Қазақстан Республикасының банк жүйесі

Ұлттық банктің  жоғарғы  басқару  органы  басқарма  болып  табылды  және  басқармаға  келесідей негізгі  қызметтер жүктеледі:

- мемлекеттің   ақша – несие  саясатын  дайындау;

- банк қызметіне  қатысы бар,  Ұлттық банктің нормативтік  құқықтық актілерін  бекіту;

- Ұлттық банктің  банктерімен  операциялары бойынша ресми қайта қаржыландыру  мөлшерлемесін белгілеу;

- жекеленген  банктік операцияларын  жүргізуге лицензиялар беру  туралы  шешім қабылдау;

- банктер үшін резервтік  талаптар нормасын  бекіту;

- алтын валюта активтерін  басқарудың  негізгі қағидаларын анықтау;

- Қазақстан Республикасының валютасының  айырбас бағамын  анықтау тәртібін  бекіту;

- Ұлттық Банк жұмысы туралы  жылдық есепті қарау,  қабылдау және  Президенттің  бекітуіне беру;

- Ұлттық  Банктің  жылдық балансын  және бабысы мен  зияны турлы есебін  қарау және бекіту;

- банктер үшін  пруденциялдық  нормативтер   мен басқа да  міндетті нормаларды  және  шектерді бекіту;

- Директор Кеңесінің   құрамын бекіту;

Ұлттық Банктің  басқарамасы тоғыз адамннан тұрады. Ұлттық Банктің басқармасының құрамына:

- Қазақстагн  Ұлттық банктің  төрағасы  және  бес лауазымды тұлғалары;

- Қазақстан  Республикасы Президентінен бір  өкіл;

- Қазақстан  Ресрубликасы Үкіметінен екі өкіл кіреді;

Ұлттық Банктің  оперативтік  басқару – органы  директорлар кеңесі болып  табылады.  Директорлар Кеңесі  құрамамына  Ұлттық банк төрағасы,  оның орынбасарлары  және  құрылымдық бөлімшелердің  жетекшілері кіреді. 

Ұлттық банк өзінің негзгі   қызметтерін  жергілікті жерлердегі  облыстық басқармасы  Алматық қалалық филиалы  арқылы атқарады. Бұл филиал Ұлттық банк атынан жұмыс  істейді. Ұлттық банк филиалдары  мен  өкіметтіліктері өз қызметтерін  Ұлттық банк  бекіткен  өкілеттегі шегінде  ғана  жүзеге  асырады.

Ұлттық банктің  орталық аппаратында  мынандай департаменттер  мен  дербес  басқарламалар бар:

- зерттеу және  статистика;

-  шетел операциялары;

- ішкі операциялар;

- монеторлық  операциялар; 

-  сыртқы  байланыстар бөлімі;

- заң қызметі;

-  әкімшілік;

- қолма –  қол ақша мен жұмыс жөніндегі;

- инженерлік  қауіпсіздік жүйесін пайдалану;

бухгалтерлік  есеп;

-  есептеу  жұмыс орталықтары;

- операциондық;

- төлем жүйесі;

-  бақылау  және аудит;

- персоналмен  жұмыс жасау;

- халықаралық   қаржы ұйымдарының  жобаларын   іске асыру;

- мерзімді басылымдар және іскерлік  ақпараттар  бөлдімі  департаменттері;

Ұлттық банк мынандай  классикалық қызметтерді  атқарады:

- ақшаны эмиссиялау;

- ақша – несие  саясатын  жүргізу;

- төлем жүйнесін  ұйымдасытру;

- төлем балансын  құру;

- валюталық   реттеу және  валюталық  бақылау;

1. Қазақсмтан  Республикасының  Ұлттық банкі  Қазақстан Республикасының  орталық банкі ретінде  басқа  елдердің орталық  банктермен  жәек халықаралық  қаржы ұйымдар мен  қатынасан  Қазақстан Республикасының  мүддесін  көздейді. Ұлттық банк -  бұл эммисиялық, резервтік,  кассалық  және  есеп айырысу  орталығы, норма шығару  және бақылау  жасау  құқығына ие,  «банктің банкі» ролін атқарады, сондай – ақ  ақша – несие  және валюта  саясатын  анықтайды.

2. Ұлттық банк  – оның  жоғары  үкімет  органы  тұлғасындағы  мемлекеттік  біртұтас  органы,  бір ғана  қол қоюшы  және жарғылық  қор иесі. Ол тек  Қазақстан Республиксасының  Президентіне есеп береді.

3. Қазақстн Республикасының Ұлттық банкінің  міндеті  ұлттық валюта -  теңгенің ішкі  және сырты  тұрақтылығын  қамтамасыз ету болып табылады.

4. Қазақстан Речспубликасының  Ұлттық банктің негізгі қызметтері  мыналар:  айналыстағы ақша массасының  көлемін  реттеу  жолмен  мемлекеттік ақша несие  саясатын  жүргізу,  ақша эмиссиялау,  банктерге,  ұйымдарға  несие беру,  және республикада  қолма – қолсыз  есеп  айырысуды  іске асыру,  инвестициялық  қызмет, валюталық реттеу  және валбталық  резервін  сақтау және  т.б.

5. Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкісінің  ақша – несие  саясатының  мақсаты  ұлттық  валютаның  тұрақтылығын:  оның  сатып алу  қабілетін  және алдыңғы  қатардағы  шетел  валюталарына  қатысты  бағамын  қамтамасыз ету  болып табылады. Оның негізгі  құралдары:  пайыз саясаты,  ең төменгі  резервтер  нормасы, мемлекеттік бағалы қағаздарды  сатып алу  және сатуға  байланысты ашық  нарықтағы операциялар,  банктерге және Үкіметке берілетін несие,  валюталық нарықтағы интервенция;

6. Эмиссия –  мемлекеттік  банкнолта,  монета,  бағалы қағаздар шығару. Ол қолма – қол түрінде де, қолма – қолсыз болуы да мүмкін. Бірінші формасы  айналысқа   нақты ақша  шығаруды  білдіреді,  ал екіншісі  депозитті  - қарыздық  операциялар процесінде  іске асырылады.

7. Қазақстан Республикасы  Ұлттық  банкінің  есеп  немесе  пайыз  саясаты есептік пайызды  өзгерту  жолымен  қарыздық  капитал нарығын реттуге негізделген. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіден  банктердің  қарыз алуын ынталандыратын  болса,  ал есептік мөлшерлемені  ұлғайта отырып,  банк жүесіндегі  несиенің  қысқаруын қолдап,  соның негізінде жалпы  республика бойынша  ақша айналысын  реттейді.

8. Міндетті резерв  нормасының  мағынасы  міндетті  резерв сомасы  мен несиелік  операциялар  көлемі  арасында  тығыз өзара байланыстың болуын, яғни оны Қазақстан Республикалық Ұлттық  банкі айналыстағы ақша массасын  өзгерту үшін  қолданылатынын түсіндірілді.

9. Айналыстағы ақша массасын  реттеудің  біршама  ыңғайлы  әдісі -  ашық нарықтағы  опрерациялар. Мағынасы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі  ақша  эмиссиясын  тоқтатып,  несиелік  экспансияға  шек  қою  мақсатында  нарықта  бағалы  қағазды сатады.  Керісінше, ақша шығаруды  және несие  беруді  ыннталандыруға  тырысадды,  ол кері  операцияны  жүзеге  асырады,  яғни қағазды  сатып алады.

10. Қазақстан   Республикасының Ұлттық  банкі «Банктердің банкісі» қызметін  атқарады,  яғни коммерциялық  банктер  резервтерін  сақтайды,  оларға  қарыздар береді,  қолма – қолсыз  есеп  айырысуларды  жалпы  ұлттық  ауқымда  жүзеге асырады,  банктердің  қызметіне   қадағалау  және бақылау  жүргізеді.

11. Қазастан Республикасының  банкі  бас  банкир,  қаржылай  кеңесші  және Үкіметтің басқа да  мемлекеттік органдарының  агенті болып қызмет етеді.

12. Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  банкі   Қазақстанда  және  шетелде  шетел валютасындағы  кез келген  операциялар – валюта  резервін  құруға  және  басқаруға  тікелей қатысады.

Банк жүйесінің  төменгі буыны  халық шаруашылығына  тікелей қызмет  көрсететін  және коммерциялық  негізінде  кең көлемді  қаржылық қызмет  жасайтын  дербес  банктік  мекемелер  торабынан тұрады.  Бұлар коммерциялық,  кооперативтік  және жеке  банктер,  банктік  заңдылықтарда  коммерциялық  банктер  деген  жалпы  атпен біріктіріледі. «Коммерциялық банк» терммині  банк ісінің  ертеректегі  даму  кезеңінде, банктердің  сауда,  тауар айырбасы  операциялары  мен  төлемдеріне  көрсетуі  барысында  пайд  болды. Коммерциялық банктер – нарқы  экономикасында  қаржылық операциялар  мен  қызмет  көрсететін  несиелік мекемелердің  тобын білдіреді.  Бүгінгі коммерциялық банктер  өз клиенттеріне  әр алуан өнімдер  мен қызмет  көрсетуге  әзір.  Мұндай  кең көлемді  операциялар  коммерциялық  банктерге  өз клиенттерін  сақтай  отырып,  қолайсыз  жағдайды  өзінде пайдалы жұмыс  жасауға   септігін тигізеді.  Бұл операциялардан   болған зиян,  екінші бір операциялардан  түсетін пайда  есебінен табылады. Депозиттік – қарыздың  операцияларды  жүзеге  асыра отырып,  коммерциялық банктер  қаржы  делдал рөлін атқарады. Банктің бұл қызметі  екі жаққа да  пайда әкеледі.  Банктер  мұндай операциялардан  пайда көреді. Олар салымдарға  төлейтіндеріне  қарағанда,  қарыздарға  бірашама  жоғары  пайыз  мөлшерлемесін  белгілеп  табыс табылады.

Коммерциялық банктер  өз клиенттерінің  ақшаларын сақтауға  қоллайлы  әр түрлі депозиттерді  ұсынады,   бұл бір жағынан  ақшаның  сақталуын  қамтамасыз  етсе,  екінші жағынан  өтімділікке  деген  клиенттің   қажеттілігін  қанағаттандырады.  Көптеген  клиенттер үшін  облигацияға  немесе акцияға  жұмсағанға  қарағанда,  мұндай  ақшаны  сақтау  формасы  тиімді  болып  табылады.       

Банктік  несие -  ең қолайлы және көптеген  жағдайда  орны ауыстырылмайтын  қаржылық қызметкердің формасы  ретінде,  ол нақты   қарыз  алушының  қажеттілігін ескереді және олардың  қарыз алу  жағдайына  көндіруіне  мүмкіндік  береді.

Қазіргі коммерциялық банктер  туралы  сөз  қозғағанда,  несиелік жүйенің  басқа да буындары сияқты  олардың  үнемі  дамып отыратындығын  айта  кету керек.  Яғни  операциялар  формасы,  бәсеке  әдістері, бақылау және басқару  жүйелері  өзгеруде.

Коммерциялық  банктердің  мынадай  бастапқы  қызмметтері  бар:  депозиттер қабылдау,  ақшалай  төлемдері  және есеп  айырысуларды  жүзеге асыру, несие беру.

Коммерциялық  банктердің  басқа  қаржы  институттарынан  айырмашылығы   және ерекше  бір қабілеті ол  ақшаны  жасауы  мен жоюынада болып табылады. Бұл жерде  ақша деп,  тек  қолма қол  ақшалар  ғана емес, сондай – ақ  талап  етуге  дейінгі  салымдар түсіндіріледі. Банктердің  ақша  жасау  мүмкіндігі  экономика үшін  өте маңызды. Ол тиімді  несие  жүйесін  іске  асыра отырып,  экономиканың  өсуіне  қажетті жағдай  туғызады.  Банк несиелерінің  жетіспеушілігі  және өте жоғары  пайыз мөлшерлемесі  тұсында өндірісті кеңейту мүмкін емес. Халық шаруашылығындағы  осы сияқты  іс – тәжірибелер  тиімсіз, себебі  бір жағынан, мынадай  ірі ақша сомасы  белгісіз  уақытқа  қолайсыз  жататын болса, екінші  жағынан,  мұндай  ақшалар  қажетті  емес.

Коммерциялық  банктер  мұндай  сұрақтарды   шешуде  маңызды рольді атқарады. Өздерінің депозиттік  және несиелік  операцияларының көмегімен олар уақытша бос ақша  қар жаттарын жинақтайды  және несие түрінде оларды  бере отырып,  халық шаруашылығының  қажеттілігін  қанағаттандырды,  яғни жаңа төлем құралдарын жасайды.

Банктер өз қызметінде  ақшаның бір  бөлігін  жоятыны да  рас.  Бұл  біріншіден,  клиентің  банктегі  шоттан  нақты  ақша алған уақытында  және екіншіден,  несиені  қарыз  алушының  шотының  есебінен  айтарц  барысында  мүмкін болады.

Банк  жүйесінің  ұйымдастыру  белгілеріне қарай  филалсыз банктиерге,  бөлімшелері  бар банктерге  және  банктік  топтарға  бөлуге болады. Көптеген елдерде  банк жүйесінің  бір типі  берілген,  ол Қазақстанда  дамыған түрдегі  банктік  ұйымдардың  барлық түрлері  бар.

Ұлттық  банктің  рұқсатымен  банктер Қазақстан  Республикасы аумағында  және одан  тысқары  жерлерде  банктерін  аша алады,  ал  өздерінің  өкілеттілігін – Ұлттық  банкінің  келесі бір  хабарлауымен  ашады.

Банк филиалы -  бұл бас  банктің  берген құқытары  шегінде банктік операцияларды  жүзеге асыратын  банктік  мекеме.  Банк филиалы  заңды  тұлға  болып саналмайды, дербес балансы  болмады және  өзінің  бас  банкі  берген  қаражаттар  мен  өкілеттіліктер  шегінде қызмет  етеді.

Еншілес банк -  жарғылық қордың 50 % - нан астамы  бас банкіге тиеселі, заңды тұлға болып табылатын банктік  мекеме.

Қазақстан  бұрыңғы КСРО – ның  монополиялық  банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған  банктері  (Тұранбанк, Кредсоцбанк, Аргоөнеркәсіптікбанкі, Әлембанк, Халық банк)   республиканың барлық аумағында  өздерінің бөлімдерін иеленіп,  жаңадан құралған  коммерциялық  банктер де  сондай  өз филиалдарын  құрды (мысалға, Казкомерцбанк, Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.)

Әлемдік банктік  тәжірбиеге қарағанда, бөлімшелері  бар  банктердің  артықшылығы  - олар  бас банктің  толық  бақылауында  және оның баланысында болады.

Бірақ жоғарыда аталған  мамандандырылған  банктердің  күрделі  монархиялық  құрылымы болады. Олардың  бас кеңсесі  Алматыда орналасқұан, оған облыстық басқармалар бағаласа,  ал соңғысына  аудандағы бөлімшелер  бағынышты болып келеді.

Шетелде банк  филиалдары  заңды тұлға болуға  және дербес мекеме ретінде   тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің  филиалдары  тұтыну  несиесі,  лизинг, факторинг, жылжымайтын  мүлікті  мерзімін  ұзартып сатуға  және т.б.  маманданды.

Қазақстандағы  соңғы  уақыттарда  құрылған  барлық  коммерциялық  банктер  филиалсыз, яғни  шоғырланған  болып  келеді.

 

             2. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы

 

2.1 Банктің жүйеде реформа жүргізу

1995 жылғы Қазақстан   банктік  жүйесін  реформалау  бағдарламасын  жүзеге асыру  орта мерзімдік бағдарламаны  жасауға мүмкіндік туғызады.

Оның мақсаты  мен  міндеттері  тұтастай  алғанда, 1996  жылғы  жасалған  бағдарламен  бірдей.  Бірақ еліміздің  орталық  банк ретінде  атқарған қызметі  кезінде  жинақталған  тәжірибесі  оған  экономикасы дамыған елдерге тән,  нарықтық  экономикаға сай  келетін ақша – несиелік  саясатының  құралдарын  пайдалануға  көшу міндеттерін  жүктейді.

Екінші деңгейдегі  банктер, Қазақстан Ұлттық  банк жүйелері  өздерінің дамуы  барысында  мынандай  қызметтер атқарады: