Қазақстандағы Ұлттық банк жүйесі

Нарық жөніндегі ақпаратты зерттеу негізінде банк өзінің стратегаясын дайындайды. Сосын, сол стратегияға сәйкес, бұрыннан игерілген қызметтерін, бұрынғы клиенттерше, немесе басқа клиенттерге сата алады (еніп кету стратегиясы), болмаса жаңа қызметтерін бұрынғы клиенттерге сата алады (әр тараптандыру стратегиясы). Нарықта сатылатын қызметтердің сипатын зерттеу, ондағы бағаның калыптасуының заңдылығын түсінуге мүмкіншілік береді, ал, оларды сату жағдайларын зерттеу, банкке өзінің бөлімшелерін дұрыс орналастыруына, несиелік мекеменің тұрпатын, банктің ішкі құрылысын талдау жөнінде дұрыс шешім қабылдауына жәрдемдеседі. Маркетинг банктің барлық бөлімшелерінің жұмысының негізінде жатады. Бірақ, ақылмандар орталығы болып, маркетингті ұйымдастырушы болып, ком-мерциялық бөлім табылады. Ол тікелей нарықты зерттеумен шұғылданады, ақпараттар жинайды, оларды талдайды, содан кейін, банктің нарықты игеруге бағытталған стратегиясын дайындайды. Банктің активтері мен пассивтерін баскару, тиісті табыс табумен қатар, банктің өтемпаздық дәрежесін қажетті деңгейде ұстауды қамтамасыз етуі керек.

"Өтімпаздық" деген  сезбе-сөз мағынада, тез өткізілетін  (сатылатын), тез ақшаға айналатын  материалдық құндылықтар. Өтімпаздық  дәрежесіне қарай банктің барлық  активі үш топқа бөлінеді:

-  дерсу   дайындылықтағы  өтімді   қаржы,   немесе   бірінші   сыныпты   өтімді қаржылар.   Мұның   қатарына   кассадағы   қолма-қол   ақша,   корреспонденттік шоттағыы қаржы, бірінші сыныпты векселдер және мемлекеттің құнды қағаздары;

-  Банктің қарауындағы  оңай ақшаға айнала алатын етімді қаржылар. Бұған таяудағы 30 күннің ішінде орындалатын, банкіге берешек несиелер мен басқа да төлемдері, шартты өткізілетін құнды қағаздар және басқа да құндылықтар кіреді;

-  Өтімсіз   активтер.   Бұлар   уақытында   қайтарылмаған   несиелер,  үмітсіз қарыздар, банктің негізгі қорына қосылатын үймереттер мен құрылыстар.

Банктің тез өткізілетін  ақшалай каржысы уакьітында пассивтегі міндеттемелерін орындауға мүмкіншілік  туғыза алатын болса, ол банк етімпаз  болыл табылады. Банктің отімпаздығы  арнайы есептеу арқылы багаланады. Көбінесе ол үшін, өтімділік коэффициенті қолданылады (мұны есептеу тәртібі кейінірек жазылады) Банктің өтімпаздығы оның төлем қабеттілігінің негізінде жатады. Ол қабілеттілік банктің керекті мерзімде, толығымен өзінің міндеттемелеріне жауап бере алатындығын сипаттайды.

Сұраным мен ұсыным, қаржылық мәмлелердің жағдайлары, қарызгерлердің төлем қабілеттілігі жиі-жиі өзгеріп  тұрады. Осыған байланысты банктің  әр түрлі мәмілелер жасауымен  қатар, олардың қаржылық нәтижесіне әрқашан да қауіптілік туып отырады. (Қарызгердің төлем кабілеттілігін жоғалту қаупі, проценттік кауіп, инфляциялық қауіп т.т.) Осындай жағдайда, банктің саясаты пайда табу мен қауіптің тепе-теңдігін қамтамасыз етуі керек. Мұндай тепе-теңдік өтімпаздық пен пайдалылыктың өз ара қатынасымен сипатталынады. Сонымен қатар, өтімпаздық жоғарылаған сайын, пайдалылықтың төмендейтіндігін, және керісінше, өтімпаздық төмен болған сайын, пайдалылықтың өсетінін, сөйтіп қауіптің төмендейтіндігін ескеру қажет.

 Қазақстан Республикасынын Ұлттық банкісінін екінші дәрежелі банктер үшін бекітетін пруденциялдық (зкономикалық) мелшерліктері жоғарыда айтылғандай екінші дәрежелі банктер Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіне тікелей бағынбайды. Сондықтан Ұлттық банк оларға әкімшілік ықпалын тигізе алмайды. Дегенмен, Ұлттық банк "Банктердің банкісі" ретінде, екінші дәрежелі банктердің жұмыстарына әсер етуге тиісті. Өйткені, оның басты міндетінің біреуі, мемлекеттің ақша айналымы, несие, есеп айыры-суды ұйымдастыру, валюталық қатынастарға байланысты саясатын дайындап, оны іске асыру болып табылады. Сондыктан Ұлттық банк, екінші дәрежелі банктерге өзінің әсерін бірнеше пруденциялдық (экономикалық) мөлшерліктер бекітіп, олардың мүлтіксіз орындалуын қадағалап отырады. Оларды үздіксіз (қатарынан бірнеше рет) бұзғаны үшін, Ұлттық банк, екінші дәрежедегі банкгерге, тіпті, оларға банктің операцияларын жүргізуге бермеген лицензияны алып коюға дейін әртүрлі ықпалшара қолданады. Сонымен қатар, экономикалық мөлшерліктер, банктердің өтімпаздығы мен төлем қабілеттілігін қолдауға жәрдемдеседі.

"Қазақстан Республикасындағы  банктер және олардың қызметтері  туралы" Заңның 42 бабына сәйкес, Ұлттық  банк төмендегідей пруденциялдық  (экономикалық) мөлшерліктер бекітеді:

- Жарғылық капиталының  ең төменгі мөлшері. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің басқармасының 1997 жылдың 5 желтоқсанда қабылдаған №412 қаулысы бойынша жаңадан ашылатын банктердің жарғылық капиталы, кемінде 300,0 миллион теңге, жұмыс істеп жүрген банктердің  ең кемінде 1 миллиард теңге болуы керек. Меншікті капиталдың активтер мен және балансыдан тыс талаптардың қауіптілік деңгейіне сәйкес салмақталған орта шамасының сомасына ара қатынасы. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің бекіткен мөлшерлігі бойынша коэффициенті 0,06-дан кем болмауы керек, ал, кәзргі коэффициенті 0,12-ден кем болмауы керек.

- Жеке қарызгердің  қаупінін ең жоғарғы мөлшері.  Жеке қарызгердің барлық қарыздарының ,(несие, векселдер, факторингтер) және басқа да міндеттемелерінің  жиынтығынан, осы банктегі депозиттегі  ақшалай қаражаттарын, мемлекеттік бағалы қағаздарды, монетарлық асыл металдарды, Үкімет берген кепілдемелерді алып тастағаннан кейінгі қалдығы оның жалпы қаупі болып табылады.

- Ашық валюталық жайғасымының шеіктелімі. Бұл шектелім бойынша, кез-келген шетелдік валютаның қалдығы, банкінің меншікті капиталының 30%-нен аспауы керек. Бұл жайғасым әрбір жеті күн сайын есептеледі және оның орындалуын Ұлттық банк осы есептеме арқылы бақылап отырады. Ол үшін әрбір шетел валюталарымен операция жүргізуге, оның ішінде валюта айырбастау орнын құруға лицензиясы бар банк, басталған жеті күннің екінші жұмыс күні, Ұлттық банкке әрбір шетел валютасы бойынша, және өткен жетінің, әрбір жұмыс күні бойынша валюталық жайғасым туралы есеп береді. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі жоғарыда көрсетілген Заң бойынша, екінші дәрежелі банктерге басқа да мөлшерліктер бекітуге құқықты. Соны пайдаланып Ұлттық банк, аталмыш заң шыққаннан кейін бір мөлшерлік енгізді. Ол банктің несиелеу қызметінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін залалды жабу үшін провизиялар құру. Мұндай провизиялар бекітікен мөлшер бойынша, банктің несиелік сапасына байланысты құрылады. Егер берілген несиелердің қайтарылуы ешқандай күмән келтірмесе, (стандартқа сәйкес), провизия аз құрылады - несиенің сомасынын 5-10%-нің арасында, күмәнді және үмітсіз несиелерге үлкен (көп) провизия құрылады (50%-тен 100%-ке дейін). Нарықтың экономика жағдайында, банктің жұмысын тек оның керсеткіштерін талдау арқылы бағалап қоймай, сонымен қатар, оның жұмысының нәтиже-сін, басқа банктердің жұмыс нәтижесімен салыстырып та бағалаған жөн. Ол үшін рейтинг (бедел көрсегкіш) жасау керек. Дүниежүзілік тәжірибеде мұндай рейтинг төменгі негіздерде жүргізіледі;

- бір банктіқ көрсеткіштерін, басқа бірінші сыныпты банктің  осындай көрсеткіштерімен салыстыру.

 

 

Қорытынды

 

Ұлттық банктің статистикалық  көрсеткіштері бойынша республикада екінші деңгейдегі 55 банк тіркелген: оның ішінде 1 мемлекеттік банк, яғни жарғылық капиталының 100%-і республика үкіметінің қатысуымен құрылған; 1 мемлекетаралық банк; 22 шетелдердің қатысуымен құрылған (резидент емес банктердің еншілес банктерін қосқанда) банктер, Республика шетел банктерінің 17 өкілдігі ашылған. Республикада сондай-ақ тіреуден өткен 44 ломбард, 7 несие серіктестігі және кейбір банктік операция жүргізетін 46 басқа мекемелер бар, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазыналық департаменті, оның 14 облыстық басқармасы мен Алматы қалалық басқармасы; Ұлттық банктің Қазақстандық банк аралық есеп айырысу орталығы; «Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталығы», Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыны; «Қазақстандық қор биржасы» ЖАҚ; «Бағалы қағаздар Орталық депозиттері ЖАҚ», «Кіші кәсіпкерлікті дамыту қоры» ЖАҚ; «Қауымдастықтарды несиелеудің Қазақстандық қоры», «Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры» ЖАҚ; Қоғамдық қор және т.б. Яғни қазіргі Қазақстанның нырық деңгейінде нарықтық банк жүйесі жоғары деңгейде әртүрлі меншік формасындағы банктер мен несие мекемелері қызмет істеуде. Және де біздің еліміздің өркениетті, дамыған елдердің қатарына қосылуына, Елбасы Призедентіміздің 2030 халыққа жолдауына жету үшін, экономикамыздың жоғары деңгейде болуына тікелей қатысты жолдардың бірі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

1. Ақша, несие, банктер, валюта 1995ж.
2. Банковскиедело /Под. ред. О. М. Лаврушина Финанси и статистика, 1998г.
3. Бункина М. К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие – М.  : ДИС, 1994г.
4. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Алматы:

             білім, 1997ж. 

5. қатынастары. ав. Баян Көшенова Алматы «экономика» 2000ж.

«Қазақстан Республикасының  Ұлттық банк туралы» ҚР Президентінің  Заң күші бвр Жарлығы