6.2. Жеті жастағы дағдарыс
Бала мектепке
6 жасында немесе 7 жасында барғанына
қарамастан өзінің дамуының бір
сәтінде ол дағдарыстан өтеді.Бұл
7 жаста,6 немесе 8 жаста басталуы
мүмкін.Кез-келген дағдарыс сияқты,7
жастағы дағдарыс жағдайдың обьективті
өзгеруімен тығыз байланысты
емес.Баланың қатынастар жүйесінің
қалай өткеретінідігі маңызды.Қатынастар
жүйесіндегі өзінің қабылдауы
өзгереді,яғни дамудың әлеуметтік
жағдайы өзгереді жіне бала
жаңа жас кезеңінде болады.
3 жастағы дағдарыс
заттар әлемінде өзін белсенді
субьект ретінде сезінумен байланысты
болады.Мен өзім» деп айта отырып,бала
бұл әлемде әрекет етуге,оны
өзгертуге ұмтылады.Енді ол қоғамдық
қатынастар әлеміндегі орнын
сезіне бастайды.Ол өзіне жаңа
әлеуметтік позицияның мәнін
ашады,үлкендердің жоғары бағалауымен,оқу
жұмысының орындалуымен байланысты
оқушы позициясына ие болады.Бала бұл
өмірдегі өзінің жаңа орнын білу тілегі
оқу жылының ьасында пайда болмай,бір
жвлдан кейін пайда болса да,бәрібір ішкі
позицияның сәйкестілігі түбегейлі түрде
оның өзіндік санасын өзгертеді.Л.И.Божовичтің
пікірі бойынша 7 жастағы дағдарыс бұлбаланың
әлеуметтік «Менінің» пайда болу кезеңі.
Өзінің
сананың өзгеруі құндылықтарды
қайта бағалауға алып келеді.Бұрынғы
мәні бар нәрселер,екінші деңгейге
түсіп қалады.Ескі қызығушылықтар,мотивтер
өзінің бастапқы күшін жоғалтады,олардың
орнына жаңалары пайда болады.Оқу
әрекетіне қатынасы бар барлық
нәрселер,(бірінші кезекте бағалар)
құнды болады.Кішкентай оқушы
әлі де ойнайды,бірақ ойын оның
өмірінде негізгі әрекеті болудан
қалады.
Мектепке дейінгі
кезеңнің соңында бала өз уайымдарын
сезе бастайды.Қазір сезілген
уайымдар тұрақты аффекті кешенді
құрайды.Баланың 4 жасында сезілген
эмоциясы менсезімдері уақытша
еді,оның есінде ұалмайтын.Өзінің
қандайда бір жұмысында кезеңдік
сәтсіздіктермен соқтығысуының
негізінде ренжитін,ьірақ бұл
оның жеке тұлға болып қалыптасуына
кедергі болмайтын.Мектепке дейінгі
кезеңдегі балардың кейбіреулері
ғана алаңдаушылықтың жоғары
деңгейін өзін төмен бағалауды
байқатады,бұл отбасында оларға
деген көңіл толмаушылықтан және
шектен тыс талап қоюдан және
керісінше,шектен тыс мақтағаннан
өзін-өзі бағалауы мектепке дейінгі
кезеңге тән бағалаудан жоғары
болады.Бұл жағдайлардың барлығы
оның жақын адамдарының үнемі
қайталап отырған бағаларының
нәтижесі.
7 жастағы дағдарыс
Л.С.Выготскийдің айтуы бойынша,уайымдардың
ортақтасқан кезеңі.
Сәттіліктер мен сәтсіздіктер
тізбегін (ОҚУДА,ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ КЕҢ
ТҮРІНДЕ)баланың әр кезде уайымдауы
тұрақты аффекті кешенінің қалыптауына
алып келеді (кемсіту,жете білушілік,қатарға
қоспау т.с.с).Әрине,келешекте бұл аффектілер
өзгеруі,тіпті жойылып кетуі мүмкін.Бірақ
олардың кейбіреулері сәйкес келген жағдайлармен
нығайып,жеке тұлғаның құрылымында байқалып,баланың
өзін-өзі бағалауында ықпал етеді.Эмоциялық
мотивациялық аймақтың күрделенуі баланың
өмірінің көшірме бедері емес.Сыртқы жағдайлар,қатынастар
уайым мазмұнын құрайды,олар өзара санада
ұйғарылып жәнеэмоциялық елестер баланың
логикалық сезімдерінен құралады.Сабақта
әртүрлі балалармен алынған бір баға,олардан
әртүрлі эмоциялық ұшқын тудырады: «төрт»
біреуі үшін қуаныш,екінші үшін көңіл
қалушылық және реніш.Бір жағынан ішкі
өмір уайымы балардың мінез-құлқына жіне
бал белсенді қосылатын сыртқы жағдайларға
ықпалын тигізеді.
Бала өмірінің
ішікі және сыртқы дифференциясы
оның мінез-құлқының өзгеруіне
алып келеді.Әрекетті бағдарлаушы
негіз пайда болады.Бір нәрсені
орындау тілегінен көңілі қалған
әрекетттер арасындағы буын.Өзінің
жеке әрекеттеріне мәндік бағдар
беру өз өмірінің маңызды жағы
бола бастайды.Сонымен қатар,бала
мінез-құлқындағы өзінділік және
албырттық ерекше көрініс береді.Осы
механизмге байланысты бала әрекет
жасамас бұрын ойланады,өз уайымымен
қобалжуын басқаларға көрсетпеуге
тырысады.Баланың сыртқы келбеті
«ішкі» өмірі сияқты емес,бірақ
бастауыш сыныптық кезеңде эмоциясын
баларға немесе жақын адамдарына
шығаруға ұмтылу,қатты орындағысы
келіп тұрған нәрсені орындау
әлі де байқалады.
6.3. Оқу- бастауыш сынып оқушыларының
негізгі іс-әрекеті
Бала ішкі позицияға сәйкестілікті
меңгергенде ғана шын мәнінде
оқушы болады.Ол оқу әрекетінің
өзі үшін маңызды екенін түсіне
бастайды.Ойынға деген қызығушылықты
жо,алту оқу мотивтерінің даму
ерекшеліктерімен байланысты.Н.И.Гуткина
3-5 жас аралығындағы балалар ойын
үрдісінен қанағаттанады,ал 5-6 жаста
үрдістен ғана емес,сонымен қатар
ннәтижесінен,яғни ұтыстан да
қанағат алады.Ереже бойынша ойналатын
ойында,жоғары мектепке дейінгі
кезеңде және бастауыш сыныптық
кезеңде ойынды кім жақсы меңгерсе,сол
ұтысқа жетеді.Бастауыш сыныптық кезеңде
басты әрекет оқу болып табылады.Бала
өмірінде 10-11 жас уақытпен күшті талап
ететін күрделі әрекет.Әрине,оның белгілі
бір құрылымы бар.Д.Б.Элькониннің ұсынған
оқу әрекеттерінің компаненттерін қысқаша
қарастырайық.
Бірінші
компонент-мотивация.Оқу әрекеті
көп мотивті ол әртүрлі оқу
мотивтерімен бағытталады және
талаптанады.Олардың ішінде оқу
міндеттеріне аса тапе-тең мотивтер
бар,егер осылар оқушы бойында
қалыптасса,оның оқу жұмысы мәнді
әрі тиімді бола бастайды.Д.Б.Эльконин
оларды оқу –танымдық мотивтер деп
атайды.Бұл оқу әрекетінің мазмұнына және
әрекет үрдісіне қызығушылық.Балаға тек
нәтижелер ғана түрткі болмауы керек,сонымен
қатар жеке өсу,өздігінен жетілу,өзінің
жақсы қасиеттерін,қабілеттерін саналы
түрде тәрбиелеп жетілдіру мотиві.
Екінші
компонент-оқу міндеті,яғни бала
тапсырмаларды орындау кезінде
жалпы әрекет тәсілдерін меңгереді.Оқу
тапсырмасын басқа тапсырмалардан
ажырата білуі қажет.Әдетте балалар
көп нақты тапсырмаларды орындай
отырып,оларды шешудің жалпы тәсілдерін
өздері үшін күтпеген жағдайд
түрінде ашады,бұл тәсілді балар
түрліше орындап,осыған ұқсас
тапсырмаларда қате жібереді.
Дамыта оқыту оқушы
мен мұғалімнің арасындағы сынып
тапсырмаларын орындаудың ортақ
тәсілдерін қалыптастыру.Мұндай
жағдайда жалпы тәсіл үлгі
ретінде болады да,ал қателер
көп кездеспейді және ттез
жойылады.
Оқу операциялары
(3 компонент) – әрекет тәсілінің
құрамына кіреді.Операциялар оқу
тапсырмалары оқу әрекеттерінің
негізгі құрылымы болып табылады.Әрбір
оқу операциясы өңделуі керек.Дамыта
оқу бағдарламасы П.Я.Гальперин
жүйесі бойынша,кезеңдегі өңдеуді
қарастырады.Оқушы операция құрылымында
толық бағдар алып,мұғалімнің
қадағалауы бойынша орындайды.Практикалық
түрде қатесіз орындауды үйреніп,ол
айтып салуға көшеді және соңында операция
құрамын қысқарту кезеңінде тапсырманы
ойша тез шешіп,мұғалімге дайын жауапты
ғана айтады.
Төртінші компонент-қадағалау.Алғашында
оқу жұмысын мұғалім қадағалайды.Бірақ
біртіндеп олар қадағаламайтын
болады.Қадағалаусыз өзіндік оқу
әрекетін толық ашу мүмкін
емес,сондықтан да қадағалауға
үйрету педагогтың маңызды және
күрделі міндеті.Жұмысты соңғы
нәтижесінде қадағалау жеткіліксіз
(тапсырманың дұрыс немесе қате
орындалуы). Балаға өзінің оқу
жұмысының үрдісін қадағалауды
үйрету зейін сияқты психикалық
функцияның қалыптасуына ықпал
етеді.
Қадағалаудың соңғы
кезеңі –баға.оны оқу әрекетінің
құрылымының 5 кезіңі деуге болады.Бала
өз жұмысын қадағалай отырып,оны
тепе-тең бағалауды да үйренеуі
керек.Бұл кезде жаопы баға
қою жеткіліксіз тапсырма қаншалықты
дұрыс жіне сапалы орындалды;өз
әрекеттерінің бағасы да керек,тапсырманы
шешу тәсілі меңгерілді ме,жоқ
па? Тағы қандай операциялар өңделмеді.Соңғысы
бастауыш сынып оқушыларына ерекше
қиын.Бірақ 1 міндетте бұл жаста
оңайға соқпайды,әдеттегідей балардың
өзін-өзі бағалауы мектепте жоғары
болып келеді.
Мұғалім оқушы
жұмысын бағалай отырып,қойылған
белгімен шектелмейді.Балардың өзін
іс жүзінде көрсетуіне мұндай
белгі емес,баға не үшін қойылды,жауаптың
немесе жазбаша жұмыстың қандай
тріс және оң жақтары бар
екендігін білу маңызды.Оқу-әрекетін
оның нәтижелерін және үрдісті
мазмұнды түрде бағалай отырып,мұғалім
баға критериін арнайы жоғары
бағалайды.Басқа балалардың жұмытврына
өзінің жеке жұмысына аса жоғары
сынмен қарайды.осыған байланысты
оқушыларды өз жұмысын бағалауға
ғана емес,сонымен қатар сыныптастарының
да жұмысын бәріне ортақ сынмен
қарап,бағалауға үйретеді.Көбінесе
мынандай тәсілдер қолданылады:жауаптарды
ұжымдық талдау,өзара пікір аламасу
және т.б. Осы тәсілдер дәл бастауыш
сыныпта тиімді нәтиже бередіҰқсас жұмыты
орта сыныптарда ьастау әлде қайда қиынырақ.
Күрделі құрылымы
бар оқу әрекеті,қалыптасудың
ұзақ жолымен өтеді.Оның дамуы
мектеп өмірінің барлық жылдарында
жал,асады,бірақ негізгісі алғашқы
оқу жылдарында қалыптасады.
6.4. Бастауыш сынып
оқушыларының таным процестерінің
даму ерекшеліктері
Бастауыш сынып оқушыларының
ойлау қабілеті.Бастауыш сыныптық кезеңде
ойлау негізгі функциялардың
бір іболып табылады.Осыған байланысты
ойлау процестерінің өзі қарқынды
түрде дамиды және ақыл-ойдан басқа
психикалық функциялардың дамуына
байланысты болады.
Мектепке дейінгі
кезеңде байқалған көрнекті образдық
ойдац сөздік логикалық ойлауға
ауысады.Балада дұрыс логикалық
пайымдау пайда болады:пайымдай
отырып,ол операцияларды қолданады.Бірақ
олар әлі де формальдық логикалық
операциялар емес,болжау жоспары
бойынша бастауыш сынып оқушысы
әлі де ой жүргізе алмайды.Операциялар
осы жасқа тән,Ж.Пиаженің айтуы
бойынша,олар тек нақты нәтижелерде
қолданыла алады.
Мекткптегі оқыту
мынандай образбен құрылады,сөздік
логикалық ойлау ерекше даму
үстінде болады.Егер оқудың алғашқы
екі жылында балалар көрнекі
құраладармен көп жұмыс жасаса,келесі
сыныптарда мұндай сабақтар көөлемі
азаяды.Көрнекі құраладардың оқу-әрекетінде
яғни негізгі мектеп пәндерін
меңгеруде қажеттілігі азаяды.Бұл
жас тенденциясына бала ойлауының
дамуына сәйкес,бірақ сол уақытта
бала ақыл ойын біріктіреді.
Бастауыш сыныптық кезеңнің
соңында жеке ерекшеліктер айқындала
бастайды: психологтар балалардың арасынан
«теоретиктер» немесе «ойшылдар»
сөздік жоспар бойынша оқу тапсырмаларын
оңай шешеді,көрнекілікке сүйеніп және
практикалық әрекеттерді керек ететін
«практиктер» және ашық ойлау образы бар
«суретшілер».
Бастауыш сынып оқушыларын
оұыту үрдісінде күнделікті тұрмыстық
түсініктердің негізінде ғылыми
түсініктер қалыптасады.Ғылыми түсінік
құбылыстарының мазмұны танылатын,үрдістер,олардың
белгілерімен маңызды жақтарын жалпылап,ойлау
әлемінің форумдарының бірі.Сөздік логикалық
ойлаудың құрылуына өте маңызды
ықпал етіп,олар «бос орында» пайда
болмайды.Оларды меңгеру үшін балардың
жеткілікті түрде дамыған тұрмыстық
түсініктері болуы мүмкін.
Оқу
үрдісі кезінде ғылыми түсініктер
жүйесін меңгеру,бастауыш сынып
оқушыларының теориялық ойлауының
дамуына мүмкіндік береді.Теориялық
ойлау оқушыға обьектіге байланысты
сыртқы көрнекі ойлаудың белгілеріне
қарап емес,ішкі елеулі қасиеттеріне
және қатанастарына қарап тапсырманы
шешуге мүмкіндік береді.Теориялық
ойлаудың дамуы балаға қалай
және нені үйретінде білім
алады,өз беттерінше білім алуға
және оларды нақты тапсырмаларды
шешуде қолданады.
Теориялыкеніне,яғни
оқу типіне байланысты.Дамыта
оқытудың әртүрлі типтері бар.
Оқытудың бір жүйесін Д.Б.Эльконин
мен В.В.Давыдов өңдеді.Бастауыш
сыныпта обьектілер мен құбылыстардың
заңды қатынастары жөнінде білім
алады,өз беттерінше білім алуға
және оларды нақты тапсырмаларды
шешуде қолданады.
Теориялық ойлаудың
нәтижесі дәстүрлі оқыту бағдарламасына
қарағанда өзінің бастапқы түрлерін
бір жыл бұрын ұалыптастырады.Бір
жыл бұрын рефлексия да байқалады,балардың
өз әрекеттерін сезінуі,дәлірек
айтқанда,өзінің міндеттер жағдайының
нәтижелерімен тәсілдерін лалдау.
Бастауыш сыныптарда
оқу әрекетін жүргізу түрі
маңызды.Ең тиімдісі-балаларды оқу
тапсырмасын бірге шешуге,мұғалімнің
оқушылардың топ болып бірлесіп
жұмысты орындауын ұйымдастырып,олардың
бір-бірімен жақсы қарым-қтаынаста
болуын қадағалау.Топтық жұмыс кезінде
ақыл-ой белсенділігі жоғарылайды,оқу
материалын жақсы меңгереді.Өзіндік реттеу
дамиды,себебі,балалар бірлескен жұмыстың
жүруін қадағалайды,өзінің қабілетімен
білім деңгейін бағалай бастайды.Басқа
психикалық функциялардың дамуы ойлаудың
даму деңгейіне байланысты болады.
Бастауыш сынып
оқушыларының қабылдауы.Бастауыш
сыныптық кезеңнің басында қабылдау
әлі де жеткілікті түрде жіктелмеген.Кейде
бала жазылуы жағынан ұқсас
әріптер мен сандарды шатастырады.Ой
мақсат бағытталған түрде заттарды
және суреттерді қарай алады,оларға
да мектепке дейінгі кезеңдегідей
көзге тез түсетін аса ашық
заттар,негізінен түсін,қалпын және
көлемін бөліп қарайды.оқушы объектілердің
сапаларын дұрыс талдауы үшін,мұғалім
оны бақылауға үйрететін арнайы
жұмыстар жүргізуі қажет.