Қазақстан Республикасының банк жүйесі

Жалпы алғанда банктердің мамандандырылуы  банк жүйесінің жұмысын шатастырып жіберді, оны монополиядан босатқан жоқ, несиелік механизмге түбегейлі өзгеріс енгізген жоқ, керісінше, аумақтырақ және көп бөлімді, шығынды сипатқа ие болды, алғашқы бөлімнің әлсіреу кезінде бюрократтық аппараттық жоғары деңгейлерінің өсуі көрініс тапты. КСРО Мембанкінің рөлі әлде қайда әлсіреп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына ықпал ете алмады.

Осы жағдайдан шығудың бір жолы банктік реформаны жүргізу, яғни банк жүйесін батыстағы үлгідегідей  екі деңгейлі жүйеге көшуін жүзеге асыру болып табылады.

Банктік құрылымды қайта құру банк ісіндегі КСРО Мембанкі монополиясын жоюы керек еді. 1988 жылға дейін КСРО Мембанкі – Орталық, коммерциялық және инвестициялық банктердің қызметін атқаратын әмбебап несиелік мекеме болды. КСРО Құрылыс банкінің (Стройбанк) Қазақ республикалық конторы қалада, өнеркәсіпте, көлік және басқа да шаруашылық салаларына инвестициялық қызмет көрсетуді жүзеге асырды. Акционерлік бастамаларда қызмет ететін КСРО Сыртқы сауда банкі (Внешторгбанк) валютадағы және валютамен жасалатын операцияларға қызмет көрсетті.

70-жыл бойы КСРО-ның банктік  жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда  қатаң орталықтандыру мен шоғырландыру, несиелік-банкті ықпал ету әдістемелерінде  әкімшілік, өктемдік, ұсақ-түйек  регламенттеу, сондай-ақ шаруашылық  органдардың қызметінде де ұсақшыл регламенттеу басым болды. Қалыптасқан ақша-несиелік қарым-қатынастар тәжірибесі, пайда болып келе жатқан нарықтық қатынастар шарттарына сай келмеді.

Тұрмысты социалистік тұрғыдан сараптау барысында ғасырлар бойы қалыптасқан  қаржы нарығының институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылып отырды. Утопиялық идеологиялық концепция негізінде үлкен көріксіз КСРО Мембанкі түріндегі бір деңгейлі банктік пирамида құрылды, ол өз астына несиелік жүйені түгелдей басып алды және бәсекелестік элементтеріне, жарыс пен тәуекелділікті толығымен жойды.

Өз тәуелсіздігін алғаннан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан  бірден нарықтық экономика талаптарына  жауап беретін меншікті банктік  жүйесін құруға кірісті. 1991 жылы қаңтарында, елдегі банктік реформаның бастамасы болып табылатын, «Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық басқармалары мен бөлімшеері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды. Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкі акционерлік-коммерциялық Тұран банкіне, Агроөнеркәсіпбанк – Қазақстан Республикасы акционерлік-коммерциялық Агробанкіне, Республикалық Жинақ банкі – ҚР акционерлік-коммерциялық Жинақ банкіне ауысты. 1993 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта өзгерді, ал Жинақ банкі Қазақстан Республикасы Халықтық банк деген атқа ие болды.

1989 жылы басынан бастап, алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік,  жеке банктер пайда бола бастады.  Осы жылы Интеринвесторбанк КРАМДС  банк сияқты және тағы басқа  коммерциялық банктер құрылды.[3/162-203]                    

 

1.2 Банк ұғымы мен мәні

Банк  жүйесінің маңызды  элементі -  банктер болып табылады. Ежелгі  ғасырлар  тарихы  кейінгі  ұрпаққа  банктердің  қашан пайда  болғаны  туралы ғана емес, сондай-ақ олардың  қандай операцияларды орындағандығы  туралы да   толық мәлеметтер қалдырмаған секілді.

      Кейбір  ғалымдардың пікірінше, алғашқы  банктер  капитализмнің мануфактура  тұрғысында  және ең бастысы  Италияның жекелеген  қалаларында  (Венеция, Генуя) XIV-XVғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде  банк тауар шаруашылығының ерекше институты  ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар ақша қатынастарының  дамуына байланыссыз, ақша айналысын  реттеу үшін пайда болған. XV-XVIғғ. Венецияда, Генуяда, Миланда, Гамбургте, саудагер клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп  айырысуларды жүзеге асыру үшін  жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері арасында  белгілі салмағы бар бағалы қағаздардан жасалған ақша бірліктері арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын жиробанктер  мемлекеттке,  қалаларға  және артықшылығы бар компанияларға саудаға береді.

      Ал кейбір мамандар,  банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында пайда болған деп атайды. Олар феодалдық шаруашылық тұрғысында банктердің  төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын айтады.

      Дегенмен  де, деректерге сүйене отырып, банктердің  пайда болуының  екі мың   жылдық тарихы бар екендігін  айтуға болады.

      Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға.

      «Банк»  сөзі итальян тілінен аударғанда  «айырбас столы» дегенді білдіреді.  Бұл айырбас  столы тауарлармен  сауда жасалатын   алаңдарда  құрылады. Сауда  мемлекеттермен  қалалардың , жекелеген тұлғалардың   әр түрлі  монеталарымен жасалған.  Ол уақытта  монеталардың  біртұтас жүйесі  болмағандықтан,  олармен сауда саттық  барысында әр түрлі формадағы  монеталар кездескен. Банктер пайда болардың алдында  ақша-сауда капиталының өкілдері  саудагерлердің  ақшалай салымдарын  қабылдап,  оларды әр түрлі  елдің ақшаларына  айырбастауға  маманданып отырған. Уақыт өте келе,  айырбастаушылар  бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің  ақша қаражаттарын саудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп айырбастаушылар  біртіндеп банкирлерге  айналады. (5: 7- беттер)

      Біздің  түсінігімізде,  банк ұғымы айырбастаушылардың  және олардың  айырбас орындарының   болуымен сипатталады. Алғашқы  банктер Италияда пайда болу  себебі,  оның сол уақыттарда  дүниежүзілік сауда орталығы  болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары  мен  тауарларының  сол елге  қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі. Алғашқы банктер  жинақталған зор ақша  байлықтарының қозғалыссыз жатуға болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп,  пайда табу қажеттігін түсінеді. Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен  қатар, салым иелеріне  біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетеді. Есеп айырысулар  банктердегі  салым иелерінің   бір шотынан  басқа бір шотқа  аудару арқылы жүргізіледі. Банктер қызметінің қолайлылығы іскер адамдардың  назарынан тыс қалмады.  Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз кезегінде  клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды  құруда сенім қызметтерін көрсетіп, сауда саттықта  делдал қызметін атқарды.

      Банктік  мекемелердің қызметі сан алуан.  Қазіргі қоғамда банктер әр  түрлі  операциялармен айналысады.  Банктер арқылы халық шаруашылығын  қаржыландыру,  бағалы қағаздарды  сатып алу, сату, кей жағдайларда  делдалдық мәмілелер мен  мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.

      Банктің  мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан  келуге болады: заңдылық және  экономикалық. Бірінші жағдайда, ең  бастысы «банктік операциялар»  ұғымының маңызы артады. Олардың  қатарына  банк қызметі туралы  заңда көрсетілген операциялар тізімі жатады. Қай жағынан алсақта банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз болып табылады. Банктің мәнін анықтау  оның қызметінің   заңмен қатынасын  білумен ғана  шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы  және банктің жаратылысы анықтайды.Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы  атқарған қызметтерін жоққа шығаруға болмайды.  Жалпы кез келген құбылыстың  мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны немесе орындағандығы туралы сұраққа  жауап іздеудің  қажеті шамалы.  Бұл жерде ең бастысы оның сапасына  және басқа институттардан өзара айырмашылығына  мән берген дұрыс.

      Банктің  мәнін басқа институттардан өзара  айырмашылығына  байланысты қарастырсақ, банк ерекше өнім  шығарумен айналысатын кәсіпорын болып саналады. КСРО  тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт немесе материалдық өнім шығаратын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың басқа да буындарына «кәсіпорын» деген атақты  иеленуге ешқандай  тиым салынбаған. Ежелгі Русьте «кәсіпорын» деп қандай да бір  іспен  немесе қызметпен айналысатын  субьектіні айтқан. Сондықтан да  белгілі бір қызметпен айналысатын банк сияқты субьектіге «банк - бұл кәсіпорын» деп айту өзінше дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс  емеспіз, себебі «кәсіпорын» - бұл біздің  ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.  Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді. Себебі банк шын мәнінде  фабрикада, зауытта емес. Ол бұлардан ерекше қызмет көрсетуіне  қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара ажыратылатыны, оның қызметінің  өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас аясында жүзеге асуына байланысты болуы.

      Банктің ерекше кәсіпорын ретінде  шығаратын өнімі  материалдық өндіріс аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның  тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.

      Қызмет  көрсету  аясында  банктің  өнеркәсіптік  кәсіпорындардан ерекшелігі  оның несие беруі байқалады. Оның негізгі өнімі «несие» болғандықтан, банкт - «несиелік мекеме» деп атаған. Сондай-ақ, банк  өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына да  байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар  мен басқа да  бағалы қағаздар шығарып қана қоймайды. Сол сияқты басқа элементтердің  бағалы қағаздарын есепке алу және сақтауға  байланысты операцияларды жасайды.

      Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы банктің саудамен ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып алып, оларды сатумен айналысады.

 

1.3 Банк жүйесі және оның құрылымы

Банк жүйесінің  маңызды элементтері: Банктер болып  табылады. Элементтер  саныны  байланысты банк жүйесін  2. 3. 4.  деңгейлі деп бөледі.

2  деңгейлі банк жүйесінің құрамына:  банктердің  банкісі -   орталық имессиялы және жұмыс жасайтын бөлгі коммерциялық банктер кіреді.

3 деңгейлі банк  жүйесі өзіне орталық банк, коммерциялық  банктер және салым операцияларын  орындаушы арнайы банк ретінде жинақ банкасын біріктіреді.

4 деңгейлі банк жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ банктерімен қатар арнайы қаржылық институттардан (сақтандыру компаниялары, зинетақы қорлары, мақсатты қаржы қорлары) тұрады.

5 деңгейлі банк  жүйесі орталық, коммерциялық, жинақ, арнайы қаржылық институттар мен және қазынашылықтан тұрады. Өркениетті риноктың  экономика элементі  ретінде банк жүйесі тек екі деңгейлі ғана болады.

Елімізде қабылданған банктен заңдылықтарға сәйкес («Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының заңы 31.08.1995) Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі 2 деңгейден тұрады.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі- мемлекеттік орталық  банк ретінде 1 деңгейді білдіреді.

Өзге банктердің барлығы екінші деңгейде сипаттайды. Сондытан да оларды іс жүзінде екінші  деңгейдегі банктер, яғни коммерциялық банктер деп атайды.

Еліміздегі  барлық несие жүзін реттеуші ұйым рольн  атқара отырып, орталық банк, яғни Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі экономикамызда  басты орын алды.

Ұлттық банк еліміздің  эммисиялық  және резервтік орталығы ретінде ақша  - несие және валюта саясатын   анықтайды.  Оның қызметінің басты мақсатын  жүргізу және еліміздің банк жүйесіне  жетекшілік етуге  бағытталады.

Ұлттық банктің  тарауына  ақша – несиелік  реттеудің  негізгі объектісі   экономикамыздағы  жалпы қолма – қол және қолма – қолсыз ақша  массасы жатады.

Ұлттық банк – бұл бұрынғы  қарапайым клиенттерге  көрсетумен  айналысқан,  қарапайым мемлекеттік  банктен ұлттық, эмиссиялық банкке ауысқан, банктердің банкісі болып  табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық  кассалық  резервтердің  шоғырлануы  және олардың шаруашылық  айналымына түсуі.  Ұлттық банктер мекемелерінің  коммерциялық  банктер  кассасын  толтыру арқылы  жүзеге асырылады.  Барлық банктер қолма – қолсыз  есеп айырысуларды  Ұлттық банк мекемелері  арқылы жүргізе отырып,  қажет жағдайларда  Ұлттық банктен неси ала алады.

Ұлттық банк  -  бұл ақшалай  резервтерді  құрайтын,  оған қоса меншікті  алтын  валюта резервтерден, басқа да  материалдық  бағалықтардан тұратын мүліктерге   ие  болып тұратын заңды тұлға.

Ұлттық банк өзінің атқаратын  мәні  жағынан біртұтас  ұйым  болып табылады, ал мемлекет тек оның  жарғылық қорының иесі. Негізгі қорлары ғимараттардан,  құрылғылардан, құрал – жабдықтардан, көліктік құралдар мен   басқа бағалықтардан,  ал айналым  қорлары  банкке тиісілі болып табылады меншікті  ақшалай қаражаттардан  тұрады.

2004 жылдан бстап,  «Ұлттық банк  туралы» Қазақстан  Республиксының  заңына  жасалған  соңғы  толықтырулар мен   өзгерістердің  кейінгі Ұлттық  банкінің  басты міндеті -  еліміздегі баға тұрақтылығын  қамтамасыз ету  болып табылады.

Сол сияқты Ұлттық банкке  мынадай  қосымша  міндеттер  жүктеледі:

- мемлекеттің  ақша – несие саясатын жасау;

- төлем жүйесінің   қызмет  етуін  қамтамасыз ету;

- қаржы жүйесінің   тұрақтылығын  қамтамасыз ету;

- банктік   қызметті  реттейтін  нормативтік құқықтық  актілерді  қолдау арқылы  қарыз берушілер   мен  клиентткер  мүддесін  қорғау  және олардың  орындалуына  бақылауды  жүзеге асыру;

Ұлттық банктің  несиелік  ресурсы   төмендегідей көздерден құралады:

- меншікті қаражат есебінен;

- басқа банктерден таратылған  және Ұлттық  банкте  шартты  негізде  орналастырылған  ақшалай қаражаттар есебінен;

- Қазақстан  Республикасы төңірегінде  таратылған  қаражаттардан;

- арнайы мемлекеттік  қорлар мен  бюджеттің  уақытша бос жатқана қаражаттар  есебінен.

Ұлттық банктің  басқару құрылымы:

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі – тігінен басқарылатын  жүйесіндегі  біртұтас  орталықтандырылған  жүйедегі  біртұтас  орталықтандырылған  құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің  басқару  органына:  Басқарма  және  директорлар Кеңесі (Директорат) жатады.