Фирманың кірісі мен шығыны

    екіншіден, фирма жаңа технология мен өндірісті  ұйымдастырудың жаңа нышандарына көшуге ұмтылуы тиіс. Өндіріс технологиясы күрделі екені соншалықты, қазір  еңбек бөлінісі мен ұйымдастырудың басқа да нышанарын әсіресе фирма  өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі  туралы мәселе шынымен қойылған жағдайда қажет етеді;

    үшіншіден, фирмаға өзінің өнімінің сапасын  және сатудан кейінгі сервистің  деңгейіне көтеруге ерекше көңіл  бөлуі керек. Тұтынушылардың өнім сапасына деген талаптары бүгін тек, өсіп қана қойған жоқ, және де өзінің сипатын  түбірімен өзгетті. Қазір жақсы  өнімді шығару аз, сонымен бірге  сатудан кейінгі сервисті ұйымдастыруды, тұтынушылардың жоғары деңгейдегі өзіндік  сұраныстарына қосымша фирмалық қызметтерді көрсету туралы ойлау  керек.

      Қазіргі жетілмеген, бағалық емес  бәсеке жағдайында өндірістің  шығындарын азайту арқылы пайданы  көбейту жолын іздеу әрекеті,  әсіресе фирмалар арасында бәсеке  болғанда ерте ме, кеш пе фирма  үшін төлем төлей алмау жағдайына  әкеледі. 

      Әлемдік қауымдастықтың қазіргі  экономикасы өтпелі экономика  ретінде сипатталады: бір елдер, бұрынғы социалисттік елдерді қосып алып нарықтық экономикаға өтуде, дамушы елдердің бір қатары дамудың индустриалдыға дейінгі деңгейінен индустриалды дәуірге өтуде, индустриалды дамыған елдер индустриалдықтан ақпараттық дәуірге өтуде.

      Ақпараттық дәуірде тұтынушылардың  мұқтаждықтары мен сұраныстары  көп қырлы және ұлттық рыноктар  рамкаларынан алыстауда, сұраныстар  мінезі өзіндік сипат алып  және де өзінің құрылымы бойынша  әртүрлі болуда.

      Фирма, егер ол нарықта үлгеруге  ұмтылса, мына ережені бұлжытпай  орындауы тиіс: табыстарды көбейтуді,  шығындарды азайту арқылыемес, сату  көлемін арттыру арқылы жүзеге  асыру керек, шын мәнінде осы  факторлар өз ара байланысты  болса да.

      Жалпы қабылданғандай, фирма басшысы  білімді және жан-жақты болса  да, менеджерлер мен инженерлердің  қандай таланттары мен қабілеттері  болғанымен, бағалық емес, қатаң  бәсеке жағдайларында, яғни тұтынушылар  сұраныстарының бірінші орынға  жаңашылдық, сапа дизайн, жиі жаңартумен  әр алуан ассортимент, сатудан кейінгі жоғары деңгейдегі сервис қойылғанда, өз фирмасында өндірістік шығындар деңгейін белгілі бір шекарасынан төмен азайту мүмкін еместігіне көзі жетеді.

      Микроэкономика саласындағы мамандардың  бағаланушы кез-келген фирма үшін  кез-келген экономика үшін шаруашылық  қызметтің бағдары болып әлемдік  сыныпты қазіргі заманға сай  кәсіпорындарда өндірісті ұйымдастыруы  болуы тиіс:

      Біріншіден, үлкен икемділігі, өнім  ассортиментін тез өзгерту және  өнімді жиі жаңарту қабілеттері  болуы керек. Стандартталған өнімнің  қатаң стандартқа негізделген  жаппай өндірісті тұтынушылардың  тез өзгеретін сұраныстарына  бейімделуге қабілетсіз және  оның салдары төлем төлей алмауға  әкеледі; 

      Екіншіден, фирма жаңа технологиямен  өндірісті ұйымдастырудың жаңа  нышандарына көшуге ұмтылуы тиіс. Өндіріс технологиясы күрделі екені соншалықты, қазір еңбек бөлінісі мен ұйымдастырудың басқа да нышандарын, әсіресе, фирма өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі туралы мәселе шынымен қойылған жағдайда қажет етеді;

      Үшіншіден, фирмаға өзінің өнімінің  сапасын және сатудан кейінгі  сервистің деңгейіне көтеруге  ерекше көңіл бөлуі керек. Тұтынушылардың  өнім сапасына деген талаптары  бүгін тек өсіп қана қойған  жоқ, және де өзінің сипатын  түбірімен өзгертті.

      Қазір жақсы өнімді шығару  аз, сонымен бірге сатудан кейінгі  сервисті ұйымдастыруды тұтынушылардың  жоғары деңгейдегі өзіндік сұраныстарына  қосымша фирмалық қызметтерді  көрсету туралы ойлау керек. 

      Фирма анықтамасын іздеу жолында  экономикалық жүйені кәдімгідей  экономистің баян етуіндей қарастырғанымыз  ыңғайлы болар. Экономикалық жүйенің  сэр Артур Салтер берген сипаттамасын  қарастыруға көшелік. Нормалдық  (әдеттегі) экономикалық жүйе өзімен  өзі жұмыс жасайды. Өзінің күнделікті  операциялары үшін ол орталық  басқарманың қол астында болуды, орталық бақылауды қажет етпейді.  Автоматты, сезімтал және икемді  процесс көмегімен адами белсенділік  пен адами мұқтаждығының барлық  диапазонында ұсыныс-сұранысқа,  өндірістік тұтынысқа бейімделеді.  Экономистің пікірінше экономикалық  жүйе бағалық механизм арқылы  үйлесімді болып тұрады да, қоғам  ұйым болмай организм болып  қалыптасады. Экономикалық жүйе  өз бетінше жұмыс жасайды». Бұдан  жеке адамдардың жоспарға ұатысы болмайды деген ұғым тумаса керек. Олар болжамдар жасап, бәсекелер арасынан керектісін таңдайды. Жүйеде тәртіп болсын десек бұл қажетті нәрсе. Алайда, осы теория ресурстар қозғалысын бағалық механизмге тікелей байланысты деп жорамалдайды. Расында, осы жағдай экономикалық жоспарлауға қарсылық ретінде жиі қарастырылады, өйткені экономикалық жоспарлау бағалық механизм атқарған істі қайтадан қайталауға тырысып бағады. Сэр Артур сипаттамасы, алайда біздің экономикалық жүйенің мүлдем толымсыз суретін береді. Фирма төңірегінде бұл сипаттама жалпы үйлеспейді. Мәселен өндіріс факторларын әртүрлі қолдану тәсілдерінің арасында орналасуы бағалық механизммен анықталатынын біз экономикалық теориядан көріп отырмыз. А факторларының Х тегі бағасы У тегі бағасынан жоғары болсын. Нәтижеде А У-тен Х-ке қарай Х-пен У-тегі бағалар айырмасы жойылғанға дейін- бұларада айырма соншалықты басқадай әр түрлі артықшылықтармен орнын толтыратын жағдайларды есептегенде- жылжиды. Зайыр дүниеде әлі де болса осы айтылған жайттар қолданылмайтын салалар кездесіп тұрады.

      Егер, жұмыскер У бөлімінен Х  бөліміне ауысса, ол оны салыстырмалы  бағаның өзгеруінен емес, қайта  өзіне берілген бұйрық бойынша істейді. Мәселе бағалардың қозғалысымен шешіледі деген негізге сүйенген экономикалық жоспарлауды жақтаушыларға біздің экономикалық жүйенің ішінде жоғары келтірілген және экономикалық жоспарлау дегенге төркіндес ұғымнан мүлдем өзгеше болатын, жекешеленген жоспарлаудың кездесетінін көрсету арқылы жауап беруге болады. Бұл біздің экономикалық жүйедегі үлкен іскерлік аумаққа тән мысал. Әрине, бұл факт экономистер назарынан тыс қалмады. Маршалл ұйымды өндірістің төртінші факторы ретінде енгізеді; Дж. Б. Кларк үйлестіру функциясын кәсіпкерге ұсынады; профессор Найт үйлестіруші менеджерлерді енгізеді. Д. Г. Робертсон көрсеткендей, біз «піскектегі шайқалған май сияқты саналы биліктің аралдарын санасыз кооперациялау мұхитынан» тауып отырамыз. Әдетте, үйлестіру бағалық механизм көмегімен орындалады деген дәлелдеме факт ретінде қарастырылса, осындай ұйым не үшін қажет? «Осындай саналы күштер аралдары не себепті кездеседі?» Фирма сыртындағы бағалар қозғалысы өндірісті нарықты айырбас мәмілелер сериялары арқылы бағыттап отырды. Фирма ішінде осы нарықтық мәмілелер жойылып, айырбас операцияларымен бірге күрделенген нарықтық құрылым орнына өндірісті бағыттайтын үйлестіруші (координатор) отырғызылады. Осы жайт өндірісті үйлестірудің бәсекелік тәсілдері екендігі түсінікті. Бірақ та егер өндіріс бағалар қозғалыстарымен реттелген жерде өндіріс жалпы ешбір ұйымсыз-ақ жалғасатынын ескерсек, онда кез-келген ұйымның болуы міндеттіме деген сұрақ туады.

      Әрине, бағалық механизмді ығыстыру дәрежесінің құбылуы әжептәуір. Әмбебап дүкенінде әр түрлі секциялардың ғимаратта орналасуы жоғарыдан көрсетілуі мүмкін бағалардың күрес нәтижесі болуы да мүмкін. Лакширде, мақта иіру саласында тоқымашы энергия мен дүкен үшін баспананы жалға ала алады, және тоқымашының станоктар мен жіптерді несиеге алуына да болады.

      Өндірістің әр түрлі факторларын  осылай үйлестіру әдетте бағалық  механизмнің қатысуынсыз орындалады. «Тік» интеграциялау саны саладан  салаға, фирмадан фирмаға көшкен  кезде қатты өзгеріске ұшырауы  түсінікті де. Рональд Коуздың ойынша, фирманың өзгеше бет әлпеті – бағалық механизмнің басты бөлігі болып табылады. Ол, әрин, профессор Роббинстің атап өткеніндей, «салыстырмалы бағалар мен шығындардың сыртқы торымен байланысты», бірақта ол осы өзаралық байланыстардың дәл табиғатын ашу үшін құнды. Қорларды фирмада орналастыру мен экономикалық жүйеде орналастыру арасындағы алшақтықты Маурисс Добб мырза капиталист Адам Смиттың концепциясын талқылау барысында өте айқын сипаттап берді: «кәсіпкермен басқарылатын әрбір фабрика немесе бірлік ішіндегі қатынастардан да өте маңызды бір нәрсенің бар екендігі белгілі бола бастады; кәсіпкердің өзінің төңірегінен тыс экономикалық әлеммен қарым-қатынастары бар болғаны ғой... Кәсіпкер әрбір фирма ішінде еңбекті бөлумен айналысады және ол саналы түрде жоспарлап, ұйымдастырады», бірақ, «ол өте үлкен мамандандыру мен байланысқан, өзі де маманданған бірлік болып табылады. Осы жерде ол үлкен организмнің жеке ұясы рөлін атқарып, көп жағдайда өзінің өте кең роль атқаратынын сезбейді».  
 

2.   Фирма - кәсіпкерлік өндірістік звеносының негізі

    Экономистер бағалық механизмді үйлестіруші  құрал деп есептеумен қатар, «кәсіпкердің»  үйлестіру функциясын жоққа шығармауына  байланысты: неліктен үйлестіру –  бір жағынан бағалық механизмнің  жұмысы, екінші жағынан кәсіпкердің  жұмысы болып табылады деген заңды  сұрақ туындайды. Осы мақалада экономикалық теориядағы қорларды бағалық механизм құралдары көмегімен орналастыру туралы жасалған (кейбір мақсаттар үшін) болжам мен осы орналастыру кәсіпкердің үйлестіруіне тәуелді деген болжам (басқа мақсаттар үшін) арасындағы үзілісті жалғастыру көзделіп отыр.

      Кәсіпкерлік – адам қызметінің  ерекше саласы және ол еңбектің  басқа түрлерінен оқшауланып  тұрады. Бұған кезінде атақты  неміс экономисі, Гарвард университетінің  профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883-1950 жж.) мән берді. Оның айтқан  мынандай сөзін эпиграф етіп  алуға болады: «Кәсіпкер болу  – басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер –  алдымен кәсіпкерлік жұмысты  ұйымдастырушылар. Ол туралы француз  экономисі Жан Батис Сэй (1767-1832жж.) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды  өндірістік шеңбер ауқымында  ұйымдастыратын адам». 

      «Кәсіпкерлік терминін алғашқы  рет ағылшын экономисі Ричард  Кантильон (1650-1734жж.) ендірді. Бұл  ұғымға ол нарықтық тәуекелділік  жағдайында табыс алу мақсатымен  өндірісті ұйымдастырудағы адам  белсенділігін жатқызады. 

      Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік  пен бизнес ұғымдарын балама  түрінде қарастыру жиі кездеседі. 

      Бизнес пен кәсіпкерлік жақын  ұғымдар болғанымен, оларды бір  – бірімен баламалап, теңестіріп  қарауға болмайды. Бизнес – табыс  әкелетін кез – келген қызмет  түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік  қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік  – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды.

      Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік  қабілеттілік деген ұғым да  бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік  дегеніміз – адамның бизнесте  жаңалықты аша білу қабілеттілігі,  бірақ бизнеске қатысатындардың  барлығының қолынан бұл келе  бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып,  той – думан жасағанда, барлық  күш қуатын барынша жұмысқа  жұмсап, новаторлықпен, мақсатылықпен  , коммуникабелділікпен, яғни адамдармен  тез арада байланыс жасау қабілеттілігі,  олармен өзара жақсы қатынастар  құра білу, бәсекелестеріне қарағанда  айналасына басқаша көзқараспен  қарауда оқшауланып тұрады. Демек,  бизнес бұл – табыс әкелетін  адамның экономикалық қызметі.  Кәсіпкерлік – бұл да адамның  экономикалық қызметі, бірақ бұл  қызметті жаңа ізденіске бағыттайды  және осы жаңалықты жүзеге  асыру үшін тәуекелге бас ұрады. 

      Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.

      Қазақстан Республикасы президентінің  «Шаруашылық серіктесі жайлы»  және «Мемлекеттік кәсіпорын  туралы» жарлығына сай кәсіпкерлік  қызмет шаруашылық серіктестігінің  түріне қарай жеке және ұйымдық  болуы мүмкін:

      - жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;

     - толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;

         - жаупкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктеледі;

      - Коммандитті – аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және басқаның салынған салымымен);

     - Қосымша жауапкершілікпен, өзінің  салымдарымен және оған жататын  мүлікпен қосымша жауапкершілік  мойнына алады; 

     - өндіріс және тұтыну кооперативтері;

     - консорциумдар; 

     - акционерлік қоғамдар.

      Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі – оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік – толық шаруашылық есеп, қазыналық – толық емес шаруашылық есеп.

      Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік  қызмет өндірістік звеносының  негізі болып табылады. Осы жерден  бастап және әрі қарай «кәсіпорын»  мен «фирма» ұғымын баламалап  қараймыз. Рас, олардың бір –  бірінен айырмашылығы бар: «фирма»  термині жиынтык ұғым, оған бір  немесе бірнеше кәсіпорын мен  өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға  бір жақты, бір өнімді өндіретін  процессті жатқызамыз. Қазіргі жаңа  жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ал барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған. Кәсіпорынның ұйымдық түрлері алдыменен меншік түрімен айқындалмақ. Олар мынандай түрде болуы мүмкін:

      - азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;