Қазақстандағы Ұлттық банк жүйесі

Валюталық саясат. "Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкісі  туралы" Заңда бұл саясат "Валюта нарқындағы басқыншылық" деп аталған. Бұл, іс жүзінде валюталық саясаттың бір түрі — девиздік саясатпен сәйкес. Ұлттық банк, бұл саясатты жүргізгенде басқа елдердің валюталарын (девиздер) сатып алып, немесе сатып, Ұлттық ақша бірлігінің бағамын керек бағытта өзгеруін қамтамасыз етеді. Шынында да, бұл валюталық басқыншылық. Бірақ валюталық саясаттың мұнан да басқа нысандары бар. Бұл тек осы саясаттың бірақ нысаны. Валюталық басқыншылық девиздік саясат жүргізгенде, Орталық банк алтын-валюта резервтерін жұмсап, өз елінің ақшасын сатып алады. Сөйтіп, Ұлттық валютаға сұраным көбейтіледі, бұл оның бағамын жоғарылатады. Керісінше, Орталық банктің үлкен мөлшерде Ұлттық валютаны сатқаны, оған ұсынымды көбейтіп, оның бағамын төмендетеді. Елдің Ұлттық валютасының бағамын, тек бір ғана елдің валютасымен қатынасты (мысалы долларға) жоғарылату, немесе төмендету керек болса, валюталық басқыншылық тек осы валютаға қатысты жүргізіледі, яғни тек сол валюта сатып алынады немесе сатылады. Сонымен қатар, елдің алтын-валюта резерві не азаяды, не көбейеді. Іс жүзінде экономикасы өсіп жетпеген, қаржысы жеткіліксіз елдер, өзінің Ұлттық валютасының бағамын қолдау үшін, көбінесе шетелдік валюталарды сатып алады. Мысалы, 1998 жылдың 17 тамыздағы Ресейдің рублінің опырылымына байланысты Ресейдің Орталық банкісі мұндай опырылуды тоқтату үшін, екі жетінің ішінде 17 миллиард доллар сатты. Бірақ елдің алтын-валюта резервін жоғалту қаупі туғанда, мұндай басқыншылықты тоқтатты, банкаралық биржада валюта саудасын тоқтатты. Осыдан кейін доллардың бағамы жоғарылап, 15 рубльдік валюталық (коридор) шегінен шығып 20-25 рубльге жетті. Осыған ұқсас жағдай Қазақстанда да болды. Күтілгендей, Ресейдегі жағдай Қазақстанның теңгесінің бағамын төмендете бастады. Сонда Ұлттық банк валюталық баскыншылық жүргізуге 600 миллион доллар сатты. (барлық 2.0 миллиардқа толмайтын алтын валюта резервінен). Ақырында бұл валюталық басқыншылықтан пайда шықпағаннан кейін, Үкімет пен Үлттық банк 1999 ж. 5 көкегінде Ұлттық валюта - теңгенің бағамын анықтауды, құбылмалы тәртіптемеге ауыстырды. Бұл жағдайда бағам нарықтағы ұсыным мен сұранымға байланысты анықталынады. Валюталық саясаттың мұнан басқа дисконттық (есептік) нысаны бар. Сөйтіп, дисконттық (есептік саясат) тек отандық коммерциялық банктер үшін, қайта қаржыландырудың жағдайын өзгертуге ғана емес, сыртқы нарықта валютаның бағамын және елдің төлем балансын реттеуге де пайдаланылады. Қазіргі жағдайда бұл саясат көбінесе елдің ішкі ахуалын реттеуге пайдаланып жүр. Бұл екі нысаннан басқа, кейбір нарықты экономикалық елдерде валюталық саясаттың үшінші нысаны - депозиттік саясат қолданылады. Бұл саясат бойынша, ақшалық қаржылардың, екінші дәрежелі банктер мен Орталық банк арасындағы козғалу ағымы реттелінеді, Бірақ мұндай саясат жүргізу "Қазакстан Республикасының Ұлттық банкісі туралы" Заңда көрсетілмеген.

Ұлттық банк – бұл  барлығы қарапайым клиенттерге  қызмет көрсетумен айналысқан, қарапайым  мемлекеттік банктен оталық банкке ауысқан, банктердің банкісі болып  табылады, іс жүзінде Ұлттық банкте барлық кассалық резерфтердің жоғарылауы және олардың шаруашылық айналымына түсуі Ұлттық банкетр мекемелердің коммерциялық банктер кассаысын толтыру арқылы жүзеге асырылады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айрысуларды Ұлттық банк мекемелері жүргізе отырып, қажет жағдайда Ұлттық банктен несие ала алады.

Ұлттық банк – бұл ақшалай резерфтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын валюта резерфтерден басқа, да материалдық бағалықтарын тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.

Әлемдік тәжірибелерде  орталық банктердің қызметін ұйымдастырудың әртүрлі келесідей құқылық формалары кездеседі:

• Мемлекеттің 100% қатысуымен капиталын құрайтын біртұтас банк формасында (мысалға; Ұлыбритания, ГФР, Франция, Канада, Ресей, Қазақстан);
• Акциялардың бір бөлігі мемлекетке тиісілі немесе мемлекеттің қатысынсыз акциялардың қоғам формасында (Жапонияда, Белгияда);
• Ұлттық банк өзінің атқаратын мәні жағынан бір тұтас ұйым болып табылады, ол мемлекет тек оның жарғылық қорының иесі негізгі қорлар ғимараттардың, құралғылардан, кәсіптік құралдар мен басқа да, бағалықтардан, ал айналым қорлары банкке тиесілі болып табылатын меншікті ақшалай қаржаттардан тұрады.

Ұлттық банк резерфтік  және басқа да қорларды құрайды. Резерфтік  қор жарғысының қор көлемінде  құралып, меншікті пайда есебінен толықтырады  және жүргізген операцияларға байланысты зияндар мен шығындардың орнын жабуға орналады.

Ұлттық банк қаржының жылдағы таза табысы, сол қаржының жылға қатысты, нақты табыстар мен  шығыстар арасындағы айналысқа шығарылған, оған қоса активтердің амортизацияның, оның ішінде банкнот пен монеталарды  қоса алғандағы шығыстардың айырмасы негізінде анықталады.

Ұлттық банктердің таза табысы, жарғылық қорды және резерфтік  қорды абсолюттік соииада құруға бағытталады. Таза табыстың қалған бөлігі келесі қаржы жылындағы республиканың  бюджетке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен алымдар төлеуден босатылады.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банктердің басты міндеті Ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығы қамтамассыз ету болып табылады.

Сол сияқты Ұлттық банкке келесідей қосымша міндеттер  жүктеледі,ақша айналысы, несие, банктерге есеп-айырысулар мен валюталық қатынастар төңірегінде мемлекетіміздің экономикалық даму мақсатына жетуге және оның әлеуметтік экономикаға интеграциялануына жағдай жасайтын мемлекеттің саясатын жасау және жүргізу.

• Ақша несие және банкнот жүйенің тұрақтылығын қамтамассыз ету;

Банктің қызметі реттейтін  нормативтік құқылық актілерді  қоладну арқылы қарыз берушілер  мен клиенттер мүддесін қорғау және олардың орындалуына бақылауды  жүзеге асыру.

Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден тұрады:

• Меншікті қаражат есебінен;
• Басқадай банктердің тартылған және Ұлттық банкте шартты негізінде орналастыруға ақшалай қаражаттар есебінен;

Қазақстанның Ұлттық банктерінде басқаратын жүйеегі  біртұтас орталықтандырылған құрылымды  білдіреді. Ұлттық банк басқару органына: Басқарма және аудиторлар Кеңесі (Директорат) жатады. Ұлттық банктің құрамына департаменттер мен басқа да бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филлиалдары, өкіметтері мен ұйымдары кіреді. Ұлттық банктің орталық апараттарында мынадай департаменттер мен дербес басқармалары бар:

• Зертеу және статистика департаменті;
• Шетел операциялары департаменті;
• Ішкі операциялар басқармасы;
• Сыртқы байланыстар бөлімі;
• Заң қызметі департаменті;
• Әкімшілік департаменті;
• Нақты ақшалармен жұмыс жөніндегі басқарма;
• Инспекторлық қауіпсіздік қауіпсіздік жүйесін пайдалану бөлімі;
• Бухгалтерлік есепдепартаменті;
• Есеп жұмыс орталықтарының департаменті;
• Операциондық басқарма;
• Төлем жүйесі басқармасы;
• Банктік қадағалау департаменті;
• Бақылау және аудит департаменті;
• Персаналдармен жұмыс жасау басқармасы;
• Мерзімді басылымдар және іскерлік аппараттар бөлімі:

Ұлттық банктердің эмиссиялық қызметі.

Қазақстан теңгесін банкнотын  шығару құқығы Ұлттық банкке қана беріледі. Бұл банкноталар заңды төлем  құралы болып табылады. Әр ақшалай соианың кредиторы, оларды өзінің талаптарын орындауда шексіз көлемде қабылдауға тиіс, сондықтан да Ұлттық банктердің банкноталары біздің ақша жүйеміздің кіндігін құрайды. Олар барлық экономикалық процеске қатысушылардың төлем операцияларды үздіксіз де, тиімді орындау үшін қолында жүреді. Сол сияқты банктерде өз клиенттеріне нақты ақшаны ауыстырушы шоттағы салым формасын ұсынатындығы, соңғы кезекте эмиссиялық банктің ақшасына байланысты, өйткені банк клиенттері кез-келген уақытты нақты ақшаны өз шотынан алуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Екінші дәрежедегі  банктер және олардың қызметі

3.1 Екінші дәрежедегі  банктер және олардың

 қызметіне  сипаттама

 

Қазақстанда жұмыс істеп  жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443, заңдық күші бар "Қазакстан Республика-сындағы банктер және банк қызметтері туралы", жарлығы. Қазақстан Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам болып қалыптасты. Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер Заңды тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншіктігіне қарамастан, коммерциялық жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты — пайда табу. Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан, өз қаражатына, қайтарымдылық мерзімділік және төлемділік жағдайларда орналастыру және де клиенттердің тапсыруы мен есеп айырысу, тағы басқа да операцияларды жүргізуге құқық берілген. Сөйтіп, баска елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер, бір жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың, уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншілік жасайды, екінші жағынан, жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке тұлғаларға қосымша қаржыға қажеттігін жабуға береді. Сонымен қатар, банктер өз мүдделерін де ұмытпайды. Уақытша пайдалануға берілген қаржы үшін тиісті өсім (процент) алады. Объективтік процесс ретінде, банктердің мұндай операцияларының экономикалық негізі болып, қарызға беретін құнды қалыптастыруға және пайдалануға әсер ететін, ақшалай қаржылардың қозғалысы болып табылады. Екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының аумағында және оның сыртында, өздерінің бөлімшелерін, еншілес банктерін ашуға құқықты. Бұл банктердің қызметтері Қазакстан Республикасының конституциясымен, басқа да заңдармен және де олардың негізінде, оларды орындау мақсатында, өзінің, құдіретіне берілген мәселелер жөнінде шығаратын нормативтік, құқықтық актілермен реттелінеді.

"Қазакстан Республикасындағы  банктер жене банк қызметтері  туралы" Заңның 30 бабына сәйкес  банк қызметтерінің қатарына  төмендегі операциялар кіреді:

- Заңды және жеке тұлғалардан депозиттер кабылдау;

- Бұдан былай "заң" деп аталады.

- Банктерге және кейбір банктік операцияларды жүргізуге құкықты ұйымдарға корреспонденттік шот ашып, оларды жүргізу;

- Кассалық  операциялар   жүргізу:   банкноттар  мен  монеттерді  қабылдау, қайта санау, айырбастау, ауыстыру, сұрыптау, буу-түю, және сақтау;

-  Ақша аудару: Заңды және жеке тұлғалардың талаптарымен ақша аудару;

-  Есептеу операциялары; Заңды және жеке тұлғалардың қарыз міндеттемелерін және вексельдерін есептеу;

- Заңды және жеке тұлғалардың оның ішінде банктер-корреспоңденттердің, талаптарымен олардың банктегі шоттары арқылы есеп айырысу;

-  Сенімгерлік   (трасталық)   операциялар:   сенімгердің талабымен   ақшаға билік жасау;

-  Клирингілік есеп айырысу операциялары: жинау, салыстыру, сұрыптау, төлемдерді қуаттау, өзара талаптарды есепке алу және клирингіге қатынасушылардың таза жайғасымын анықтау;

-  Сейфтік   операциялар:   клиенттердің   құнды   қағаздарын,   құжаттарын, басқа да  құндылықтарын  сақтау,  сейфтерді,  шкафтарды және  үй-жайларды жалға беру;

- Ломбардтық операциялар:  жылдам өтімді құнды қағаздар мен қозғалатын мүліктерді кепілзатка алып, қысқа мерзімді несие беру;

- Банкноттар мен монеттерді, басқа да құндылықтарды кассіге жинау және салып жіберу;

- Басқа елдердің валюталарына ақша айырбастау бекеттерін ұйымдастыру;

Банктер аталған операцияларды  Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің рұқсат қағазы (лицензиясы) негіздемесінде жүргізеді. Жоғарыда аталған  операциялардан басқа, екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің арнаулы рұқсат қағазы бойынша төмендегі операцияларды жүргізе алады:

-  депозиттік сертификаттар  шығару;

-  кепілдеме операциялары:  үшінші тұлғалардың атынан, ақшалай  нысанда орындалатын кепілдіктер мен міндеттемелер беру;

-  мүліктерді жалдауға  беру.  Бұл жағдайда жалдауға  берушінің,  жалдауға берген мүлкіне  меншіктік құқы, шартта көрсетілген  мерзім біткенше сақталады. Өзінің меншікті құнды қағазын шығару (акциядан баска).

-  Факторингілік операциялар: тауарды (жұмысты, қызметті) сатып алушыдан, төленбей қалу қаупін өзіне қабылдап, төлем талаптарын сатып алу;

-  Форфейтінгілік операциялар:  тауарды (жұмысты, қызметті) сатып  алушыдан қарыздық міндеттемелерін  (вексель) сатып алу. Осы аталған операциялар "Қазақстандағы банктер және банк қызметтері туралы" заңның 30 бабының редакциясында келтірілген. Мұнда "банкілік операциялар" деген түсінік "банкілік қызметтер" деген ұғыммен араласып кеткен және кейбіреулері "банкілік операциясы" деген дәстүрлі түсінікке сәйкес келмейді. Әдетте, банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы туады. Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған сомасы оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айырысу операциясы да жүргізіледі - сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субъектілерден екінші субъектіге ауысады, Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субъектінің кассасына ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі. Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол аударушыдан аларманға ауысады т.б. Мұндай ақшалай қаражаттың қозғалысы, мысалы, сейфтік операцияларды жүргізгенде, болмаса, банктің аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді кассаға жинағанда, оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда тумайды. Бұндай жағдайларда ақшалай қаражаттың көлемі азаймайды да, көбеймейді де, түпкілікті де немесе уақытша да оларға меншіктік өзгермейді. Осының негізінде банктің операциялары, олардың қызметтерінен өзгеше деп түсіну керек және оларды бөлек қарау (зерттеу) керек. Бірақ қазіргі жағдайда банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары да қызметтері де төлемді болғандықтан, бұл екі үғымды бір-бірінен ажырату оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек. _г