Жүрек қан тамырлар жүйесінің аурулары

Жүрек қан тамырлар жүйесінің  аурулары

 Жүрек пен қан тамырлар  жүйесі – мал организміндегі  ең басты жүйенің бірі. Оның  негізгі қызметі – ағзалар  мен ұлпаларды оттегімен, сумен  және түрлі нәрлі заттармен  қамтамасыз еткізіп, зат алмасуынан  қалған керексіз заттарды денеден  шығару.

 Малда жүрек пен  қантамырлар аурулары көбінесе  індетті немесе түрлі жұқпалы  емес аурулардың асқынуынан болады. Кейде, негізгі ауруды жойғаннан  кейін малдың шығынға ұшырауына  жүрек пен қан тамырларының  қайтадан орнына келмейтіндей  болып өзгеруі себепкер болады. Бұл аурулар арнайы бағыттандырылған  шаруашылықтар мен өнеркәсіптік  кешендерде жиі кездесіп тұрады. Осы бағыттағы өндіріс барысында  кездесіп тұратын себептер (малдың  тығыз орналасуы, үздіксіз жұмыс  істеп тұрған тетіктердің шуылдары, т.т.) малды ылғи үрейлендіріп, жүйкелерін  қажытып, жүрек пен қан тамырлар  жүйесінің қызметтерін бұзуларына  әсер етуі.

 Жүрек пен қан тамырлары  қызметінің бәсеңдеуі көбінесе  жүрек етінің жиырылу қабілетінің  әлсіреуінен болады. Тыныс алу  және басқа да жүйелер мен  ағзалардың аурулары әр түрлі  дәрежеде жүрек пен қан тамырлары  қызметтерінің бәсеңдеуіне себепші  болады.

 Жүрек пен қан тамырлары  қызметінің бәсеңдеуі мынадай  негізгі белгілермен көзге түседі: жүрек соғуының ырғағы бұзылады, ентігеді, көгереді және ісінеді.  Ырғақтың бұзылуына қатынасты  белгілер мыналар: жүректің тез  соғуы, шоқырақ ырғағы, эмбокардия (жүрек соғысының, дыбысының күші  мен құбылысының біркелкіленуі), қосымша жиырылуы, біркелкі емес  аритмия (ырғақсыздық), териовентрикулярлық  (жүрек құлақтары мен қарыншаларының  арасындағы) бөгелістер, жүрек құлақшалары,  мен қарыншаларындағы Гис тармақтары  мен жүректің Пуркинье талшықтарындағы  бөгеттемелер.

 Өкпелерде қан іркілдегендіктен  әдеттегіден көбірек жиналған  көмір қышқылы мен басқа да  зат алмасуының қалдықтары сопақша  мидағы тыныс алу процесін  реттейтін орталығын қаттырақ  қоздырып ентіктіреді. Қатты ауырғанда  Куссмаульдің үлкен биотов және  Кейн-Стокс тыныстары пайда болады.

 Сонан соң дерттің  ауыр өтуінің дәлелі ретінде  дене көгілдір тартып, жүректің  соғу ырғағы бұзылады. Дене көгілдір  тартқанда тері мен кілегей  қабықтары да көгереді. Дененің  көгеруі қанда қалпына қайта  келген гемоглобиннің көбеюінен  болады. Бұл гемоглобиннің алқызыл  тартқан оксигемоглобиннен (оттегіленген  гемоглобиннен) айырмашылығы –  қара-қызыл, көк болып келеді. Қалпына қайта келген гемоглобиннің  қанда көбеюіне, қан айналымының  бәсеңдеуі салдарынан өкпелерде,  оның нашар оттегіленуі мен  ұлпалардың, оттегіні (жетіспегендіктен) әдеттегіден көбірек және тезірек  пайдалануды әкеліп соқтырады. 

 Дененің көгілдір тартылуымен  қатар не біраз кешеуілдетіп  барып организмде шектелінген  немесе жалпы ісік пайда болады. Дененің ісінуі жүрек пен қан  тамырлары қызметінің нашарлауының  қатерлі белгілері болып есептеледі. Жүрек қызметінің нашарлауынан  болатын ісіктің негізгі себептері  қанның көк тамырлар мен капиллярдағы (майда тамырлар) іркілісінен қысымы  көтеріліп, тамырлардың қабырғаларын  көріп, түтікшелерін қаттырақ  ашып, қан сұйығының сыртқа шығуынан  болады. Жүрек ақаауларынан болатын  ісік, сарысудың ет пен терінің  арасында жиналуынан, әдетте дененің  төменгі (астыңғы) бөлігінде орналасады. Сарысу сірі қабық қуыстарында  да жиналуы мүмкін. Жүрек ақауларынан  болатын ісіктің басқа текті  ісіктерден айырмашылығы, ол тығызырақ қамыр тәріздес (саусақпен басқанда із қалады), ісікті басса – ауырады, бірақ малдың қызуы көтерілмейді.

 Жүрек пен қан тамырлар  жүйесі ауруларының бөлінуі 

 Малдың жүрек пен  қан тамырлары жүйесінің ауруларын  жіктеуде бірнеше ұсыныстар бар.  Солардың ішіндегі көңілге қонары  Г.В.Домрачевтің ұсынғаны. Бөлінуі  жеке кестеде келтіріген. Бұл  ұсыныс бойынша жүйенің аурулары 4 топқа бөлінеді: 1. Жүрек қабының  (сыртқы); 2. жүрек етінің; 3. жүректің  ішкі қабының; 4. қан тамырларының  аурулары. Жүрек қабы ауруларының  өзін екіге бөледі: жүрек қабының  қабынуы (перикардиты) және шеменденуі (гидроперикард).

 Жүрек етінің аурулары  да осы принципке негізделіп  бөлінеді – жүрек етінің қабынуы  (миокард) және зат алмасуларының  бұзылуы (миокардоз). Бұл топтан  ерекшелеу бөлінетін аурулар  – жүрек бұлшық етінің фиброзданып  өзгеруі (миокардиофиброз) және  склерозы (микардиосклероз). Бұл, кобінесе, миокардит пен миокардоздың салдарынан  пайда болатын басалкы түрінде  де дамитын дерттер. Жүректің  ішкі қабының аурулары, әдетте  қабынудан (эндокардит) басталып, содан  соң азғындай (дегенерация) бастайды. Оған бірте-бітре жүректің қақпақшалары (клапан) қосыла бастаса, онда  жүрек ақауларына әкеліп соғады.

 Малдарда қан тамырлары  ауруларының тобынан жиі кездесетіндері  – артерия қабырғаларының әктеніп  қалыңдануы-беріштенуі (артериосклероз) және тамыр түтігінің қан ұюынан  бекітілуі (тромбоз). Кешеңдерде  мал арасында жүйке қажуының (невроз) асқынуынан қан қысымы көтеріліп  (гипертония) тұрады.

 Жүрек қабыну аурулары 

 Жүрек қабының қабынуы  (Pericarditis – перикардит). Қабыну жарақаттан (P. Traumatica) не басқа себептерден  болуы мүмкін. Өтуі бойынша: жіті (P. acuta) және созылмалы (P. chrohica) түрде  пайда болуы және өту уақытына  байланысты басалқы немесе қосалқы;  таралуы бойынша шектелінген  (P. Circumscripta) және кіріккен (P. Diffusa); жалқықтың  түрлеріне байланысты – ұйымалы,  белок талшықты, қанды, іріңді, шіріген  болып бөлінеді. Жүрек қабының  қабынуларының құрғақ (P. sicca), жалқықты  немесе сарысулы (P. Exudativa) түрлерін  айырады. 

 Себептері. Мал арасында  өздігінен болатын перикардит  негізінен сирек кездеседі, ал  ішінара суықтан пайда болған  перикардит те ұшырасады. Жиі  кездесетіні, түрлі індет немесе  жұқпалы емес аурулардың асқынғандығынан  болатын қосалқы перикардит. Ірі  қарада, кейде ұсақ малдарда тақия  қарын мен көк еттің жарақаттануы  салдарынан (травмтический ретекулит,  ретикулоперитонит) жарақаттанған  перикардит пайда болады.

 Жарақаттанған перикардиттің  пайда болуына тақия қарын  арқылы жем-шөппен кірген істік  темірлер немесе басқа заттар  әсерін тигізеді. Істік темірлер  жүректің қабын, кейде бұлшық  етін, ішкі қабатын жарақаттайды. Жарақаттайтын заттар өзімен  бірге жүрек қабынан қуысына  түрлі микроорганизмдерді енгізеді. Жарақаттанған перикардит жаңа  туған, жығылған, қатты күшенген  малдарда кенеттен пайда болады. Жарақаттанған перикардиттің жиі, сирек кездесуі тақия қарын мен көк еттің жарақаттанған қабынуын тудыратын әсерлерге байланысты.

 Жарақаттанған перикардиттің  басалқы түрде дамуы өте сирек  кездеседі. Ондай жарақаттану  кеуденің сырт, жүрек жағынан  тосыннан болған соққыдан, (үшкір  затпен түйрелуден, сынған қабырғаның  әсерінен т.т.) не өңеш арқылы  етілген әрекеттерден болады.

 Дамуы: Перикардиттің  дамуы, әсіресе, жарақаттанған  түрі екі кезеңде өтеді. Алғашында  перикардит құрғақ болып басталады  да, сонан соң біртіндеп жалқықтыққа  ауысады. Құрғақ перикардитте  алдымен жүрек қабының қабаттары  қабынады, бірте-бірте оның қабаттарына  белок талшықтары (фибрин) ұйып жиналады  да оларды бұдырмақтайды. Жүрек  қабының созылмалылығы әлсірейді.  Осылар жүректің жұмысын қиындатады. Аурудың ары қарай даму процесінде  жүрек қаптары бір-біріне жабысып,  бітісіп кетеді. Жалқықты (эксудативный) перикардитте жүрек қабының ішіне  көп болып сарысу жиналады, ірі  малда жиналу мөл шері 20-25 литрге  дейін жетеді. Жиналған жалқық  жүрекке жан-жағынан қысым түсіріп,  оның созылуын (диастола) әлсіретіп,  қанның систолалық көлемін азайтады. Жүректің қанды сорып-айдау қызметтері  бұзылады. Жалқық жүректі айнала  қысқандықтан (тампонада) оның соғуын  тоқтатып тастауы мүмкін. Жүрек  қысылғанда көкірек көк етінің (диафрагма) қимылы бәсеңдейді, сол  себептен өкпе мен бауырда  венозды қан іркіледі. Осы жағдай  көк тамырлар мен капиллярда  қанның қысымы көтеріліп, іркілістен  денені ісіндіреді. Көк тамырларда  қанның қысымының көтерілуіне  байланысты артериялық тамырларда  қысым азайып, жалпы қан айналысы  бәсеңдейді. Кейде жүрек қабының  қабынуы жүрек етінің қабынуына  себепші болады.

 Перикардиттің қай  түрі болса да әсіресе, жарақаттан  болған түрінде, қанға қабынулық  заттардың өтуінен және жиналған  жалқықтың ыдырап, шіруінен организм  уланады, қызуы көтеріледі, қан  мен зәрдің құрамдары өзгереді, біраз ағзалар мен жүйелердің  қызметтері бұзылады.

 Жүрек пен қан тамырлар  жүйесі ауруларының бөлінуі 

 Өлекседегі өзгерістер: Жүрек қабының қуысында әр  түрлі көлемде жалқық: құрғақ  қабынуда – белокты талшық, сарысулы  түрінде – ұйымалы, ұйымалы-белокты  талшық, қанды ірінді, шірікті түрлері  жиналады. Жүрек қабы қалыңдайды, олар белокты талшықтармен қабатталады.  Жүрек қаптарының қабаттары бір-бірімен  жабысып, бітісіп кететін жағдайлары  жиі кездеседі. Әктенген (беріштенген)  уақытында «сауытты жүрек» көрінісі  байқалады. Жүрек еті мен плевраның  (көкіректің сірі қабығы) қабынуы  жиі кездеседі. Жүрек етінің  семуі де жиі кездесетін құбылыс.  Өкпе, бауырда және басқа да  ағзалар да ырықсыздық қан  кернелуі байқалынады. Жарақаттан  болған қабынуда жалқық, көбінесе, іріңді не шірікті түрлерінде  өтеді. Шірікті түрі сұйық,  қоңыр не сарғыш-қоңыр түсті,  өткір, сасық иісті болып келеді. Ішкі ағзалардың көпшілігінде  қағынуға (сепсис) тән түрлі өзгерістер  анықталынады. Жүрек қабының қуысында, жүрек қабының өзінде немесе  жүрек етінде алдымен, таз қарынның, сонан соң жүрек қабының дерттерін  тудыратын түрлі бөтен үшкір  жарақаттаушы заттар (сымтемір, шеге, түйреуіш, ине т.б.) жиі кездесіп  тұрады. Бөтен заттың қалдырған  жолында талшықты бұдырлар, іріңдіктер (абсцесс), ішінде іріңі, шірігі  бар көз жолдары анықталынады. Көп жағдайда жүрек қабы, көкіректің  көк еті мен таз қарынның  араларында тығыздалынған қосымша  бұдыр дәнекер ұлпа өскені  анықталынады.

 Белгілері – перикардитті  тудырған себептері мен даму  кезеңдеріне байланысты өтеді.  Құрғақ перикардитте дененің  қызуы көтерілуі мен тамыр  соғуының жеделдеуі қосарланады.  Бұған көбінесе, негізгі аурулар  себепші болады. Ауру мал жабығады. Жем-шөпке тәбеті тартпайды. Ауру  жылқылар жатпайды, сиырлар шұғыл  қимылдардан қашқалақтайды, көбінесе  алдыңғы аяқтарын алшақтатып  ұстайды. Ауру асқынған сайын  тамыр серпінісі бәсеңдеп, толуы  азаяды. Жүрек түткісі күшейеді. Жүректің тұсын сипалағанда не  балғашықпен ұрғанда ауырсынады. Жүрек соғуы дыбыстарына жүрек  қаптарының үйкеліс шуылдары  қосамжарласады.

 Жалқықты перикардитте  қан айналысының бұзылуы айқынырақ  білініп, аурудың жалпы күйі  нашарлайды. Алғашқы кезде ауру  малдың ылғи да дене қызуы  көтеріледі. Жүрек қаптарының қуысына  жалқықтың толуына байланысты  оның үйкеліс шуылдары жоғалып  кетеді. Жүректің соғуы жиілейді (ірі қараларда жүректің соғуы  бір минутта 120-ға дейін жетеді, мөлшері 50-80). Тамыр серпінісі  – бәсең, толуы нашар, кейде  желісі жіп тәріздес болып,  ырғақсыздық жиіленеді. Жүрек  түткісі әлсірейді, жайылып кетеді, жоғары, артқа және оңға қарай  ығыстырылады. Жүректің айналасындағы  салыстырмалы және абсолютті  дүңкілдері бірыңғайланып, дүңкіл  көлемі ұлғайып кетеді. Жүрек  тұсын балғашықпен тықылдатқанда  ауырсынады. Жүректің соғу дыбыстары  әлсірейді, алыстан естіліп тұрғандай  күңгірттенеді. Ауру ары қарай  дамыса (жиналған жалқықтың шіруінен  қуыста газдардың болуына байланысты) шалпыл дыбыстар естіледі. Газдардың  жиналуы перкуссия жасағанда  жүрек тұсының жоғарғы жағынан  дүңкілдің ашық (тимпанический) дыбыстарын  шығартады. Жүрек жан-жақты қысылғандықтан  венадағы қан жүрісі баяулайды,  мойын көк тамыры қанға толғандықтан  білеуленіп кетеді. Ауру мал мойнын  созып, алдыңғы аяқтарын алшақ  ұстап, шынтақтарын кеудесінен  тысқарылатып тұрады, кейде ыңқылдайды. Жүрек пен қан тамырлар қызметтерінің  нашарлағанын көрсететін негізгі  белгілер – ентігу, көгеру, ісіну  жүрек соғуының жиілігі мен  ырғақтығының бұзылғандығы білінеді. Ісік, ірі қара малдардың, көбінесе, ұртында, шықшытында, алқымында орналасады. Ісік, қанның іркілісінен да (қан  мен лимфа айналысының нашарлауынан), қабынудың салдарынан да болуы  мүмкін. Бездері жиі шошып, көлемі  ұлғаяды, әсіресе, жауырындарының  алдындағы бездердің көлемдері  қатты ұлғаяды. Электрокардиограммада  кертештердің биіктігі күрт кішірейеді, кішірею, әсіресе, бірінші тармақ  алынатын аяқтардан жақсы байқалады.  Жүректің қосымша жиырылуы және  басқа да жұмыс ырғағының бұзылуы  айқындалынады. Артерияда қан  қысымы азайып, венада көтеріледі (600 мм бағанасына дейін, нормасы  80-130 мм). Қан ағысының жылдамдығы  бәсеңдейді. Ядросының ығысуы регенеративті  (қалпына келген) немесе регенеративті-дегенеративті  (азғынды) түрлерінде кездесетін  нейтрофильді (дақты) лейкоциттер  көбеюі жиі кездеседі. 

 Жүрек қабының қабынуы  қарындардың қозғалыс күштерін  әлсіретеді, бауырдың, өкпелердің және  басқа да ағзалардың қызметін  бұзады. Несепті тексергенде, көбінесе, белок (ағзат), альбумоздар (белок  ажыратындысы) және индикан (белоктың  шіруінен болатын қоспа) анықталынады.

 Барысы. Жарақатсыз перикардиттің  өту барысы оның пайда болу  себептеріне байланысты. Құрғақ  перикардитпен ауырған малдар  қысқа мерзім аралығында жазылып  кетуі де мүмкін. Жалқықты перикардит  ұзаққа созылады, ауыр өтіп, көбінесе  өлім-жітіммен аяқталады. Жарақаттан  болған перикардит малдың жанына  қатты батып, ұзаққы созылады (бірнеше аптадан бірнеше айға  дейін). Кей кездерде жүректің  еті мен ішкі қабаты зақымданса, ауру тез өтіп, бірнеше тәуліктердің  ішінде-ақ ауру мал өледі. Өте  сирек жағдайларда жарақаттанған  бөтен үшкір заттар жүрек қабының  қуысынан кеуде қабаты арқылы  сыртқа шығып кетіп, мал өздігінен  де айығып кетуі мүмкін.

 Анықтау. Құрғақ перикардит, жүрек тұсының ауырғыштығы, үйкеліс  шуылының пайда болуы, жүрек  түрткісінің күшеюі, жүрек соғуының  жиілеуі және басқа да тән  белгілері арқылы анықталады. Жалқықты  перикардит жүрек түрткісінің  нақтылы орнын өзгертіп, күшінің  әлсіреуімен, түрткісінің жайылып  кетуімен, салыстырмалы және абсолюттік  дүңкілдердің бірыңғайланып, көлемінің  ұлғаюымен, жүрек соғу дыбыстарының  бәсеңдеп күңгіртенуімен, тездетілуімен,  шалпыл дыбыстарының пайда болуымен, мойын көк тамырының толып  кернелуімен, ісіктермен бейнеленеді.  Рентгенмен тексеру ауруды анықтауды  құнды мәлімет береді. Онда жүректің  көлемі қатты ұлғайып, оның  кескіні қозғалысқа келмейді, жүрек  пен көк ет (диафрагма) үшбұрышының  көлемі көрінбей, көмескіленіп кішірейеді, жүрек тұсының үстіңгі жағындағы  көрініс жарықтанады (жүрек қуысына  газдың жинақталуынан).

 Ауруды анықтаудағы  дұрыстыққа күдік туған жағдайда  күмәнданбас үшін жүрек қабының  қуысын зарарсыздандырылған инемен  сол жағындағы төртінші қабырғаның  арасынан, иық буыны мен шынтақ  арқылы өтетін түзулердің ортасынан  теседі. Дұрыс нәтиже алу үшін  қуысты новокаинмен блокада жасайтын  инемен тескен жөн. 

 Саралау. Жалқықты перикардитті  перикард шеменімен плевраның  (көкіректің сірі қабы) жалқықты  қабынуынан саралайды. Құрғақ  перикардит пен жалқықты перикардиттің  басталу кезін құрғақ плеврит  пен жіті өтетін миокардит  және эндокардиттерден саралайды.  Перикардит шеменінің перикардиттен  айырмашылығы, жүрек тұсын басқанда  ауырсынбайды, дененің қызуы көтерілмейді, ал жалқықты перикардитте дүңкілдің  дыбыстары көлденең түзу сызық  бойынша күңгірттенеді. Құрғақ  плевритте үйкеліс шуы дем  алу ырғағына сәйкестелінеді. Миокардит  пен эндокардит өздеріне тән  белгілермен өтеді.