Кәсіпорынның қаржылық есептілігі

   Қаржылық  қызмет, бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражатта-рының  құрамы мен мөлшері өзгеріске  ұшырайтын субъектінің қызметі  болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы түрлері ақша қаражаттарының келіп тусуі мен шығуының негізгі арналары болып табылады.     

   Сонымен бірге Капиталдағы өзгерістер туралы қаржылық есеп беру нысандарының көрсеткіштері  қаржылық есептілікте көрсетіледі.

   Қаржылық  есепте сондай-ақ түсініктеме хат, қосымша  таблицалар мен басқа да ақпараттар болады. Түсініктеме хаттың мазмұны  оның қызметін ұйымдастыру мен сипатының  ерекшеліктеріне байланысты. Алайда оны құрудың көптеген талаптары  артық күйінде қалады. Түсініктеме хатты деректер сыртқы ақпарат тұтынушыларға да және сол кәсіпорын басшыларына да бірдей дәрежеде қажет. Қаржылық есепке түсініктеме хаттың тіркеліп берілуі сол қаржылық есепті тұтынушылардың оны түсініп, деректерін салыстыруға көмектеседі.

   Қаржылық  есептің алдына қойған мақсатына қол жеткізу үшін ол осы есептің негізінде алынған, БЕС-ның халықаралық негізі ретінде қабылданған БҰҰ-ның тұғырнамалық ережелерінде көрсетілген белгілі бір принциптері мен талаптарына сәйкес келуі керек.

   ҚР-нда  енгізілген қаржылық есеп негізгі параметрлері бойынша халықаралық стандарттар талаптарына сәйкес келеді.

   ҚР-ның  заңдарында бұл тұғырнамалар жүзеге асырылады. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру ҚР-нда есептеу, үздіксіздік, дәлдік, шынайлылық пен кедергісіз берілетіндік, бейтараптық, салыстырмалық, жүйелілік принциптеріне сай жүзеге асырылады.

   Есептеу принципі мынаны білдіреді: табыстар еңбек  сіңіріліп табылғаннан кейін  аударылады, ал шығындар шығарылған соң  есептелінеді, яғни операциялар мен  оқиғалар есептік баланс пен қаржылық-шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есепте олардан түскен несие ақша қаражаты төленген сәтінен бастап емес, пайда болған сәтінен бастап есепке алынады.

   Аталған принциптердің сақталмауы шаруашылық субъектілерінің мүліктік және қаржылық жағдайдың көрінісін, қызметтің түпкі нәтижесін бұрмалайды.

   Есеп  беру мен баланс статьяларының бағасын  бұрмалаған, әдейі өзгертілген есептік  деректер берген басшылар мен бас  бухгалтерлер қолданылып жүрген заңға  сәйкес жауапкершілікке тартылады.

   Қаржылық  есеп ҚР-ның валютасы түрінде жасалуға тиіс. Көрсетілу единицасы – мың теңге. Есепке осы жұмыстың уақытылы орындалуына жауап беретін субъект басшысы мен бас бухгалтері қол қояды.

   Қаржылық  есепті жасау үшін есептік уақыт  болып есепті кезеңдегі календерлық  соңғы күн есептелінеді. Қолданылып жүрген заңға сәйкес жылдық есеп үшін есеп беру кезеңі календерлық жылдың 1 қаңтарынан бастап 31желтоқсанға дейін. Егер ҚР заңында басқаша жағдай қаралмаса, есеп әр жылдың 30 сәуірінен кешіктірілмей тапсырылуы керек.

   Заңды тұлғалардың қаржылық есебі мүдделі тұтынушылар үшін жариялануға ашық болып табылады. Ондағы ақпараттың анықтығын заңды тұлға белгіленген тәуелсіз аудиторлық қорытынды немесе жеке аудитор дәлелдейді.

   Сөйтіп, нарықтық қатынастарға көшу жағдайында қаржылық есептің рөлі елеулі түрде артады екен. Қазіргі заманғы білікті бухгалтер есепті қолданылып жүрген нормативті ережелер мен талаптарға сәйкес ол өзіне тиістілі рөлін – тұтынушыларды субъектінің мүліктік және қаржылық жағдайы туралы толық та ақпаратпен қамтамасыз етуі ойдағыдай атқаратындай есеп жасауға міндетті.

   Түсініктеме хат.

   БЕС сәйкес қаржылық есеп құрамына түсіндірмелік  хат та кіргізілген.

   Оның  құрылымы экономика саласының ерекшеліктерін ескере отырып қарастырылуы қажет. Түсінік  хаттың бір басты мақсаты –  бүкіл бухгалтерлік есеп ақпаратын пайдаланушылар алдында кәсіпорын қызметінде орын алған проблемаларды анықтау, айналыс құралдарының айналысының кеміп кетуін айту, рентабельділіктің тмендеуі мен жоспардың орындалмау себептерін «негіздеу». 
 

   1.2 Қаржылық есеп берудің мақсаттары.

   Қаржылық  есеп берудің мақсаттары  есеп берудің  негізгі қаржылық жағдайы нәтижелер  жайында ақпарат ұсыну болып  табылады. Қаржылық есеп беру экономикалық шешім қабылдау үшін қажетті барлық ақпаратты өзіне енгізе алмайды. Өйткені есеп негізінде өткен оқиғаларды бейнелейді. Қаржылық есеп беру пайдалы ақпараттарды жинақтайды:

     1. Несиені ұсыну жөніндегі инвестициялық шешімдерді қабылдауға;

     2. Субъектінің алдағы ақшалай түсімін бағалауға және олардың түсімі мен жыл ұстасуы;

     3. Субъектінің ресурстар мен міндеттемелерін  байланысты бағалауға;

     4. Басшы органдардың жұмысын бағалауға.

   Осылайша, Қаржылық есеп берудің нәтижесінде  кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін  және оның іскерлік қарым-қатынастағы  потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экокомикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін бағалауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қаржылық есеп берудің мақсаты соның нәтижесінде Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл-талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде бағ а беруге мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет атқарады. Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді. Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал көп болуы дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.

   Сонымен нарықтық экономика жағдайында жұмыс  істеуші кәсіпорындардың қаржы-лық  жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:                                                                                                                               •қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;           

   •активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды тара-тудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;                        

   •айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндетте-мелермен арақатынасын анықтау;                                                                        

   •қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;                                                                     

   •кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;                     

   •ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш

   және  қорлар есебі;                                                                                                                            

   •баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;                                                                                                                                 

   • кәсіпорын табыстылығын бағалау;                                                                                       

   • кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың дең-гейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;                                                                                                         

   • кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;                                                               

   • кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзім-ді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.              

   Қаржылық  есеп берудің сапалық  сипаттамалары :

   1. Түсініктілік - қаржылық есеп беруге  ұсынған ақпарат пайдаланушыға  түсінікті болуға тиіс.

   2. Орындылық - пайдалануға өткен  , қазіргі және болашақ оқиғаларды  бағалауға, растауға немесе түзетуге көмектесіп, экономикалық шешімдерге ықпал ету.

   3. Сенімділік – ақпараттарда елеулі  қателер мен бұрмалаушылықтар  жоқ екендігіне шынайы сенім  білдіру.

   4. Шынайы көрсету – сенімділікті  қамтамасыз ету жағдайы, қаржылық  жағдайы, операция нәтижелері, ақшалай  қаржылардың қозғалысы және тағы басқа операцияларды шынайы көрсетуі тиіс.

   5. Мәннің формадан артықшылығы  – операциялар мен басқа оқиғаларды  шынайы көрсету тек заңды формада  ғана емес, экономикалық заңдылығына  сәйкес есептеп ұсынуы қажет.;

   6. Бейтараптық - қаржылық есеп берудегі ақпараттың сенімділігін қамтамасыз ету, яғни күні бұрын теріс түсініктеме болмауы керек.

   7. Байқампаздық - активтер мен кірістер, кемітілмей, міндеттемелер мен шығыстар  әдейі арттырылмауы үшін талап  етілетін есептеулерге сақтық  деңгейін ұстау.

   8. Толықтылық - сенімділікті қамтамасыз  ету мақсатында қаржылық есептердегі  ақпарат толық болуы қажет. 

   9. Уақыттылық - ақпарат ұсынуда ақталуға  келмейтін тежеу болған жағдайда  өзінің орындалғандығын жоғалтуы  мүмкін.

   10. Пайда мен шығын арасындағы баланс – ақпараттан алынатын пайда, оны алуға кететін шығыннан  артып түспеуі тиіс.

   11. Сапалық сипаттаулар арасындағы  баланс - қаржылық есеп беру тепе  – теңдік немесе салалық сипаттары  арасында байланыс болу қажет.  Қаржлық есепті жасаушылар кәсіби  пайымдау мен әртүрлі жағдайларды садыстырмалы маңыздлығын анықтайды.

   12. Сенімді және әділ көрсету  – бухгалтерлік есептің сәйкес  стандарттарын қолдану.Сенімді және  әділ қаржылық есеп беру барысында  ешқандай алаламай, қамтамасыз етуі  қажет.

                        

   1.3 Қаржылық есеп беруге қойылатын негізгі талаптар.

   Заңды тұлға болып табылатын кәсіпорын  мекеме филиалдардың  өкілдіктердің, бөлімдердің және дербес балансқа бөлінген басқа да құрылымдық бөлімшелердің  өндірісі мен шаруашылығындағы мүліктерді қоса алғанда,  мүлік пен олардың қалыптасу көздерінің құрамын көрсететін қаржылық есеп беруді жасайды. Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасы  Қаржы  министрлігінде әзірленетін және бекітілетін типтік нысандар бойынша жасалады. Атап айтқанда, шаруашылық субъектілері  қаржылық есеп беру құрамында мыналарды: кәсіпорын балансын, кәсіпорның пайда мен зияндары  туралы  есеп беруді, ақша қаражаттарның  қозғалысы туралы есеп беруді және капиталдағы өзгерістер туралы есеп беруді тапсыруға міндетті. Шаруашылық  субъектілерінің батырмасы бойынша немесе әріптестермен келісім бойынша қаржылық есеп беру басқа да есептік деректермен және түсіндірме жазулармен толықтырылуы мүмкін.

   Барлық  кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31 желтоқсанды  қоса алғанға дейінгі мерзім саналады. Жаңадан құрылған кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып олар заңды  тұлға құқын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең , ал 1 қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар  үшін келесі жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы    мерзім саналады.

     Қаржылық есеп беруді толтыруға қойылатын талаптар : көрсеткіштердің қарапайымдылығы мен түсініктілігі, деректердің шынайылығы; жинақтамалы және талдамалы есеп деректерінің сәйкестігі, есептік көрсеткіштердің жоспарлы көрсеткіштермен  салыстырмалылығы, есепті көрсеткіштердің өткен жылдың осындай мерзімдегі есепті көрсеткіштермен  салстырмалылығы. 

     Қаржылық есеп берудің жасалу дұрыстығына кәсіпорынның (мекеменің) басшысы және бас бухгалтер, сондай-ақ жоспар жасау қызметінің басшысы жауап береді. Қаржылық есеп беру қаржылық есептеменің бір бөлігі болып табылады және бухгалтерлік есептің стандарттарымен анықталады. Қаржылық есептемеге түсіндірме жазу, қосымша кестелер және осы есеп беруге негізделген немесе олардан алынған ақпараттар енеді және онымен бірге оқылатын болады.

     Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын қамтамасыз ету үшін “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” Заңға, 24 “Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру” бухгалтерлік есептің стандартына сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті .

   Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін тексеретін мүлік  тізбесін субъект белгілейді. Субъект  түгендеуді жүргізу міндетті мына жағдайларда  қалып қалады :

-  жылдық  бухгалтерлік есеп беруді жасау  алдында, алайда есептік жылдың  қараша айынан бұрын бастамауы  керек;

-  субъект  мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға,  сондай – ақ шаруашылық жүргізуші  субъектінің қайта құрылуына  тапсырғанда ;

-  материалды  – жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдау – тапсыру күні);

-  талан  – тараж және қаскүнемдік фактілерін  белгілегенде сондай – ақ құндылықтар  бүлдірілгенде – мұндай фактілерде  дереу түгендеу;         

- төтенше  жағдайдан болатын өрт немесе  стихиялық (дүлей) апат кезінде, бұл апаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;

- тарату (бөліністік) балансы жасалмастан  бұрын субъектіні таратуда (қайта  ұйымдастыруда);