«КазНИГРИ» ЖШС-нің шаруашылық қызметіне сипаттама

     1. Нақты ақшаларды түгендеу.

     2. Кассаға келіп түскен ақшаларды  толық және дер кезінде кіріске  алынғанын тексеру.

     3. Жұмсалған ақшаларды дұрыс шығысқа  шығарылатындығын, яғни жұмсалынғандығын тексеру [12].

     Аудитор банктердегі арнайы шоттардағы ақшаларды  дұрыс ұйымдастырылуын тексерген  кезде келесідей мәселелерге  назар аудару қажет:

     – аккредетивті жабу бойынша құжаттардың, банк көшірмелерінің және оған тіркелген  құжаттардың дұрыстығын тексеру,

     – чек және чек кітапшалары бойынша  төлемдер жасалынғанда олар үшін толтырылған  құжаттарының толық және дұрыс орындалғандығы,

     –әлеуметтік мекемелерді сақтауға ата-аналарынан және басқа да көздерден келіп  түскен мақсатты қаржыландыру қаржыларының қозғалысы бойынша операцияларының  құжаттары толық және дұрыс толтырылғанды,

     –тұрған орны бойынша өз алдына жеке балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелерінің ағымдағы шот ашуларының заңдылығын және дұрыстығын;

     –ағымдағы шотты есеп айырысу шотын ашуға  мүмкіндік берілмеген кәсіпорындар ашады:

     –өндірістік құрылымдық бөлімшелер: өндірістік және ғылыми өндірістік бірлестіктер [8].

     Ақшалардың  есебіне аудит жүргізілгенде  аудитордан банк операцияларын тексеруге  үлкен назар аударуды талап етеді. Күшіндегі заң актілеріне сәйкес кәсіпорын өзінің ақша қаражаттарын қызмет көрсететін банк мекемелерінде  сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен  есеп айырысу операциялары ақша қаражаттарын есеп айырысу, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттарда сақтауға, қысқа  мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен олардың қайтарылуы, және қайта  толықтырылуы, шоттардағы қате жазулар  бойынша банкке шағым талап жасаумен байланысты туындайды.

     Банктен шот ашу және рәсімдеу тәртібі, сондай-ақ қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға  байланысты операцияларды жүзеге асыру  Қазақстан Республикасының арнайы нұсқауларында көрсетілген пункттермен  реттеледі.

     Банк  операцияларын өз бетімен реттеуге болмайды, сондықтан бұл операциялардың аудиті дәйекті келісіліп жасалған аудиторлық тексеру бағдарламасына үлкен назар аударуды талап етеді. Банк операциялары есебінің аудитін  жүргізу үшін келесі бағдарламаның  нұсқасы жасалуы мүмкін:

     – Банктерде есеп айырысу, ағымдағы, валюталық  және басқа да шоттардың ашылғандығын анықтау, бұл шоттардың қандай банк мекемелерінде ашылғандығын;

     – Банктердегі шоттардағы ақша қаражаттарының операцияларының шаруашылыққа тиімділігін, дұрыстығын және заңдылығын тексеру.

     – Шоттарға келіп түскен ақша-қаражаттарының дер кезінде және толық кіріске  алынғандығын тексеру.

     – Талап етілген шоттарға төленген қаржылардың сәйкестігін және толықтығын, дұрыстығын тексеру.

     – Бюджетке салықтардың және бюджеттен  тыс қорларға міндетті төлемдердің  дер кезінде аударылғандығын  тексеру.

     – Банкке алынған және кассаға кіріске  алынған қаражаттарды, сондай-ақ олардың  мақсатына сай пайдаланылғандығын тексеру.

     – Шаруашылық ұйымының төлем қабілетін  және әртүрлі несие берушілермен есеп айырысудың мерзімінің өтелуі себебін, оның ішінде банкпен несие бойынша  және бюджетпен салық бойынша  есеп айырысуды анықтау.

     – Шаруашылық ұйымының олардың шартта белгіленген қатынастарына сәйкес әрбір қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды тексеру.

     – Құжаттарда және жазуларда көрсетілген  ақша-қаражаттарының қозғалысына және нақтылығына мәліметтердің сәйкестігін  тексеру.

     – Банк операциялары бойынша корреспонденциялардың дұрыстығын тексеру [13].

     Жасалған  банк операцияларын құжаттары бойынша  тексерген кезде күшіндегі заң  актілерінің сақталуын мейлінше толық анықтау. Тексеруді бастамай тұрып тағы да ішкі бақылаудың жағдайын және банк операцияларының есеп жүйелерін бағалап, содан кейін оларды қандай әдіспен тексеруді шешу керек.

     Тесттің сауалнамасын талдау жасаудың негізінде  шаруашылық ұйымыдарының банк операцияларының  ішкі бақылаудың қандай деңгейде екендігін, бухгалтерлік есеп жүргізудің талабына сәйкестігін, анықтауға мүмкіндік  береді. Тест өткізілгеннен кейін  құжаттарды оқып іріктеу және оларды өзара салыстыру әдістерін қолданып әрбір шот бойынша банк операцияларын  жеке-жеке мұқият тексеру қажет [5].

     Есеп  айырысу шоты бойынша операцияларға ерекше назар аудару қажет. Алдымен тексеру кезеңіндегі банк көшірмелеріндегі, бухгалтерлік есеп регистрларындағы, қорытынды есептегі шоттарындағы ақша қаражаттары қалдықтарын салыстырып тексеру керек. Ауытқу кездескен жағдайда олардың себебін анықтау қажет. Есеп айырысу бойынша операцияларын аудиторлық тексерген кезде мына мәселелерге назар аудару қажет болып табылады:

     – есеп айырысу шоты қандай банк мекемелерінде ашылған;

     – банк көшірмесінде көрсетілген сомасына, оған тіркелген бастапқы құжаттардағы сомасына сәйкестігін,

     – көшірмеге тіркелген бастапқы құжаттарда банк белгісінің бар екендігін, егер құжаттары банк белгісі қойылмаған жағдай анықталса, жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатында банкке қарама-қарсы тексеру жүргізу  қажет,

     – банкке нақты өткізілетін ақша-қаражаттарының толық дұрыс өткізілгендігін,

     – төлемді табыстауға берген келісімге  байланысты пошта бөлімшелері арқылы аударылған ақша-қаражаттарының негізділігін,

аударылған  ақшаны алушының поштадағы мекен-жайы көрсетілген тізбектің дұрыстығын,

     – теңгенің өтімділігіне байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетілгендігін,

     – банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың дұрыстығын, бұл операциялардың бухгалтерлік есептің  сәйкес шоттарында көрсетілгендігін,

     – бухгалтерлік есеп бойынша есеп айыру  шотына соқпай өндіріс шығындарына  немесе айналыс шығынына шығыс жасалған операцияларға ерекше назар аудару қажет.

     Банк  көшірмесінің және оған тіркелген құжаттардың  толықтығын, дұрыстығын олардың беттерінің парақтарының нөмірлері және шоттарға қалдық сомасын беру бойынша анықталады. Шоттары бойынша банктің бұрынғы  көшірмесіндегі кезеңнің соңындағы  қалдық сомасы келесі көшірмедегі кезеңінің  басындағы қалдық сомасына тең болу керек. Егер көшірмеде алдын-ала  келісілмеген түзетулер және таза өзгертулер анықталмаса банк мекемелерімен  қарама-қарсы тексерулер жүргізу  қажет. Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мақсаты бойынша зерттеумен салыстырылып отырылуы қажет. Бұндай кезде аудитор мыналарды анықтауға міндетті:

     – Заңсыз банк операцияларына жол берілгендігін. (тексерудегі кәсіпорынға ешқандай қатысы жоқ басқа кәсіпорынның қарызын  өтеу басқа кәсіпорынның чексіз товарларының шоттары бойынша шотын төлеу).

     – Дер кезінде кіріске алынып және төленген материалдық құңдылықтардың толықтығын.

     – Несие немесе заем алуға тапсырған  құжаттардың дұрыстығын, сондай-ақ қаржылық жағдайына және қаржыландыру көздеріне қарай заемдардың, несиелердің  берілуін.

     – Есепте дұрыс көрсетілгендігін.

     – Қолма-қол емес есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшаларының заңды пайдаланғандығын.

     – Олар есеп беруге тиісті тұлғаларға, адамдарға  қолхат алынып берілгендігін.

     – Чек кітапшаларын пайдаланғаны туралы есеп беруге тиісті тұлғалардың есеп бергендігін, есеп беруге тиісті тұлғалардың  берген есебі бойынша айналымы мен  қалдығы арнайы шоттағы айналым  мен қалдығына сәйкестігін.

     Валюталық шоттағы операцияларды аудиттік тексерген кезде мыналарды анықтау  қажет:

     – валюталық шот қандай банк мекемелерінде  ашылған. Валюталық шоттың мемлекет ішіндегі немесе шет елдегі түрі, егер шет елде болса, қай елде ашылғандығын;

     – банк көшірмесі бойынша сомасына оған тіркелген бастапқы құжатта  көрсетілген сомамен сәйкестігін (төлемді талап ету, табыстау бойынша  көшірме нөмірленіп жазылуы керек);

     – сыртқы экономикалық қызмет кезінде  есеп айырысу формасының дұрыс қолданғандығын;

     – валюталық шот ашқаны үшін комиссиялық  сыйақының дұрыс төленгендігін;

     – есепте валюталарды сатып алу  және сату операцияларының дұрыс  көрсетілгендігін;

– курс айырмашылығын есептеу дұрыс  анықталып көрсетілгендігін (курсты ұлттық банк мекемесі анықтайды);

     – бухгалтерлік корреспонденциялардың  дұрыс берілгендігін, банк көшірмелеріндегі жазулармен номері 2-журнал ордер және бас кітаптағы жазулардың сәйкестігін;

     – транзитті валюталық шоттың орындалуына  құқық берілген банк өкілдігі болып  табылатын сараптау ұйымдарының  валюталық түсімді дер кезінде  және толық есептегендігін;

     – шет ел банктеріндегі Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің  рұқсатынсыз  есеп айырысу шотын ашқан фактыларын;

     – меншіктік валюталық түсімді  сараптауды пайдаланудың дұрыстығын, қолдағы бар шетелдік валюталардың және шетелдік валютаға сатып алынған  материалдық құңдылықтардың сақталуын.

     Ұйымдар тауарды импорт бойынша сатып  алған кезде келіп түскен тауарлардың  сатып алу құны кәсіпорынға кіріске  алу күніне шартта қаралған, олардың  құнына қарай есептеледі. Кеден төлемдерін сатып алу және тасымалдау бойынша  тасымалдау және басқа да шығындарын, ал товар алмастыру операцияларын  жасаған кезде сату есебі және қаржылық нәтижесін анықтау импорттауды  жүк кеденінің декларациясында  көрсетілген жұлдызына шартта көрсетілген құны бойынша жүргізіледі [12].

     Бұндай  жағдайда салық салу мақсаты үшін келісім жасалған мезетінде қолданылған  өнімнің нарықтық бағасы бойынша  есептелген құнынан төмен болмауы  керек. Шаруашылық ұйымыдары тұрған жерінен басқа жерде орналасқан басқа да шаруашылық есептегі бөлімшелерге аудиторлық тексеру жүргізу барысында  аудитор:

     – өз алдына жеке балансқа бөлінбеген құрылымдардың, бөлімшелердің шығындарын негізгі  өндіріс және айналым шығындарының құрамына ендірудің негізділігін,

     – банктен сатып алынған депозиттік сертификаттың бар екендігін, жасалған бухгалтерлік корреспонденциялардың  дұрыстығын: сондай-ақ белгілі бір  шоттарда көрсетілген операциялары бойынша номері 3-журнал ордер және бас кітаптағы жазулар мен  банк көшірмелеріндегі жазулардың сәйкестігін  тексеруі қажет.

     Егер  арнайы шоттарда шетелдік валютасы көрсетілсе, онда операциялар валюталық операциялар  жүргізілетіндей тәртіп бойынша  жүзеге асырылады. 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды 
 

      Экономиканың  барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге, оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, кәсіпорының материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға болмайды.

      Бухгалтерлік  есепті реттеудің негізгі міндеттері мыналар:

     - пайдаланушыларды, соның ішінде инвесторларды толық ақпаратпен қамтамасыз ететін есеп беру жүйесін қалыптастыру;

     - Қазақстандағы бухгалтерлік есеп реформасын халықаралық деңгейдегі стандарттың негізгі тенденциясымен байланысын қамтамасыз ету;

     - ұйымдарға реттелген бухгалтерлік есеп моделдерін енгізу және түсінуге әдістемелік көмек көрсету.

     Қаржылық  есеп берудің халықаралық стандарты  және нарықтық экономика талаптарына  сәйкес бухгалтерлік есептің ұлттық жүйесін құру мақсатында төмендегідей негізгі бағыттар жасалу қажет:

• нормативтік құқықтық реттеуді жетілдіру;
• нормативтік базаны қалыптастыру;
• әдістемелік қамсыздандыру (ереже, әдістемелік нұсқау);
• кадрлық қамсыздандыру;
• халықаралық бірлестік.