Еңбекақы төлеудің маңызы, түрлері және оларды ұйымдастыру

           ШС қысқа мерзімдік басқару режимінде қабылданатын шешімдердің көпшілігі осы ара қатынасты зерттеуге негізделеді.

          Экономикалық әдебиеттерде  қозғалып отырған мәселені шешу үшін ,  маржиналдық әдісін де қолданады.

          Маржиналды табыс тәсілі (жалпы табыс) – бұл әдіс  теңдік тәсілінің баламасы болып саналады.

           Маржиналдық табыс тек қана тұрақты шығыстарды жабу үшін ғана емес, сондай-ақ пайда алуға да жеткілікті болғаны абзал. Бұл кезде зиянсыздық нүктесін анықтау процесі бірден екі мәселені шешуге мүмкіндік береді. [11]

            “МАРС” ЖШС өзінің зиянсыздық нүктесін анықтағаннан кейін, одан әрі қарай қызмет ету үшін, ол өзінің беріктілік зонасын анықтауға кіріседі, яғни рентабльділік деңгейін ойластырады. Бұл арада басшының алдында мынадай мәселелер тұрады: біншіден, сату бағасын немесе сатылған өнімнің көлемін өсіру; немесе, яғни екіншіден, айнымалы немесе тұрақты шығындардың деңгейін төмендету; үшіншіден, олардың комбинациясын жасау; төртіншіден, кәсіпорын өзіне қолайлы өндіріс көлемін табу. Осы мәселелерді шешу барысында , болатын әртүрлі өзгерістердің сезгіштігін де талдау керек. Бұл әдістің мәні маржиналдық табыстың тұжырымдамасынан шығады.

           Зиянсыздық нүктесі (3Н) табу үшін тұрақты шығынды, маржиналды табыстың үлесіне бөлінеді.Шығындардың, сату көлемінің және табыстардың ара қатынасын талдаған кезде, біз мынадай шектеулерге тап боламыз, атап айтсақ:

• Шығын мен сатудан түскен табыстар өндіріс деңгейіне тікелей тәуелді болып келеді;
• Жалпы масштабы бойынша еңбек өнімділігі, өзінің бір қалаптылығын сақтайды;
• Айнымалы шығын мен баға тұтас есептік кезең бойында өзгермейді;
• Өндірілетін өнімнің құрылымы айтарлықтай өзгеріске ұшырайды;
• Өндірісте дайын өнімнің қалдықтары болмайды, өткені олар қандай көлемде өдірілсе, сондай көлемде түгел сатылады;
• Айнымалы мен тұрақты шығындарының бағытын нақты өлшеу мүмкіндігі туады;
• Зиянсыздық әдісі өндірістің левериджін зерттейтін тәсіл, және ол болашақ кезеңнің шығындарына басты назарды аударады. [1]

2.3 Қаржылық қор бірлестігі,  есеп рентабельділігін талдау

      Зиянсыздықтың деңгейіне қол жеткеннен кеін, кез келген шаруашылық субъектісі өзінің рентабльділігін ойлайды және сол табалдырықты қалай аттаудың жолдарын қарастырады, демек өз шаруашылығының беріктілігін жасауға кіріседі.

        Мұдай жағдайлар өндірістік тетіктердің эффектілігімен байланысты  болып келеді. Өндірістік тетіктің эффектісінің негізінде тұрақты шығындардың ШС қаржылық нәтижесіне тигізетін әсерін зерттеуден басталады. Тұрақты шығындарды жабуға арналған табыстар жеткіліксіз болған жағдайда, ШС зиян шегеді. Тұрақты шығындарды жабуды қамтамасыз еткеннен кейін, яғни қажет өндіріс көлемінің деңгейіне қол жеткеннен кейін,  оны одан әрі қарай арттырудың табыс алу жолдарын іздестіреді.

         Сонықтан зиянсыздықты талдау кезінде, рентабльділіккеқалай жетудің, яғни табыстылықтың табалдырығын калай аттаудың шараларын іздестіреді, ол кезде рентабльділіктің көрсеткіші нөльге тең болады.

          Егер ШС сату көлемін қажетті минимумғадейін төмендетуге душар болса, онда сату ненің есебінен төмендетілетіні жөнінде білу керек, яғни бағаның ба, жоқ әлде натуралды өнімнің өндіру көлемінің бе соны зерттеу керек. Егерде өнімнің бағасын төмендету қажет болса, ол кезде бағаларды сақтай отырып, натуралды сату көлемін төмендету керек.

           ШС – де сату көлемін сындарлы деңгейге дейін төмендететін себептерін толық ашпасақ та, тап сондағы тұрған көлемнің деңгейіне айнымалы мен тұрақты шығындардың ара – қатынасы әсер етеді.

            Бағаның есебінен сатудан түскен түсімді төмендету кезінде, айнымалы шығындардың деңгейі тұрақты болып қалады, яғни натуралды сату көлемі өзгермейді, демек, шикізатқа, материалдарға, жалақыға және т.б. жұмсалатын шығындар өздеңгейінде қалады. Егер натуралды өнім көлемінің шығарылуының қысқаруымен байланысты  түсетін түсім азайса, оған тікелей пропорционалды түрде айнымалы шығындары да қысқарады. Барлық жағдайда, тұрақты шығындар, егер ШС сату көлеміне байланыссыз оларды азайтуға арналған арнайы шараларды қабылдамаса, онда олар өз тұрақтылығын сақтайды.

          Қаржылық жағдайын ескеріп және сонымен бірге қаржылық теңдігін сақтай отырып, көптеген басшылар бірінші кезекте тұрақты шығындарды қысқартуға барады және соның көмегімен рентабльділіктің табалдырығын анықтайды. Бұл көрсеткішті табу үшін сатылған өнімнің өзіндік құнындағы тұрақты шығындардың сомасын жалпы маржиналдық табыстың үлесіне бөледі.

          Біздің пікірімізше, жабу пайызы- шаруашылық субъектісінің маңызды реттеуші параметрі болып табылады. Өндірісті жоспарлау мен сатудың критериясы (белгісі) өндірістің қолы жеткен оптималды нәтижесіне бейімделуі қажет.

           Өткізуді жетілдіру мақсатымен келесідей шығындардың өтелуін қарастыру керек:

1. Клиенттері бойынша ;
2. Бір сауда өкілеттілігі бойынша ;
3. Автокөліктің жүрген жолының бір километріне шаққандағы сомасы бойынша;
4. Өткізу аймағы бойынша ;
5. Құрал-жабдықтың жұмыс істейтін әрбір машина-сағаты бойынша ;
6. Осал жері бойынша.

         Одан басқа, өнімнің жекелеген түрлерінің пайдалылығы туралы ақпараттар алу үшін, өнімге жұмсалған шығындардың құрылымын ескере отырып, азық-түлік қорын (немесе тобын) құру керек. [7]

3 –тарау  “МАРС” Жауапкершілігі  шектеулі серіктестікте еңбекке төлемақы есебінің аудиті.

3.1 Аудит, оның пайда болу мерзімі және дамуы

Нарық экономикасына  көшу кезеңінде тексеру жүйелерінің  ішінде аудиторлық қызметке өте зор  көңіл бөлінеді, себебі олар “МАРС” ЖШС бухгалтерлік (қаржылық) есептілігін тадау және тәуелсіз түрде эксперт жүргізу.

Бір орталықтан басқару, жоғарыдан жоспарлау кезеңінде  тәуелсіз тексерудің қажеттілігі болады. өйткені, ол жұмысты ведомстволық жүйелер  мен ведомствалық бақылаулар жасалады, есеп және есептілік жөніндегі жіберілген қателіктерді іздестіре отырып, оларды анықтаумен айналысты. Сонымен қатар жіберілген қателіктері үшін жазалау шараларын пайдаланды.

Нарық  экономикасы  экономикалық даму заңдарының қарым-қатынастарын, олардың еңбек өнімдерінің сату-алу  арқылы жүргізілетіндігін анықтай  отырып, оның ары қарай объективтік талабына сүйене отырып, қоғам мүшелерінің өзара дамуына әсерін тигізеді. Осыған орай нарық экономикасы кезеңінде нарық процесіне қатысушылардың талаптарын қамтамасыз ету белгілі бір ережеге сай жүргізілуі тиіс. Бұл

Осы айтылғандардың барлығы тұрақты түрде шыққан процес объективті түрде пайда болады.заңдарды, қаулыларды, уақтылы түрде бақылауды талап етеді. Сонымен қатар жекешелендіру процесіне көшу, басқару құрамының өзгеруі аудиттің дамуына әсер етті. Осы мәселелерді шешуде бухгалтерлік (қаржылық) есептіліктің және басқадай экономикалық ақпараттардың атқаратын ролі өте зор. Осы ақпараттардың арқасында экономикалық шешімге келіп, субъектінің мүмкіндігін жорамалдап, олардың одан ары қарай дамуына көмектеседі.

Нарық экономикасына көшу кезеңінде кәсіпкерлік қызметтердің жаңа түрлері пайда болады, акционерлік қоғамдар құрылады, бірлескен ЖШС, комерциялық банктер, тағы сол сияқтылардың көбеюі аудит қызметтерінің кеңеюіне және өсуіне әсер етеді.

Нарық экономикасының қатынастарында шаруашылық операциялары жөніндегі шешімге келу, көпшілік жағдайда қаржы жөніндегі ақпараттарға негізделген, өйткені олар дұрыс, анық және талапқа сай болуы қажет. Осылардың барлығы нарық капиталының міндетті түрде үнемді пайдалануына әсерін тигізеді, оларды бағалауға мүмкіндік жасайды және экономикалық дұрыс шешімге келуге көмектеседі. Осы ақпараттардың дұрыстығын, заңдылығын тек тәуелсіз аудитор ғана анықтап айта алады. Тәуелсіз аудитор клиенттерге (жеке адамдарға, фирмаларға, акционерлік қоғамдарға және т.б.) қызмет етеді, олардың келісімі немесе шақырылуы бойынша. Бұл қызмет тек қана ақы төлеу арқылы белгіленген шарт бойынша жүргізіледі. Аудиторлық қызметтердің пайда болуына төмендегідей жағдайлар әсер етуі мүмкін:

1. Серіктестік, бірлестік немесе кәсіпорынның операциялары сансыз көп және күрделі болуы мүмкін. Осыған орай қажетті ақпараттарды өз бетінше ала алмайтындықтан, олар аудиторлық қызметті керек етеді.
2. Қаржы ақпаратын пайдаланушылар бірлестігін (кәсіпорынның) есеп көрсеткіштерін өз бетінше көруге рұқсаты болмайды. Сол себепті олар аудиторлық қызметке мұқтаж.
3. Аудиторлар арқылы алынған ақпараттар, олардың толықтығы және анықтығы клиенттерге өте қажет. Осылар арқылы келешекте дұрыс шешімге келуге мүмкіндік туғызады.

      Аудиторлар өздерінің қорытындысын пайдаланушыларға міндетті түрде айтуы қажет. Жалпы алғанда аудит көп ғасырлық тарихы бар ілім. Арнайы әдебиеттерде оның пайда болуы әртүрлі болып анықталады. “Контролинг” журналында аудиттің пайда болуы жөнінде былай делінген:  “Тарихи жазуларға қарағанда , дүние жүзіндегі аудиторлық жүйені құрған бірінші мемлекет Қытай болуы мүмкін. Қытайлардың көне жазуы бойынша, біздің эрамызға дейінгі 700 жылдарда Бас аудитордың орны болған, оның негізгі міндеті өкімет чиновниктерінің тазалығына кепіл болу, оның міндеті бойынша өкіметтің ақшасы мен мүіктеріне пайдалануға қызмет жөнінде құқығы болған”. Осы айтылғандарды қорыта келсек, аудит көне заманда пайда болғандығы байқалады.

1773 жылы Шотландияның  орталығы – Эдинбургке арналған  адрестік кітапшада жеті аудиторлардан есімі айтылған. Осыған сүйене отырып, кейбір авторлар кәсіпқой аудитор батыс елдерінде, Шотландияда ХІХ ғасырдың орта шеңінде пайда болған деген ұғымға келеді.

Аудиттің одан ары дамуына 1862 ж. Британ бірлестігі жөніндегі шыққан заң әсерін тигізді. Бұл заңда бірлестіктің шоттары мен отчеттарын ең аз дегенде жылына бір рет аудиторлар тексерілуі қажет делінген. Бұл акционерлік қоғамның отчеттарына объективті баға беруді талап етілген және де «МАРС» ЖШС қаржыларының нақты жағдайларын, оның шындығы жөнінде анық мәліметтерді белгілі уақытта алуына көмектескен.

Міне, осы айтылғандарға  сүйенсек, аудиторлық қызмет нарық  экономикасы дамыған мемлекеттерде  тезірек дамыған.

Америка Құрама штаттарында аудиторлық жұмыс британдықтардың  әсерінен пайда болған. 1896 ж. Нью-Йорг штатының заңды органдары аудиторлық қызметті реттеу жөнінде заң жобасын қабылдаған.

Қазіргі заманда  нарық экономикасы дамыған дүние  дүзіндегі барлық мемлекеттерде  аудит жөнінде қоғамдық институттар  құрылған. Көпшілік мемлекеттерде бухгалтер-аудит жөнінде кәсіби мекемелер құрылған. Мысалы, 1880 ж. Англияда машықтанған бухгалтерлер Институты құрылған 1887 ж. АҚШ-та – дипломатиялық бухгалтерлер Институты, Германияда аудиторлар Институты құрылған т.б.

Экономикасы дамыған  мемлекеттерде тәуелсіз аудиторсыртқы қаржы бақылауының басты формалары болып есептелінеді.

Аудиторлық  жұмыстың дамуы өте ірі трансұлттық  аудиторлық кеңес фирмаларының құрылуына әсерін тигізді. [5]

Дүние жүзінде  ең ірі аудиторлық – кеңес беруші мекемелердің сипаттамасы төмендегідей кестеден көрінеді: