«КазНИГРИ» ЖШС-нің шаруашылық қызметіне сипаттама

     2.3 Ұзақ мерзімді активтер есебі 
 

     Негізгі құралдар дегеніміз – өндірісте  ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық  уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп  бөліп-бөліп есептелген амартизациялық материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі  құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады [7].

     № 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде материалдық  өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым  активтер [3].

       Оған мыналар жатады:

           - жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер  жәнежермен байланысты қозғалысы  және олардың мақсатына зиян  шектірмеу басқа объектілер);

           -      көлік  құралдары;

           -  жабдықтар, өлшеуаспабы,  өндірістік және шаруашылық құрал-  саймандары ірі және өнім беретін  малдар арнайы құралдармен басқа  да негізгі қорлар (кітапхана  қор,мұражай құндылықтары,жануар  әлемінің экспорттары автомобиль  жолдары) және т.б.

           Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен нысаның сақтай отырып, жанама түрде  тозады. өзінің құның жолдан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

           Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.

           Өндірістік бұл  – өндірістік процесіне тікелей  қатысатын немесе өндірістің негізін  құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар жатады: өндіріс үйлер мен  ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш  және реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы  өнім беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.

           Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі  құралдар. Олар өндіріс процесіне  қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық  қажеттігін қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық сақтау, спорт)

           Тиістілігі бойынша  негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және жалданған.

           Меншікті – бұл  субъектіге тиісті оның балансында көрініс  табатын негізгі құралдар.

           Жалданған - жалдау шарты  бойынша онда белгіленген мерзімге басқа субъектілердің алынған негізгі  құралдар.

           Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша  бөлінеді: қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.

           Қолданыстағы - бұл  пайдалану сатысындағы негізгі  құралдар.

           Қолданылмаған (тоқталған)  - консерватцияға немесе басқа себептерге байланысты қолданылмай тұрған негізгі  құралдар.

           Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу, апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы  негізгі құралдар [9].

     Негізгі құралдардың тозу есебi және амортизацияны  есептеу әдісі. Негізгі қорлардың  табиғи тозуы олардың өндіріс  процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға  тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен:  ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың  тот басуынан, ескіруінен (тозудың  табиғи нысаны) пайда болады.

     Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуы  техникалық процеске, өндіріс әдістерін  жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі   құралдардың ұқсас  өнімдерінің арзандауына ықпал  етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы  негізгі құралдар өздерінің құнының  бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай  болады.  Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша  жаңа, неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көпжылдық  өсімдіктердің түрлері мен сорттарын  өндіріске енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан  әрі қолдану экономикалық жағынан  тиімсіз болып қалады [9.

     Негізгі құралдардың сапалық (моральдық) тозуын мынадай факторлар арқылы анықтайды:  өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы  жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялық процесті жетілдіру  – жаңа технология қолданған кезде  пайдаланудағы  машиналар мен  жабдықтар жарамайды; шығарылатын  өнімнің номенклатурасын өзгерткенде  және жаңартқанда (ескі машиналар мен  құрал-жабдықтар жарамсыз болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерімдер өндірістің және пайдаланылатын машиналар мен  жабдықтар санының  азайтылуын талап ету мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларындағы  өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.

     Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиға тозу мерзімі келгенге дейін негізгі  құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау  мақсатында негізгі құрал-жабдықтар  объектілерін қайта құрып, жаңарту  жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және көркем туынды  құндылықтары, кітапхана  кітаптары, фильм қорлары, сәулет және өнер көрсеткіштері болып табылатын  үйлер мен ғимараттар және басқа  барлық негізгі құралдар моральдық  тозуға ұшырайды.

     Амортизация (латынның «өтеу» деген сөзінен) –  тозудың құндық көрінісін білдіреді.

     №16 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандартына (ХҚЕС) сәйкес, амортизация  – активтің қызмет еткен  мерзімі  бойына амортизацияланған құнды  тарату процесі [4].

     Баланстық құн – кез келген жинақталған  амортизация және құнсызданудан  жинақталған залал шегерілгеннен  кейін актив танылатын сома. Өзіндік  құн – бұл активті сатып  алу үшін немесе тұрғызу кезінде  берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының  сомасы немесе өзге қарсылама берудің  әділ құны, не бұл қолданылатын жерде  мұндай активті басқа Халықаралық  стандарттардың, мысалы, 2-«Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» IFRS нақты  талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы. Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының  орнына көрсетілген басқа сома. Амортизация  – активтің амортизацияланатын құнын  оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Нақты ұйымға арналған айрықша құн – ұйымның  болжамына сәйкес қандай да бір активті  пайдалануға және оның пайдалы қызмет мерзімінің соңында шығып қалуына  байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын  ақшалай қаражаттар тасқынының дисконтталған  құны. Әділ құн – жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін  және бір-біріне тәуелсіз тараптардың  арасында мәміле жасаған кезде активті  айырбастауға болатын сома. Құнсызданудан  болған залал - активтің баланстық құнының  оның өтелетін сомасынан асып түсетін  сома. жылжымайтын мүлік, үйлер мен  жабдықтар мынадай материалдық  активтерді білдіреді: тауарлар мен  қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік  мақсаттарға арналған; және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану  көзделетін..

     Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының  арасындағы айырма. Амортизациялық аударым  әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде  танылады.

     Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша  амортизация есептеу  келіп түскен айдан кейінгі айдың  бірінші күнінен басталады, ал шығып  кеткен негізгі құралдар бойынша  -  шыққан айдан кейінгі айдың  бірінші күнінен бастап тоқтатылады [5].

     Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша  амортизацияны есептеу  қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін  туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.

     Тоқтап  тұрған негізгі құралдар бойынша  техникалық тұрғыдан қайта жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация есептелінбейді.

     Жалға алынған негізгі құралдар бойынша  амортизация есептеуді  жалға  беру шартының немесе шарт талаптарына  сай жалға беруші немесе жалға  алушы жасайды.

     Одан  басқа, мына төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана  қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш  архиектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын автомобиль жолдары [8].

     Құнсызданудан болған залал - активтің баланстық құнының  оның өтелетін сомасынан асып түсетін  сома, жылжымайтын мүлік, үйлер мен  жабдықтар мынадай материалдық  активтерді білдіреді. 

5 –  кесте 

     «КазНИГРИ»  ЖШС кәсіпорынының негізгі құралдарды есепке алу және есептен шығару бойынша  шоттар корреспонденциясы 

 

     Негізгі құралдардың амортизациясы есептеудің әртүрлі әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші  субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына  сәйкес «КазНИГРИ» ЖШС кәсіпорыныны дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша жасалынады, олар:

     -құнын  бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептеп шығару;

     -құнын  орындалған жұмыстың көлеміне  пропорционалды ( немесе пара-пар)  етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);

     -жеделдетіп есептен шығару;

     -қалдығын  азайту жолыменесептен шығару;

     -құнын  сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік  әдіс) есептен шығару;

     Шаруашылық  субъектілерінде негізгі құралдарға ай бойы есептелген  амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, істелген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылады. Маусыммен жұмыс істейтін шаруашылық субъектілерінде негізгі құралдарға жыл бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы жыл соңында субъектінің жыл бойы өндірген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің өзіндік құнына кіргізіледі [9].

     Негізгі құралдарды жалға алудың есебі. Шаруашылық жасаушы субъект үшін өзінің қаражылық жағдайын және төлем қабілеттілерден негізгі құрал объектілерін уақытша пайдалануға,яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.

     Жалға жасалатын келісім-шартта: жалға берілетін мүліктің құралы мен құны; жол ақысының мөлшері; жалдық мерзімі; жалға алынған мүліктің жөндеу шарт және қалпына келтіру бойынша тараптардың міндеттері; жол ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және басқа қарастырылады.

     Негізінен алғанда , жалға алу нысаны оның мәнін белгілейді, демек, жалға алу нысаны мен жал бойынша жасалған келісім-шарттың жағдайы есепке көрсетілетін  операцияға да әсер етеді.

     «КазНИГРИ»  ЖШС кәсіпорынының  жалгерлік есеп №7-ші «Жалгерлік есеп» деп аталатын бухгалтерлік есептің стандартымен ұйымдастырып ретеледі және сонымен жол мерзіміне байланысты қаржылық және ағымдағы болып бөлінеді.

     Жал келісім-шарты қол қойылған күннен бастау алады.

     Жал мерзімі көпке дейін өзгертуге  жатпайтын кезеңімен ерекшеленеді және  сол жалға алынған мүлік  келісім-шартпен ресімделеді, сондай-ақ кез келген келесі кезеңге оның ақысы  төленіп немесе төленбей-ақ ұзартылуы мүмкін.