Қазақстандағы салық түрлері және салық реформалары

Қорытындылай  келе,салықтардың,оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін. Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрл қағидаттар бойынша жіктеледі:

   -салық салу обьектілері бойынша;

   -салықты алатын және салықтан  жиналған сомаға билік жасайтын  органға қарай;

   -пайдалану тәртібі бойынша;

   -обьектінің экономикалық белгісі  бойынша. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 3.Қазақстан  республикасындағы  салық реформалары 

3.1. Нарықтық экономикада салық реформалары 

     Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырады.

     Нарықтық экономика мен мемлекеттің  салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.

    Салық саясатының басты мақсаты-салық  жүйесін құрү және оның тиімді  қызмет етуіне мүмкіндік беретін  салық механизмін іске асыру.

        Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:

• мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
• салық салуда мемлекет органдарының міндетін анықтау;
• арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
• салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;

    Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін мәжбүрлеп алудың нақты нысаны ретінде мемлекеттік құрылым және басқару жүйесінің экономикалық кеңістіктің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бейнелейді.

     Салық реформасы салық салу жүйесінің  қызмет ету жүйесін ауқымды қайта  құру және оны басқару механизмін өзгерту негізінде салық қатынастарын шектеулі немесе түбегейлі қайта құруды білдіреді. Аталған қайта құруды салық қатынастары мемлекет дамуының экономикалық, әлеуметтік немесе саяси жадайларының елеулі өзгерістерге сәйкес келмеуімен байланысты салық саясатының негіздерін қайта қарастыру қажеттілігімен шарттастырылған.

     Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын дамытудың  басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол- мемлекеттік бюджеттің кіріс  бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.

     Экономикалық  ғылым және тәжірибе салық реформаларының жалпы сыныптамасын ұсынған. Мазмұны  бойынша салық реформалары жүйелік  және құрылымдық реформаларға бөлінеді. Жүйелі салы реформасы кезінде бүкіл салық салу жүйесінің тұжырымдамалық және әдістемелік ережелерінің ауқымды құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді, тікелей және жанама салықтардың ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді.

     Құрылымдық  салық реформалары неғұрлым жалпы нысанда салықтар құрылымымен және салықты ұйымдастыруға байланысты салық салуды қайта құруды білдіреді. Бұл салықты қайта құрулар ең бірінші, салық салу базасын анықтау бойынша,салық мөлшерлемелерін тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну тетіктерін түбегейлі қайта құру бойынша өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталған.

          Қазақстан Республикасының салық  жүйесі реформалаудың үш кезеңінен  өтті.

         1 кезең - Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған, ол кезде КСРО-ның салық мәселелері бойынша құжаттар пакеті қызмет еткен. Әдеттегідей өз ережелерінің көпшілік жағдайында ол сол кездегі салық салудың ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, нарықтық қатынастардың қалыптаса бастауына қарай, оның салық жүйесі де өзгерді.    1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «ҚазКСР мемлекетік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық  түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды. 1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңына сәйкес келетін келесі салықтар алынды: Жалпы мемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей міндетті, жергілікті салықтар мен алымдар; жергілікті салықтар мен алымдар ⁸.

   Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:

    1. Қосылған құнға салынатын салық.

    2.Пайдаға салынатын салық.

    3.Акциздер.

    4.Бағалы қағаздармен жасалатын  операциялардан алынатын салық.

    5.Экспорт пен импортқа салынатын  салық.

    6.Кеден тарифі және баж салығы.

    7.Пайдалы қазбаларды геологиялық  барлау және геологиялық іздестіру  жұмыстарына  байланысты шығындарды  өтеуге жұмсалатын алым.

    8.Тіркелген (ренталық) төлемдер.

    9.Транспорт құралдарына салынатын салық.

    10.Автотранспорт  құралдарын сатып алуға салынатын  салық.

    11.Автотранспорт  құралдарының Қазақстан Республикасына  келіп кіргені үшін төленетін  ақы.

    12.Заңды  ұйымдардың мүлкіне салынатын  салық.

    13.Қазақстан  Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.

    14.Мемлекеттік баж салығы.   

    15.Табиғат ресурстарына салынатын  салық.

____________

8. ⁸ « ҚР Салық жүйесі туралы» заң//-1992ж 

     16.Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.

           Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:

      1.Жер салығы.

      2.Жеке адамдардың мүлкіне салынатын  салық.

      3.Орман табысы.

     4.Су үшін төленетін ақы.

     5.Табысқа салынатын салық.

     6.Кәсіпкерлік қызметті тіркеу  үшін алынатын алым.

     7.Кәсіпкерлік қызметтің субьектілері  ретінде тіркелмеген азаматтардан  алынатын алым.

     8.Заңды ұйымдарды мемлекеттік  тіркеуден өткізгені үшін алынатын  алым.

     9.Елтаңбалық алым.

     10.Мұрагерлік және сыйға тарту  тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын  салық.

             Жергілікті салықтар мен алымдар:

      1.Курорттық аймақта өндірістік  мақсаттағы обьектілер құрылысына  салынатын салық.

      2.Курорттық алым.

      3.Азаматтардан алынатын мақсатты алым.

      4.Жарнамаға салынатын салық.

      5.Автотранспорт құралдарын,есептеу  техникасы және жеке компьютерлерді  қайта сатуға салынатын салық.

      6.Автотранспортты аялдауға қойғаны  үшін алынатын алым.

      7.Жергілікті символиканы пайдалану құқығы үшін алынатын алым.

      8.Ипподромдарда ат жарысына қатысқаны  үшін алынатын алым.

      9.Ат жарысындағы ұтысы үшін  алынатын алым.

     10.Ипподромдарда тотализатор ойынына  қатысу адамдардан алынатын алым.

     11.Тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде жасалған мәмілелерден алынатын алым.

      12.Аукциондық сатудан алынатын  алым.

      13.Кино-телетүсірімдер өткізу құқығы  үшін алынатын алым.

      14.Пәтер алуға берілген рұқсат  қағаз үшін алынатын алым.

     15.Ит иелерінен алынатын алым.

      16.Спиртті ішімдіктермен сауда-саттық  жасау құқығы үшін алынатын  лицензиялық алым.

       17.Жергілікті аукциондық өткізу  және лотореялар ойнату құқығы  үшін алынатын  лицензиялық алым.

        Осы жылдар ішінде салық заңдылығына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша нарықтық емес әкімшілік сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық заңдылығына жаңа жеңілдік түрлері де ретсіз енгізіле берді. Бірінші кезең, аяғында салық заңдылығы жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл салық жүйесінің қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды. 1995 жылдың басында салық жүйесі өте күрделі, басқарылмайтын және тиімсіз жағдайға жетті, ал салық төлеушілерге жүктелетін ауыртпалықтың басымдылығынан, ол экономиканың барлық өрістеріндегі өндіріске кері әсерін тигізіп, қоғамдағы экономикалық реформаларының тежеуішіне айналды.

       2 кезең -   Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру   көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде «Салық және  бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып,салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік,алтауы жергілікті салықтар.

      Жалпы мемлекеттік салықтар:

1.Заңды  және жеке тұлғалардан алынатын  табыс салығы.

2.Қосылған  құнға салынатын салық.

3.Акциздер.

4.Бағалы  қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.

5.Жер  қойнауын пайдаланушылардың арнайы  салығы мен төлемдері.

        Жергілікті салықтар мен алымдар:

  1.Жер  салығы.

  2.Заңды  және жеке тұлғалардың мүлкіне  салынатын салық.

    3.Көлік құралдарына салынатын  салық.

    4.Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.

    5.Жекелеген қызмет түрлерімен  айналысу құқығы үшін алынатын алым.

    6.Аукциондардан алынатын алым.

 Салық реформасының екінші кезеңінде экономика  субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметі үшін ыңғайлы жағдай құрумен, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге жағдайлар жасалды. Салық жүйесі бірінші кезеңмен салыстырғанда барынша ықшамдалды.

 1999 жылы салық заңдарындағы өзгерістерге  сәйкес салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінуіне шектеу койылды, Қазақстан Республикасының аумағында әрекет ететін «Салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер» деп аталып, олардың саны 11-ден 17-ге дейін жетлізілді.

3 кезең- 2002 жылғы салық реформасы жаңа, нарық талаптарына жауап беретін Салық кодексінің енгізілуімен байланысты болды.  2001 жылы 12 маусымда Қазақстан  Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.