

 

Дәріс мән-мәтіні

Дүниежүзілік шаруашылық  бір-бірімен тауарларлы - ақша  қатынастарымен байланысқан егеменді ұлттық мемлекеттердің жиынтығы. Дүниежүзілік шаруашылық нарықтық экономиканың заңдарына негізделген, өзара байланысты және бір біріне тәуелді ұлттық экономикалардың жиынтық әрекеттерін көрсететін экономикалық организм. Яғни бұл ұлттық шаруашылықтар бір бірімен  халықаралық еңбек  бөлінісі, өндіргіш күштер, өндірістік қатынастар арқылы әр түрлі деңгейде және әр түрлі сипатта  көрінетін өндірістік, ғылыми-техникалық, ғылымдық, т.б. байланыстар арқылы  біріккен ғаламдық экономика.

Дүниежүзілік шаруашылықтың даму ерекшеліктерінің бірі тұйықталған ұлттық шаруашылықтың жүргізу тәжірибесінің бірте-бірте сыртқы нарыққа бағытталып, ашық экономикаға көшу. Көптеген саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесінде дүниежүзілік шаруашылықта өзгерістер боды. Соған байланысты бүкіл дүниежүзілік шаруашылық бір тұтас жүйе ретінде қалыптаса бастады. Бірақ елдердің даму деңгейлері бірдей емес.

Дүниежүзілік шаруашылықтың  болашағына және оның дамуына әсер ететін себептер:

• ғылыми-техникалық прогрестің жылдамдадауы, жаңа технологияның тарауы;
• қоршаған ортаның проблемаларындағы ғаламдық өзгерістер;
• халықаралық өсу мен қоныстаудың қозғалысы;
• бай және кедей елдердің арасындағы алшақтықтың өсуі.

Халықаралық қатынастардың  басты  формаларына жататындар:

• халықаралық еңбек бөлінісі,
• тауарлар мен қызмет  көрсетудегі дүниежүзілік сауда,
• халықаралық несие,
• өндірістік  факторлардың (еңбек, капитал) халықаралық ауысуы,
• халықаралық валюта-қаржы қатынастары,
• халықаралық ғылыми-техникалық байланыстар,
• экономикалық интеграция.

Халықаралық сауда - әртүрлі мемлекеттердің ұлттық шаруашылықт-арының арасында   жүретін тауар мен қызмет  айырбасы. Халықаралық сауданың негізі – халықаралық еңбек бөлінісі. Халықаралық еңбек бөлінісі жеке  елдердің  мамандандырылуын  сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын белгілі түрге мамандандырады  нәтижесінде   өндіріс  нәтижесін, ғылыми-техникалық қызметтер тауарлармен айырбастау жағдай туғызып, халықаралық сауда дами түседі.

Халықаралық еңбек  бөлінісі жеке елдердің тауар  өндіруге қалыптасқан дұрыс  жағдайларымен  түсіндіріледі. Халықаралық еңбек  бөлінісімен тауар айырбасын  ынталандыратын  төрт негізгі факторларды  атап өтуге болады.

1. Әлеуметтік  жағрапиялық  факторлар –   жағрапиялық  орналасу, халықтың құрылымы саны, және де олардың  шаруашылық  тәжірибесі, білімі, әдет-ғұрпы бойынша жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
2. Табиғи  экономикалық факторлар –  табиғи  климаттық жағдайлар, жер  шаруашылығы құралдары, табиғи кен байлықтары, су және басқа да ресурстармен қамтамасыз етілу жағынан жеке елдердің арасындағы айырмашылық.
3. Техникалық  экономикалық факторлар – жеке елдердің  экономикалық және ғылыми  техникалық даму деңгейі әр түрлі болуымен  анықталады.
4. Ғылыми  техникалық процесс. Халықаралық еңбек  бөлінісі  өнімдердің тұрақты түрде  жаңаруына, тауарлар  ассортиментінің және олардың техникалық  күрделілігінің шапшаң өсуіне әкеледі.

Халықаралық еңбек  бөлінісі мен  өнеркәсібі дамыған елдерді  нығайту өнеркәсіп  өнімдерін  айырбастаудың өсуіне алып келеді. Халықаралық саудада шикізат  тауарларының үлес салмағының кемуі қазіргі өндірісте шикізат ролі кемуінің тенденциясын байқатады. ҒТР-ның дамуы жаңа технологияны қолдануға әкеліп шикізатқа шығындарды және дайын өнімнің  мөлшеріне  энергияны қысқарта ҒТР сауданың қалыптасқан  түрлерінен басқа түрлерін де тудырады. Оларға: техникалық білім техникалық іс-тәжірибе, техникалық процесс пен лицензия  патенттер жатады.

Сыртқы сауда - тауарды  әкелуден (импорт) және шығарудан (экспорт) құралады. Әрбір елдің сыртқы сауда нәтижесі сауда балансынан көрінеді. Егер шығарылған тауар құны әкелінген тауар құнынан артық болса – онда оны сауда балансы деп атайды. Керісінше болған жағдайда пассивті сауда балансын құрайды.

Халықаралық сауданың тиімділігін  бағалау мынадай  теориялар арқылы  жүргізіледі:

1. Абсолюттік  артықшылық теориясы – басқа мемлекетпен салыстырғанда  климаттық, жағрапиялық, техникалық жоғары деңгейде болуымен өндіріс  шығындары  кем болады.
2. Салыстыру  артықшылық теориясы (Д.Рикардо ХІХ ғ.)- мамандандырылған өндіріс пен сауданы басқа мемлекетпен салыстырғанда альтернативтік шығындар аз болуы қажет сонда жалпы өнім көлеміде жоғары деңгейде болады.

Мемлекеттің сыртқы сауда саясаты екі типте  жүргізіледі.

1. Протекционизм - жергілікті   тауар  өндірушілерді шетелдік  бәсекелестерден қорғау саясаты. Импортты шектеу негізінде үш негізгі шаралар қолданылады:

• Кеден, баж салығы немесе тарифтік кедергілер жүргізу. Шетел тауарларына салық арқылы олардың бағасын көтеріп, сұранысты азайту.
• Тарифтік емес кедергілер (импортқа тыйым салу немесе шектеу қою: квота, лицензия және т.б. шаралар арқылы).
• Экспортты қолдау. Артықшылықтары: Төлем балансын теңдес-тіреді, демпингтен қор-ғайды. Жаңа салаларды қорғайды, өндіріс  көле-мінің  өсуін  ынталан-дырады.

2.  Фритредерство немесе  еркін сауда саясаты, яғни ішкі  нарықта шетел капиталы мен  қызметтерді енгізуді қолдау. Артықшылықтары: Бәсекені ынталандырады, монополияны  шектейді, өндіріс тиімділігі өседі,  бағалар  төмендейді. Тауарларды  таңдау мүмкіндігі еді, мемлекет арасында жақындасу, бірігу процесі өседі.

Мемлекеттің сыртқы экономикалық байланыстарын сипаттауға төлем  балансы қолданылады. Төлем балансы дегеніміз белгілі бір кезендік статистикалық есеп беру және келесі құбылыстарды көрсетеді:

• белгілі бір елдің басқа елдер арасындағы тауарлық, қызметтік, табыстық операциялар;
• меншіктегі өзгерістер және сол елдің қаржылық талаптар мен міндеттемелеріндегі өзгерістер;
• бір жақты аудармалар.

Төлем балансына сыртқы саудадан, тасымал құралдары  төлемінен, шетелге капитал шығарудан, шетел  туризмінен және валюталық несиелік операциялардан және т.б. түскен табыстар кіргізіледі. Дәл осындай баптар төлем балансының  шығын  бөлімінде көрсетіледі. Төлем балансының  көрсеткіштері сол елдің белгілі бір кездегі экономикалық жағдайы туралы мәлімет береді. Егер төлем балансында теріс сальдо болса, онда сол ел  дүниежүзілік нарықта сенімсіздікке ұшырайды, мұның өзі ұлттық валютаның басқа елдердің ұлттық валютасымен салыстырғанда,  төмендеуіне әкеліп соғады.

Халықаралық несие – бұл қайтарымдылық, жеделдік, процент төлеу шарты бойынша валюталық және тауар ресурстарының берілуі, яғни  мемлекеттердің бір - біріне ақша немесе тауар ресурстарын қарызға беруі. Бұл жағдайда қарыз беруші мен қарыз алушы рөлінде жеке  фирмалар, компаниялар, мемлекеттің үкіметі, аймақ, облыс, қала  әкімшіліктері мен халықаралық мекемелер болады. Халықаралық несие әр түрлі формада болады:

1. Өзінің мақсатты пайдаланылуына байланысты халықаралық несие байланысқан және қаржылық деп бөлінеді.

• байланысқан несие несиелік келісімде бекітілген қатаң түрдегі мақсатты сипаты болады (коммерциялық, инвестициялық несиелер);

• қаржылық несиелер қарыз алушының кез келген мақсатына сәйкес беріледі.

2. Ұсынылу формасы бойынша тауарлық және валюталық деп бөлінеді.

3. Берілу мерземі бойынша қысқамерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді, онкольдік деп бөлуге болады.
4. Несие берушінің кім екендігіне байланысты жекеше, үкіметтік, халықаралық ұйымдар несиелерді ажыратады.
5. Валюталық несиелер берілу валюта бойынша бөлінеді.

Халықаралық жұмысшы күші нарығы жұмыс күшінің сырттан келуімен (эмиграция) және кетуімен (иммиграция) қалыптасады, яғни ұлттық шаруашылықтар арасындағы жалдамалы еңбектің ауысуы (миграция) Оның пайда болуы өмір сүру деңгейінің  төмендегі мен даму қарқыны төмен елдерде  тұрғындардың салыстырмалы елдердің  дәрежесінің жоғары болуымен  түсіндіріледі. Сол себептен қосымша жұмыс күшін қажет ететін интенсивті дамыған елдерге ауысып отырады.

Дүниежүзілік шаруашылықтың  интернациалануының  тереңдеуі жағдайында капитал экспортының мәні өсуде. Капиталдың миграциясы – бұл белгілі бір ұлттың айналымында жүрген капитал бөлігін басқа елдің экономикасына тауар немесе ақша формасында енгізу процесі. Оның басты себебі: бір елде капитал мөлшерінің салыстырмалы түрде көр болуы, яғни оның шектен тыс көп жинақталуы. Капитал миграциясының түрлері көп:

1. жеке меншік және мемлекеттік капитал миграциясы;
2. ақша және тауар капитал миграциясы;
3. қысқа және ұзақ мерзімдегі миграциясы;
4. қарыз және кәсіпкерлік капитал миграциясы.

Қарыз капиталы сақтаудағы ақшадан, несиеден түсетін процент көлемінде табыс әкеледі. Кәсіпкерлік капиталды шетке шығару – басқа елдердің территориясында өзінің өндірісін салу үшін қаржы жұмсау. Кәсіпкерлік капитал екі түрге бөлінеді:

• Тікелей инвестиция - өнеркәсіп, сауда т.б.  салаларға бағытталған.
• Портфельдік инвестиция – шетелдік облигация, акция мен басқа да құнды қағаздарға  бағытталған.

Валюталық курс – бір елдің ақша  бірлігінің басқа елдердің ақша бірліктеріне  бейнеленген бағасы. Валюта қатынастары тарихында үш валюта жүйесі белгілі.

1. Алтын стандарты негізінде 1879-1934 жылға дейін: ақша  бірлігінде  алтын үлесінің болуы, алтын қоры мен ішкі ақша ұсынысының тең болуы, осының  нәтижесінде мемлекет валюталық курсты қатал шектеуде ұстап отырады.
2. Бреттон  Вуд жүйесі 1944-1971 ж. ақша айналымына алтын  девиза енгізілді, яғни мұндай өлшеуіш алтынның орнына алтыны аз елдердің кейбір ұлттық немесе бірлескен валюталардың жүруіне жол берілді. (алтын-доллор стандарты)
3. 1971 жылдан бастап  дүниежүзілік ақша міндетін алтын емес, ұлттық валюта мен біріккен валюта  атқара бастады да бұл жүйе - еркін өзгеріп отыратын  валюталық курс жүйесі деп аталды, яғни валюталық курс мемлекет әсерін тигізіп отыратын сұраныс пен ұсынысқа қарай өзгеріп отырады.