Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы стратегиясының мәні

    Көрсетілген нүкте, сонымен қатар стратегиялық иілгіштік нүктесі, ғаламдық стратегияның өзгеру нүктесі және түрлендіру нүктесі  деп те аталады. Берілген нүкте кәсіпорынның дамуында мінез-құлық сызығының  жай өзгерісі жеткіліксіз болғанда, менеджердің басқарылатын бизнес туралы елесін өзгерту керектігін көрсететін, және де әрі қарай немен айналысу керектігін анықтайтын мезет. Ұстанымпаздық мезет болып, осы нүктеге түсе отырып, кәсіпорын тым күшейіп (қайта құрылымдау және дайындық арқылы нарықтың жаңа секторына және жаңа бизнеске шыға отырып) оны өте алуы немесе күйреуге ұшырауы саналады.

    Осы нүктемен байланысты кәсіпорынның дамуы  үшін нарықтың әр түрлі секторындағы жағдаят факторларының алуан  түрлілігін талдау, ғылыми ашылымдардың және технологиялардың серпіні, қоғам  дамуын болжау маңызды болып табылады. Бірақ, ең бастысы – менеджердің  түйсігі, оның кәсіпорын дамуының бағытын  таңдау барысында нарықтық жағдаяттың өзгеруін болжай білу саналады. Қайта  құрылымдауды басқару, және де нарықтың жаңа секторындағы өзіндік қатысуын кеңейту – бұл бизнестің дамуының жаңа стратегиясын таңдаудың салдары. [3]

    Егер  менеджерлердің ынтасы, олардың тапқырлығы кәсіпорынның нарықтағы өміршеңдігін қамтамасыз етсе, онда оның қызметін ретке  келтіреді, оны нәтижелі етіп стратегиямен жұмыс істеудің белгілі бір қағидалар  жинағы жасайды. Олардың негізгілерін атап өтейік:

1. Кәсіпорынның стратегиялық менеджменті нарықтық артықшылыққа тәуелді тауар өндірісіне бағдарланады.
2. Стратегия пәрменділігінің белгісі ретінде өндірістің серпіні көрсетіледі.
3. Экономикалық өсу шығарылатын немесе жаңа өнімді құруды жетілдіру, мүлікті сатып алу, жеткізушілердің жұмысына және бөлу жүйесіне бақылауды қамтамасыз ету арқылы қамсыздандырылады.
4. Өндірісті қысқарту көлемі құрылымды қайта құру немесе кәсіпорынды жою барысында жүзеге асырылады.

    Нарықтық  экономикасы дамыған елдердегі  фирмалардың даму тәжірибесі тиімді стратегияларды қалыптастырудың келесідей  бағыттарын көрсетеді:

• өндіріс көлемінің тұрақты өсу қарқыны жаңа енгізілімнің (инновациялық үдерістің) есебінен қамтамасыз етіледі;
• нарықтың жоғарғы үлесіне тиімді жарнама, әсершіл тауарлар қозғалысының арнасын қолдану және тауар сипаттамасының бірегейлігі арқылы жетуге болады;
• нарықтың кең бағдарлануы барысында шығындарды төмендетуді және аймақтық-аумақтық аспектідегі саралауды қамтамасыз ету керек;
• нарықтың жеке (айрықшалықты) сегментіне бағдарлану барысында ең негізгі стратегиялық бағыт болып маркетингті тиімді басқару табылады;
• нарықтағы бәсекелестік жайғасым, көп жағдайда, бейөндірістік шығыстардың серпінін және нарықтық баға саясатын анықтайды.

    Стратегиялық  менеджменттің сызба нұсқасы  өзінің мазмұны бойынша сызықтық болып табылады. Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспарлауды ұйымдастырудың отандық тәжірибесін талдау, осы сызбанұсқаны практикада жүзеге асырған кездегі нысаны кәсіпорынның өзіндік ерекшелігіне байланысты екенін көрсетеді. Сонымен қатар, кәсіпорындардың жеке тәжірибесі қазақстандық нарықтың тұрлаусыздығы барысында стратегиялық менеджменттің пәрменділігінің көтерілуі тек жоспарлы тәртіпті түрлендіру арқылы мүмкін болуын көрсетеді. Бұл жерде 1.3. - суретте келтірілген сызбанұсқа бойынша өзара байланысты төрт блоктың қосарлас жүзеге асырылуына көшу туралы сөз болып жатыр.

    Сурет 1.3. Стратегиялық  менеджменттің сызықтық емес үдерісі. 

    Мұндай  сызба нұсқа стратегиялық басқаруды  сызықтық емес ұйымдастыру деп аталады. Оның негізгі тағайындалуы – стратегиялық басқарудың сапасын көтеру болып  табылады. Ал негізгі құралы – кәсіпорынның ішкі ортасының сыртқы өзгерістерімен (заңды және кездейсоқ) келісуі болып  табылады. Батыстың үдемелі фирмаларының тәжірибесі мұндай тәсіл сыртқы ортаның  тұрлаусыздық жағдайындағы кәсіпорынның сызықтық сызбанұсқасының елеулі басымдылығын көрсетеді. Басқаша айтқанда, стратегиялық менеджмент үдерісін мұндай ұйымдастыру, фирма қызметіндегі дағдарысты құбылыстарды қалыптастыруға тиімді қарсы тұрады.

    Әзірленетін экономикалық стратегиялардың барлық айырмашылығы және көп бейнелілігі  кең таралған қисындық квадрат әдісі  арқылы қисындық ретке келтіруге  беріледі. Өндірістік кәсіпорынның экономикалық стратегияларын талдау үшін қолданылатын қисындық квадрат 4 - суретте көрсетілгендей бейнеленеді.  

    Сурет 1.4. Қисындық квадрат әдісімен кәсіпорынның экономикалық стратегиясын талдау 

    Бұл сызба нұсқадағы негізгі блоктар  – «қағида», «үдеріс», «нәтиже» - белгілі  бір мазмұнға және өзара байланысқа ие.

    Көлденең  өзара байланыс. Қағида бұл –  кәсіпорынды басқарудағы екпінді  негіздеу. Дағдарысты жағдайда тым  таралған болып мақсатты тәсіл табылады, оның жоғарғы тиімділігі қазақстандық жағдайда расталды. Үдеріс бұл –  кәсіпорынның дамуы арқылы мақсаттарға  жетудегі эволюциялық тәсілді тұлғалау.

    Басқаша сөзбен айтқанда, мақсатқа жету үдерісі  уақыт бойынша бөлінген және кәсіпорын  құрылымының өзгеруін болжайды. Нәтиже – басқару үдерісінде көздейтін  мақсатты бейнелейді. Практика жүзінде  қаланатын нәтижені бейнелеу мақсаттар  жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Мұндай жағдай «қағида – үдеріс – нәтиже»  тізбегін нәтижеге жетудің кезеңді  тәртібі ретінде қарастыруға  мүмкіндік бермейді. Серпінді нарықтық орта жағдайында берілген тізбек сипаты бойынша итерационды болып табылады және нәтижелер теңгерімін іздеуге, оған жету тәсіліне және үдерісті тұрғызудың негізгі ережесіне бағытталған.

    Тік өзара байланыс. 1. «Қағида – негізділік – нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету» тізбегі. Экономикалық стратегияны  әзірлеу барысында негіз қалаушы  ретінде уақыт және кеңістікте кәсіпорын  алдында тұратын мақсаттар жағдайының негізгі қағидалары – мәселелердің басымдылығы табылады. Берілген қағиданы жүзеге асыру ақпаратты қамтамасыз ету базасындағы әзірленетін  стратегиялық шаралардың негізділігі  есебінен мүмкін болады. Стратегиялық шаралар даму үдерісі ретінде, шаруашылық қызметті қазіргі кездегі нормативті-құқықты  қолдау  барысында әзірленеді.

    2. «Үдеріс – кәсіпорын  - басшылық»  тізбегі. Экономикалық стратегия  кәсіпорын дамуының нысаналылық  үдерісі ретінде ұсынылады. Үдерісті  жүзеге асыру өндірісті дайындау, қозғалыс кестесін таңдау, ресурстарды  оңтайлы бөлу сияқты операцияларды  ұштастыру арқылы оңтайлы кәсіпорынды  болжайды. Экономикалық стратегияны  әзірлеу және жүзеге асыруын  ұйымдастырудағы айқындық, жоспарланған  нәтижеге жету үшін, жауапкершілікті  және өкілеттікті табыстау, оңтайлы  басқарушылық стилін таңдау сияқты  басқарушылық құралдардың көмегі  арқылы қамтамасыз етіледі.

    3. «Нәтиже – үйлестіру - бақылау»  тізбегі. Өтпелі экономика жағдайында  экономикалық стратегияны жүзеге  асырудың нәтижесі болып өндірістің  тұрақтануы, кәсіпорынның дағдарысты  жағдайдан шығуы және пайданың  тұрақты өсуі - өнімнің пайдалылығы  табылады. Берілген нәтижеге жету  құрылымдық бөлімшелер мақсаттарын  және барлық жұмысшыларды үйлестіру  жолымен қамтамасыз етіледі. Үйлестірудің  құралдары болып проблеманы талқылау, негізделген басқарушылық шешімдерді  қабылдау, бизнес жоспарлау табылады. Нәтижеге жету боынша әрекеттерді  үйлестіруге қабылданған басқарушылық  шешімдерді бақылау, оған қоса  жұмысшылардың өзін-өзі бақылауы  әсер етеді.

    Тұрақсыздық жағдайдағы кәсіпорынның стратегиясын әзірлеуде маңызды рөлге сыртқы жағдайлар, ең алдымен өткізу ие. Стратегияны  әзірлеу барысында ең негізгі  талап болып – нарық жағдаятын  кешенді талдауды жүргізу, және де нормативті-құқықтық актілер табылады, сонымен қатар  салық саясаты саласында да. Бұл  талапты өнім стратегиясын кешенді  әзірлеу арқылы стратегиялық менеджменттің  және маркетинг әдістерін келістіру  жолымен орындауға болады. «Өнім - тауар» стратегиясын қалыптастыру сызба  нұсқасы  1.5. - суретте келтірілген.

     Стратегиялық маркетинг

          Баға саясаты 
 

Сурет 1.5. Стратегиялық менеджменттің және стратегиялық маркетингтің өзара іс-қимылы.

    А – тұтынушылардың сұрауы негізіндегі  өнім-тауардың жетілдірілуі: сыртқы түрді (стайлинг), бәсекеге жарамды ораманы, сауда белгісін анықтау;    Б  – нарықтағы сұранысты зерттеу  негізінде әзірленетін баға саясаты; В – нарық секторын, кең мағынада, басқару факторы ретінде таңдау: шаруашылық тауашадан саудалық жайластыруға дейін таңдау; Г – нарықтағы  өнім-тауардың жылжытылуы.

    Негізгі стратегиялық талап ретінде жасалатын  тауардың өмірлік циклі аралығында, ең алдымен пайдалану сатысында  өндіруші жағынан қамтамасыз ету  табылады. Мұндай талап келесідей  жағдайларда жүргізіледі: тапсырыс берушілердің (тұтынушылардың) сұрауларының есебі; материалды ағындарды оңтайландыру; тиімсіз және ыңғайласпа материалды ағындарды шығару; еңбекті бөлу деңгейін және тапсырыстың мөлшерін азайту, және сонымен қатар өндірістің үздіксіздігінқамтамасыз  ету. [4]

    Дағдарысқа  қарсы басқару өндірісте және өткізуде сапалы өзгерістерді қамтамасыз ететін шаралар кешенін қолдануда  және өндірімінде тұжырымдалады. Кәсіпорындарда мұндай шаралар жүйесі қаржылық жағдайын сауықтыру атауын алған және қаржылық ағындарды ретке келтіруге бағытталған  экономикалық стратегияларды әзірлеу  көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен  қатар, стратегия кәсіпорынның ұзақ мерзімді дамуы ретінде және кәсіпорынды  көзделген мақсаттарға жетуге жетектейтін  сыртқы және ішкі орталардың өзара  қарым-қатынас жүйелері ретінде  қарастырылады.

    Кәсіпорынның  экономикалық стратегиясының ролін  және мазмұнын зерттеуге көптеген шетелдік және отандық ғылыми жарияланымдар  арналған. Мысалы, жапондық корпорациясының  стратегиясы нарықта компанияның  болашақ жағдайы туралы көрініс  беретін, ресурстарды ұзақ мерзімді бөлу жүйесі ретінде түсініледі.

    Финдық  менеджменттің экономикалық стратегиясының негізгі құрамдас бөлігі болып өзара  бір-бірімен байланысты топтардың  қызығушылықтарының кеңдігі, біртума  дағдылар негізіндегі ресурстарды  ұтымды пайдалану, бәсекелес жағдайындағы әр түрлі қызығушылықтардың үйлесуі, сыртқы ортамен өзара әсерлесу табылады.

    Американдық менеджменттегі стратегия компанияның  ресурстарын бөлу және үйлестіру  негізіндегі қойылған мақсаттарға  жету үшін қажетті әрекеттер моделін  көрсетеді. Бұл жерде екі стратегияны  бөліп көрсетуге болады:

• жеке меншікті (сатып алу және сату) басқарумен байланысты портфельді стратегия;
• іскерлік стратегия, оның мақсаты – бәсекелестік артықшылыққа жету.

    Сонымен, кәсіпорын стратегиясы негізгі  экономикалық мақсаттармен анықталады, және де өз кезегінде нарықтық тауашасын  айқындайды, инфрақұрылымды құруға, кәсіпорынды  сыртқы ортаға бейімдеуге және әрекеттердің іштей үйлесуін қамтамасыз етуге  мүмкіндік туғызады. [5]

    Экономикалық  стратегия түсінігіне бірыңғай көзқарастың  болмауы ұлттық нарықтық қатынастар ерекшелігімен, және де мемлекет жағынан  оларды реттеу деңгейімен түсіндіріледі. Осындай көзқарас жағынан шаруашылықты жүргізудің отандық тәжірибесін  талдау, дағдарысқа қарсы басқарудың айрықшалықты мезеттерін бөліп көрсетуге  мүмкіндік береді.

1. Өнеркәсіптік кәсіпорын стратегиясы нысаналылық даму үдерісі ретінде. Бұл стратегия мыналарды болжайды: негізделген мақсаттар және міндеттердің қойылуын, белгіленген әрекеттер (теңгерімділік, жүйелік қөзқарас, ұтымдылық) қағидаларын бөліп шығаруын, әрекеттердің (проблемалардың мәнділігін бөліп шығару және оларды саралау) басымдылығын.
2. Кәсіпорынның мақсаттарына жету бойынша жұмыстың бағыттары (экономикалық стратегияның негізгі құраушылары):

• жаңа нарықтарды іздеу;

• жаңа өнімді әзірлеу;
• тауарлардың жоғарғы сапасын қамтамасыз ету;
• қызмет көрсетуді жақсарту;
• жаңа технологияларды әзірлеу және енгізу;
• табиғи ресурстарды сатып алу және оларды ұтымды пайдалану;
• өндірістің өсуін қамтамасыз ету;
• нарықта тауарлардың тиімді жылжуы;
• жоспарлы кезеңде пайданың өсуін қамтамасыз ету.