Зигмунд Фрейд
Зигмунд Фрейд өмір жолы жайлы мәлімет алу
әжептеуір қиын. ЗигмуАвстриялық дәрігер психолог Фрейдті тұлғалық деңгейде
көтерген көптеген биографиялық очерктер мен кітаптар бар. Алайда осы
шығармалардың көбінде авторлардың бір
жақты пікірге бой алдыратындықтарын
байқаймыз. Мысалы, бұл мәселе жайлы А.М.Рудкевич
былай жазады: Зигмунд Фрейд ең атақты
психологтардың біріне саналады. Ол 1856
жылы 6 мамырда Фрейбурк қаласында, қарапайым тері
сатушының отбасында дүниеге келген. Психологиялық
талдаудың негізін қалаушы. 1860 жылы Фрейдтер
отбасы Венаға көшеді. 83 жыл өмірінің 80 жылын
Зигмунд осы қалада өткізеді. Үлкен отбасында
8 бала болды, бірақ Зигмунд өзінің алғырлығымен,таңқаларлық
ақылымен,кітапқа деген құмарлығымен
ерекшеленді. Сол себепті оған ата-анасы
жақсы жағдай жасауға тырысты. Сабақ орындау
барысында оған ешкім кедергі жасамау
мақсатында, Зигмунд әрқашан керосинді
шаммен оқитын, ал басқа балалары шам арқылы
оқитын. 17 жасында гимназияны өте жақсы аяқтап, әйгілі Вена университетіне оқуға тапсырады. Университетте
атақты профессорлар дәріс береді. Сол
жерде оқып жүріп Зигмунд Фрейд студенттік одаққа қосымша тарих , политика, философия жайлы үйрену мақсатында кіреді.
Бірақ көбірек оны жаратылыстану ғылымдары қызықтырады. Биология және физика, жаратылыстану принципі бойынша
нақты тәжірибелі маман ретінде қалыптасты.
Бұл үшін ол алдымен клиникаға жұмыс істеуге
бару керек болды. Өйткені оның ол кезде
медициналық тәжірибесі жоқ болатын. Клиникада
Фрейд диагностика әдістерін миына зақым
келген балаларды сондай-ақ әр-түрлі тілдік
ақаулары бар балаларды емдеу әдістерін
меңгерді. Оның ғылыми еңбектері медициналық
зерттеулер ортасында белгілі бола бастайды.
Зигмунд Фрейд жоғары білікті невропатолог дәрігер ретінде танылады.
Өзіне келген науқастарды ол жылу, су,
электр тогы арқылы яғни физиотерапия әдістерімен емдейді. Алайда
Фрейд көп ұзамай бұл физиотерапиялық
әдістерге қанағаттанбайды, өйткені емдеудің
тиімділігі жақсартуды қажет етті. Ол
басқа әдістерді іздестіре бастады. Соның
ішінде сол кездің дәрігерлері жақсы нәтижеге
қол жеткізіп жүрген гипноз арқылы емдеуді
қолданады. Сол дәрігерлердің ішінде Ю.Брейрде
бар. Ол жас З.Фрейдке зор ықпал етті. Олар
өздеріне келген ауру адамдардың ауруларының
себептерін және оларды емдеу жолдарын
бірге талқылады. Көбінесе оларға қояншық
ауруымен ауратын әйелдер емделуге келетін.
Бұл аурудың көріну себептері – қорқыныш
(фобия), сезімталдықтарды жоғалту, тамаққа
тәбеті болмау, екі адам сияқты әрекет
ету, елестер т.б. Жеңіл гипноз түрін қолдану
арқылы (түс көру тәрізді ұйқылы-ояу күй)
Брейр мен Фрейд ауру адамдарға сол аурумен
ауырар алдындағы оқиғаларды айтқызды.
Аурулар сол оқиғаларды есіне түсіре алса
және сөзбен жеткізе алса бұл ауру шамалы
уақытқа бәсеңдейді. Мұндай жағдайды Брейр
көне грекше «катарсис» (тазару) деп атаған.
Көне заман философтары бұл сөзді адам
өнер туындыларын қабылдағанда пайда
болатын және оның жанын жағымсыз күйлерден
тазартатын сезім күйлерінің атауы ретінде
қолданған. Ғылыми білім – бұл білім өте
мұқияттылықты қажет ететін құбылыстар
себебін білу. Ол құбылыстарға сипаттама
беріп қана қойған жоқ, олардың себептері
мен заңдылықтарын іздеді. Психология
саласына көшкен кезде де ол осы принциптерді
ұстанды. Ол медицина факультетінде оқыды.
Оның ұстазы еуропаның әйгілі физиологы
Эрнст Брюкке болды. Оның зертханасында
көптеген елдердің ғалымдары жұмыс істеді
оның ішінде орыс физиологиясы мен ғылыми
психологияның негізін салған И.М.Сеченов
болды. Брюккенің жетекшілігімен студент
Фрейд Вена физиология институтында жұмыс
істеді. Ол жерде ол күніне бірнеше сағат
микроскоппен жұмыс істеді. Қартайған
шағында бүкіл әлем мойындаған психолог
болған ол достарының біріне зертханада
жануарлардың арқа жұлынының жүйке жасушаларының
құрылымын зерттеген жылдар оның ең бақытты
сәттері екендігін айтты. Осы кезеңде
қалыптасқан оның бойындағы ғылымға деген
қызығушылық пен табандылықты З.Фрейд
өмірінің соңғы 10 жылдығында да жоғалтқан
жоқ.
Дәрігерлік қызметінің
басталуы
Вена университетін бітірген
соң З.Фрейд кәсіби ғылым қызметкері
болуды мақсат етті. Бірақ физиология
институтында Брюккенің қол астында
мұндай жұмыс орны болған жоқ. Осы
кезде Фрейдтің материалды жағдайы
да болған жоқ. Өзі сияқты кедей отбасынан
шыққан Марта Бернейге үйленген соң
қиындығы көбейе түсті. Фрейд ғылымды
тастап өмір сүру үшін жұмыс істеуге
мәжбүр болды. Бұдан шығар бір
жол бар еді – ол тәжірибе жинақтаушы
дәрігер болу. Қалайда бұл мамандыққа
ол қызығушылық танытпады. Ол невропатолог
ретінде жеке тәжірибе жинақтауға шешім
қабылдады. Брейр бұл терминді эстетикадан
алып психотерапияға ауыстырды. Адам саналы
түрде сезінбейтін бұрынғы әсерлер,
еске түсірулер елестетулердің адам
санасына ықпалы философтар мен психологтарға
бұрыннан ақ белгілі болған. Брейр
мен Фрейдттің жаңа идеяларының
мәні мынада: адам саналы түрде сезінбейтін
күйлерге қарсылық білдіреді. Ал бұл
күй сезім және қозғалыс органдарының
түрлі ауруларға шалдығуына әкеледі.
(тіпті уақытша дәрменсіздік күй
тудыруы мүмкін). Гипноз әдісін әсіресе
француз ғалымдары өте сәтті
қолданған. Олардың тәжірибелерін
зерттеу үшін Фрейд Парижге атақты
невролог Шаркоға барады (бүгінде
ол дәрігер физиотерапия әдісінің бір
түрі – «Шарко жаны» әдісімен байланысты
медицинада белгілі). Бұл дәрігердің
«Невроз Наполеона» деген аты
да бар. Ол европаның көптеген король
отбасыларын емдеген. Бұл атақты
дәрігерді ауруларды тексеру
кезінде гипнозбен емдеу сеанстары
кезінде тәжірибе жинақтаушы дәрігерлер
тобы қаумалап жүретін. З.Фрейд жас
веналық дәрігер сол тәжірибе
жинақтаушылардың бірі еді. Фрейдті
Шаркоға жақындастырған жағдай оның
Шаркоға ол оқыған дәрістерді неміс
тіліне аударуын өтініп жолыққан сәті
еді. Бір әңгімелесу үстінде Шарко
невротик мінез құлқындағы негізгі ерекшеліктердің
бір көзі оның жыныстық құрылымында жатанын
айтты. Осы ескертуді есінде сақтаған
Фрейд бірнеше жыл өткен соң осы болжамдар
мен бақылауларға сүйене отырып адам мінез
құлқындағы басты қозғаушы күш ретінде
оның сексуалды өмірінің рөлі туралы идеяны
алға тартты. З.Фрейд адам өміріне дәл
осы сексуалды бастамалардың тікелей
және жанама әсер ететіндігін адам өміріндегі
барлық проблемаларға әкелер жол деп ұқты.
Фрейдтің осы ілімі көптеген батыс елдерінде
әйгілі бола бастады, сонымен қатар психологиядан
тыс ілімдерде қолданды (Ярошевский 1989
ж.).
Психоанализдің туындауы
Біршама уақыттан соң Фрейд
тұлға проблемаларын зерттеумен
шұғылданды және неврозды емдеудің ерекше
әдісін ойлап тапты. Фрейд теориясы
мен практикасында санасыз күй
мәселелері ерекше орын алды. Адам саналы
түрде қабылдамайтын процестерге
деген қызығушылық Фрейдтің бойында
оның дәрігерлік қызметінің бастапқы
кезеңінде пайда болды. Бұған
сонымен қатар пост гипноздық
күй қалыбын айқындауы әсер етті.
Бір әйелге гипнозбен емделу үстінде
гипноздан оянғаннан кейін бөлме
бұрышында тұрған қолшатырды алу
керектігін ескертеді. Гипноздан оянғаннан
кейін шыныменде қолшатырды алып
ашты. Ол әйелден неге бұлай істегенін
сұрағанда ол қол шатырдың жөндеулі
тұрғанын тексергім келді деп
жауап берді. Сол гипноздан кейінгі
сәтінде әйелге қол шатыр бөтен
біреудікі екенін ескерткенде ол
ыңғайсызданып оны орнына қойды.
Бұл фактілер Фрейдке дейінде
белгілі еді. Бірақ Фрейд оларға
жаңаша түсініктеме берді. Осындай
фактілерді талдау негізінде Фрейд
өзінің санасыздық күйі теориясын жасады.
Емдеуші дәрігер ретінде ол саналы
түрде қабылданбайтын сезім күйлері
мен уәжедері адам өмірін елеулі түрде
қиындатып тіпті жүйке-психика
ауруларының себебі болуы да мүмкін
екендігіне бірнеше рет көз жеткізді.
Бұл жағдай оның өзі емдеп жүрген
ауру адамдардың саналы әрекеті мен
санасыздық сезім күйі арасындағы қарама-қайшылықтан
арылту жолдарын іздестіруге бағыттады.
Фрейдтің адам жанын сауықтыру әдісі
мен теориясы психоанализ деп
аталады. ХХ ғ. психологиясында әйгілі
ілім ретінде танылды. Кейінірек
Фрейд тек ауру адамның емес сонымен
қатар сау адамның да сезім
күйімен мінез құлқын психиканың
санасыздық күйі арқылы түсіндіретін
теориясын құрды. Фрейд психологияға
келгенде бұл ілім сана туралы ғалым
деп саналды. Бұл жерде сана деп
– адамның өз жанындағы (ішкі дүниесіндегі)
өтіп жатқан құбылыстар туралы тікелей
білуі аталады. Психологияның негізі
де білудің дәл осы түрі еді. Фрейд
өзінің медициналық тәжірибесіне сүйене
отырып санасыздық күйкүштерін зерттей
бастады. Ол емдеген адамдар өздерін
не қызықтыратынын, жан дүниесін не
ауыртқанын білмегендіктен ауруға ұшыраған.
Тек гипноздың көмегімен сана
бақылауын қадағалау арқылы тұлғаны
ауруға шалдықтырған оқиғалар ізін табуға
мүмкіндік туды. З.Фрейдтің бұл жердегі
батыл қадамы санасыздық күйі психикасының
түрі қалтарыстарын зерттеуде болды. Адамның
жан дүниесінің құпияларына барар жолды
ол сана психологиясынан да, физиологиясынан
да емес санасыздық күйі психологиясынан
іздей бастады. Емдеу процесінде санадан
жасырын ойлар мен сезім күйлерін тану
қажет болды. Бастапқыда ең басты және
жалғыз қару гипноз болатын. З.Фрейдтің
шеберлігі Брейрге қарағанда жеткіліксіз
еді. Гипнозға қанағаттанбаған ол басқа
құралдарды іздестіре бастады. Фрейд тапқан
жаңа терапиялық құрал «еркін ассоциация»
деп аталатын ассоциация түрлері еді.
Олар көптеген жылдар бдойы психоанализдің
негізі болып келді. «Ассоциациялар» ұғымы
– психология ғылымындағы көне ұғымдардың
бірі. Бұл термин Платон мен Аристотельдің
еңбектерінде кездеседі. Ассоциациялардың
құрылу заңдылығын ғасырлар бойы психологияда
ең басты нәрсе еді. Мысалы адам бір затқа
қарай отырып оның иесін есіне алады. Өйткені
бұрынырақта олар бір мезгілде қабылданса
олардың мидағы іздері арасында өзара
байланыс, яғни ассоциация пайда болған.
З.Фрейд ассоциацияларды санасыз түрдегі
іс-әрекеттерді зерттеуге жол табу үшін
қолданған. Бұл үшін ассоциациялар еркін
болуы тиіс. Яғни сананың қабылауынан
тыс болады. Психоанализдің басты үрдісі
осылай туған. Емделуші адам бей-жай күйде
(жатқан қалпы) ойына келген нәрсенің барлығын
емін еркін айту, миында туындаған ойлар
алуан түрлі болсада өз ассоциацияларын
сыртқа шығаруы тиіс болды. Емделуші кедергіге
тап болғанда мүдіре бастады бір сөзді
бірнеше рет қайталап ойындағыны еске
түсіру мүмкін еместігін айтты. Бұл жердегі
Фрейдтің болжамы: Ауру адам өзінің кейбір
құпия ойларына еркінен тыс қарсылық танытады.
Сонымен қатар мұны ол санасыз түрде өз
ырқынан тыс жасайды. Адам мінез құлқын
меңгерудегі санадан тыс уәждердің атқарар
рөлін анықтай отырып Фрейд психологияда
жаңа бағыттың негізін салды. Бірақ оның
адамға тән бүкіл қиыншылық, қызығушылық,
құмарлық атаулының басты себебі адам
бойындағы санадан тыс сексуалды күштердің
әрекеті болып табылатындығына деген
нық сенімі онық көптеген зерттеушілер
ішінде өз жақтастыры мен қызметтестерінің
қарсылығын тудырды. З.Фрейдтің ұстанған
принциптерімен көзқарастарына қарама-қайшы
пікірлер орын алды. Ал оның теориясы әуелден
ақ сынға алынды, тіпті жоққа шығарылды.
Бірнеше ондаған жылдар бойы күн сайын
8-10 сағаттан З.Фрейд дәрігерлік тәжірибесін
шыңдады. Осы тәжірибелерінен алған фактлері
арқылы ол толғақ құрылымына сипаттама
берді. Тәжірибе жүргізуші дәрігер ретінде
Фрейд қолда бар фактлерді өте мұқият
қолданды. Бұл фактілердің білгірі деуге
болады. Фактілерді жинақтай отырып олардың
негізінде өз теориялық қағидаларын құрды.
Алайда кейінірек ол көбінесе теория жасаумен
шұғылданып оларды нақты фактлері негізінде
дәлелдеуге аз көңіл бөлді. Бұл жерде Фрейд
даңқы арта түскен сайын өз көзқарастары
дұрыс дегенге әбден сеніп өзін жоғары
бағалай бастағандай еді. Фрейдтің мінезі
бір беткей болатын және оның тұжырымдамасын
өзгертуге немесе толықтыруға тырысқан
өз шәкірттерінің барлығын дерлік алыстатып
алды. Психоанализге жолдың кең ашылуы
үлкен еңбектен келгендіктен әр шегіністі
Фрейд сатқындық ретінде қарастырды. Психоаналитикалық
ассоциациядан өз жақтастарымен қатар
Фрейдтің шәкірттері де – А.Адлер, К.Г.Юнг,
К.Хорни, М.Клейн, Ж.Лакан сияқты зерттеушілер
де қуылды. Мұндай атмосфера З.Фрейд салған
ізге және оның беделіне мүлтіксіз бас
шұлғуды танытты. Психоанализде адам ойлары
мен сезім күйлерінің санадан тыс түрін
анықтау әдісі ретінде түс көруді талдау
әдісі табылды. Бұл әдістің мәні мынада:
психоаналитик емделушінің көрген түстерін
талқыға салады. Фрейдтің есептеуінше,
түс көру қаншалықты бос көріністер болғанымен,
оның «сценарийі» – бұл түстің бейне-белгілері
арқылы қанағаттандырылатын түпкі тілек-қалаулар
коды. Бұл болжамына өщзі таңырқаған З.Фрейд
оның тіпті қандай жағдайда туындағанын
да есіне сақтап қалады. Бұл 1895 жылдың
24 шілдесіндегі кешқұрым мезгіл, бейсенбіде,
веналық мейрамханалардың бірінің солтүстік-шығыс
бұрышында еді. Бұл жөнінен З.Фрейд бірде:
«осы жерде дәрігер Фрейд түс көру құпиясын
ашты» деген жазуы бар тақтай іліп қойса
да болады», – деп әзілдей айтқан екен.
1900 жылы «Түс жору» кітабы жарық көрді.
Оны З.Фрейд өзінің басты еңбегі санады.
Кітапта түстегі бейнелердің қалыптасу
тәсілдері: олардың кешенді қабаттасуы,
тұтас бейненің бөлшек бейнемен алмасуы,
кейіптеу және т.с.с. сипатталды. Осының
барысында ол барлық адамдар үшін бірдей
мәнге ие символдар бар деп санады. Мұндай
символдар ретінде ұшу, құлау, суды, үшкін
заттарды, тістің түсуін көру қарастырылды.
Тәуелсіз авторлардың бұл қағиданы тексеруі
мұндай тұжырымды растамады. Фрейд түс
көрудегі бейнелерді эмоциалды сезім
күйлерінің деңгейлері ретінде түсіндірді.
Олардың туындау көздері күндізгі қалыптан
тыс сезім күйлерінде, қызығушылықтарында,
қорқыныш күйлері мен санадан тыс әрекеттерінде
жасырылған. Олар өздері туралы ерекше
символдық тілде сөйлейді. Фрейд олардың
сөздік қоры мен оның құрылу тәсілін қалпына
келтіруге тырысты. 1901 жылы оның «күнделікті
тұрмыс психопатологиясы» кітабы жарық
көрді, мұнда ол түрлі бұрыс әрекеттерді
түсіндірді: есімдерді ұмыту, сөзден таю,
санадан тыс уәждердің көрінуі. Фрейд
бойынша, мұның себептерін санадан тыс
импульстерден, шұғылданатын әрекеттерінен
іздеген жөн. Бұлардан кейін оның «Даналық
және оның санадан тыс құбылысқа қатынасы»
(1905), «Сексуалдылық теорияисы бойынша
үш очерк» (1905), «Тотем және табу» (1913) еңбектері
жарық көрді. Фрейдтің халықаралық деңгейдегі
атақ-даңқы З.Фрейдтің танымалдығы арта
берді: халықаралық деңгейде де атақты
болды. 1909 ж. оны АҚШ шақырады, оның дәрістерін
көптеген ғалымдар, солардың ішінде америкалық
психология атасы Вильям Джемс те тыңдаған.
З.Фрейдті құшақтап тұрып ол: «Болашақ
– сіздің қолыңызда», – деген екен (Ярошевский,
1989, 21 бет). 1910 жылы Нюрнбергте психоанализ
бойынша Бірінші халықаралық конгресс
өтті. Оған қатысушылар психоанализді
психологиядан өзіндің ерекшелігі бар
жеке, айрықша ғылым деп жариялады. Алайда
көп ұзамай осы қоғамдастың ішінде оның
таралуына әкелген қарсы пікірлер туындады.
Фрейдтің көптеген жақын жүрген жақтастары
онымен арақатынасын үзіп, өздерінің мектептерін
ашып, бағыттарын қалыптастырды. Солардың
ішінде Альфред Адлер мен Карл Юнг те бар,
олар соңынан атақты психологтар болды.
Олардың көпшілігі сексуалды инстинктің
басым рөлге ие екендігін мойындамады.
Көп ұзамай З.Фрейдтің өзі де өз тұжырымдамасына
түзетулер енгізді. Бұған оны өмір мәжбүрледі.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталды.
Емдеушілердің көбі сексуалды сезім күйлеріне
емес, соғыс уақытында оларды күйзелткен
сынақ, қиыншылықтарға байланысты невроз
ауруымен ауырды. ХIХ ғ. соңында веналық
бұқара халықты емдеу кезінде туындаған
З.Фрейдтің бұрынғы тұжырымдамасы кешегі
солдаттар мен офицерлердің соғыс жағдайында
туындаған психикалық күйзеліс күйін
түсіндіруге жарамсыз болып шықты. З.Фрейдтің
жаңа емдеушілерінің өлімді көп көруден
туындаған психикалық күйзеліс пен соққылары
ерекше инстинкт бар деген болжам жасауға
себеп болды. Ол Танатос деген атауға ие
болды. Бұл жерде Танатос деп не өзгелерді,
не өзін өлтіруге, жоюға деген ерекше құмарлықты
түсіндірді. З.Фрейдтің көзқарасы бойынша,
бұл инстинкт сексуалды инстинктпен қатар
мінез-құлықтың кез келген түрінің негізіне
алынған. З.Фрейдт бұл мәселені зерттеуге
интермелеген өз өміріндегі жағдайлар
да болды. 20-жылдардың басында ол көп шылым
шегуден туындаған өте ауыр ауру түрімен
ауырды. Бір операциядан соң екіншісіне
шыдамдылықпен төзіп, жұмыс істеуін тоқтатпады.
1915-1917 жж. ол Вена университетінде «Психоанализге
кіріспе дәрістер» деген атпен жарияланған
курс оқыды. Бұл курс олықтыруды қажет
етті, оларды ғалым 1933 жылы 8 дәріс түрінде
жариялады. З.Фрейд шығармашылығының осы
соңғы кезеңінде оның «Бұқара психологиясы
және «Мен» талдауы» (1921), «Мен және Ол»
(1923) еңбектері жарық көрді. Бұл кітаптарында
оның адамның жеке тұлғасының құрылымына
деген көзқарастарының өзгергендігін
көреміз (Ярошевский, 1989, 22 бет). 30-шы жылдары
Европадағы әлеуметтік жағдай ушыға түсті.
1933 жылы Германияда билік басына фашизм
келді. Нацистер өртеген кітаптардың ішінде
Фрейдтің кітаптары да бар еді. Мұны естіген
Фрейд: «Біз қандай прогресске қол жеткіздік!
Орта ғасырларда олар менің өзімді өртер
еді, ал бүгін олар менеің кітаптарымды
өртеуге қанағаттанды!» (цит. Ярошевский,
1989 ж., 27 бет). Ол бірнеше жылдан кейін Освенцим
және Майданек пештерінде миллиондаған
еврей мен өзге де нецизм құрбандары қаза
табатынын білген жоқ. Солардың ішінде
Фрейдтің 4 қарындасы бар. Оның өзін әлемге
әйгілі Фрейдті де Австрияны жаулап алғаннан
кейін осы жағдай күтетін еді. Алайда Франциядағы
америка елшіснің көмегімен оның Англияға
қоныс аударуына рұқсат алуға қол жеткізді.
Кетер алдында ол гестапоның өзімен жақсы
қарым-қатынас жасағаны жоқ екендігі туралы
қолхат тастауы керек болды. Қол қойып
жатып З.Фрейд былай деп сұрады: «Әр адамға
гестапоның бар ниетімен үлгі етпеспе
екен». Англияда Фрейдті ғалымдар жақсы
қарсалды, бірақ оның күні санаулы еді.
Бұрынғы дерті күшейіп, оның өз өтініші
бойынша емдеуші дәрігер, екі ине (укол)
салды. Сөйтіп 1939 жылдың 21 қыркүйегінде
Лондонда З.Фрейд қайтыс болды (Ярошевский,
1989, 28 бет). З.Фрейд теориясының әлемге
әйгілі ілім ретінде танылғандығы соншалық
бүгінде ғалымдар «психология – бұл Фрейдтің
өзі» деген қағида қалыптасқан.
Пайдаланған әдебиет
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006.
- Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.