Фирманың кірісі мен шығыны

    2008 - 2010 жж. аймақ бойынша жолаушыларды тасымалдау көлемі 1377,9 адамға өскен (110.6 пайыз), оның ішінде Жаңаөзен қаласы 113.5 пайыз, түпқараған ауданы - 120,6 пайыз құрады, ал Алматы қаласы автокөлік-байланыс тасымалдау көлемі 40 пайызға төмендеген.

    Облыстағы жолаушы автокөлік тасымалының 62 пайызы Ақтау қаласында, 30 пайызы Жааозен  қаласында жүзеге асырылады. 

    2-кесте. Алматы қаласы автокөлік-байланыс жүйесі 

    2007-2009 жж. жолаушы айналымы көрсеткішінің тұрақты өсу динамикасы облыстың мынада аумақтық бірліктерінде байқалады: Ақтау қаласы (118 %). Қарақия ауданы (120 %) және Түпқараған ауданы (141,3 %). Жаңаөзен қаласы, Бейнеу және Алматы қаласы автокөлік-байланыс жүйесі керісінше, жолаушы айналымының көлемі айтарлықтай төмендеген (сәйкесінше 19.4. 10 және 1 1.7 пайыздары).

    Алматы  қаласында жолаушыларды автобустармен тасымалдауды 9 негізгі маршруттар (2.3.4.5.6,7.9.101.103) бойынша 14 жеке кәсіпорын жүзеге асырады.

    Қалада жолаушылардың автобустармен тасымалдау нарығының басым бөлігін бірнеше жеке кәсіпорындар, атап айтсақ «Жансерік» (20 автобус). «Шымар» және «Ақжол-Ай» (24 автобус) жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері мен жеке клеінкер Жамұрагов К.ІІ (10 автобус) иеленеді.

      «Жолаушы» ЖШС қалалық жолаушы тасымалы нарығының коммерциялық автобус маршрутында ең белсенді қатысушы болып табылады. оның алатын үлесіне қала маршруты бойынша жолаушыларды тасымалдаудың жалпы көлемінің 20,1 пайызы тиеді.

    Кәсіпорындар көбінесе жеңіл таксомоторлармен қызмез көрсетеді, яғни тасымалдан келетін табыстың басым бөлігі қалалық және қаладан тыс маршруттар бойынша сыйымдылығы төмен шағын автобустармен жолаушыларды коммерциялық тасымалдаудан алынады. 2005 жылы қалалық коммерциялық маршруттарда тасымалданған жолаушылар көлемі 700.2 мықадамды кұрады.

    Облыста жолаушыларды автобустармен тасымалдаудың дамуы тек қана тасу көлемінің өсу деңгейімен ғана емес, сонымен бірге тасымалдаудың сапалық көрсеткіштерінің жетілдірілуімен де сипатталады. Ақтау қаласында қоғамдық көлік маршруттары үздіксіз бір қалыпты жұмыс жасауда, олардың жетекшілері жылжымалы құрамды жаңартуға аса мән беруде. Қалада ресейлік және қытай өндірісінен шыққан 87 автобус қызмет етеді. Дегенмен. жылжымалы құрамның аялдау пунктері ақпараттық белгілермен қамтамасыз егілмеген.

    Қазіргі кезде Ақтау қаласы мен Алматы облысында жолаушыларды тасымалдау мәдениеті мен қауіпсіздігін зерттеу мақсатында облыс әкімінің ұсынысымен "Көлікпен жоламлыларды тасымалдаудың қауіпсіздігі мен мәдениеті" деп аталатын акция өткізілуде, өткізілген акцияның иәтижесінде қала және облыс тұрғындарының өзіндік пікірлері мен ұсыныстары жинақталып, 2 жылға жолаушыларға көлікпен қызмет көрсетудің сапасын жақсартуға бағытталған бағдарлама жасалды.

    Қаланың маршрут желісі соңғы он жылда жеке кәсіпкерлер қызмет ететін маршрут таксилердің есебінен дамып отыр. Ақтау қаласында тек маршрут таксилермен қызмет көрсететін №1 және №12 маршруттар бар. Облыстың жолаушыларды маршрут таксилер тасымалдау нарығында 50 жеке кәсіпкер қызмет етеді. Сондықтан, Ақтау қаласында ішкі қалалық жолаушы тасымалында бәсеке жоғары дамыған. Ақтау қаласында 2009 жылдың басында тіркелген арнайы такси қызметінің саны 7. Таксомоторлармен тасымалдау саласында ресми түрде 100-ден аса жеке кәсіпкерлер қызмет көрсетеді.

3 ФИРМАНЫ НАРЫҚТЫҚ  ЭКОНОМИКАДА ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ  

      Нарықтық теория мен практикадағы  мәнінің зор екендігіне қарамастан  таяу шетел мен Қазақстан Республикасы  ғалым – экономистерінің нарық  жайлы пікірі біркелкі емес. Бірнеше  анықтамаларды келтіріп өтейік:

      «Нарық – белгілі жүйе әрі  айырбас нәтижесі мен жағдайына  немесе өндіріс факторына қарай  қндірістік өатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы  ұйым» 

      «Нарық – тауар айырбасының  аясы, сатушы мен сатып алушылар  арасындағы белгілі экономикалық  қатынастар жүйесінің сипаттамасы».

      Нарық – сатушы мен сатып  алушы арасындағы тауарды өткеру  жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді».

      Осы анықтамалардағы ортақ пікір:  нарықты өндірістің емес, айырбас  саласының категориясы ретінде  қарап, нарықтық қатынастардың  субъектісіне сатушы, сатып алушы  және тұтынушы жатқызылады. 

      Нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я.  Ольсевич айтқан: «Нарықты әдеттегідей  айналым саласына теңей салу»... «дұрыс емес, себебі, өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы «нарықтық  таңбамен сызылған». 

      «Нарық - өзін-өзі реттеуші ұдайы  өндіріс жүйесі, барлық элементпен  буындар төлем қабілеттілігі  бар сұраным мен ұсынымның  тұрақты әсерінде болады». 

      Нарықтың атқаратын рөлі оның  жалпы түрдегі қызметі арқылы  ашыла түседі.

      Нарықтың атқаратын қызметтері:

     - ұдайы өндіріс процессін үнемі  қамтамасыз ететін реттеуші;

     - ұсынымнің көлемі мен құрылымының  жедел өзгеруі және оның сұраным  төлем қабілетіне икемделуі; 

     - Экономикалық оқшауланған тауар  өндіруші мен тұтынушылар арсын  байланыстыратын буын;

      - экономиканің жағдайы туралы объективті ақпарат көзі;

     - тауар мен еңбектің қоғамдық  маңызын анықтау және мойындаушы  құрал; 

     - бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық  түрінен экономиканы суықтыру, санациялау, тазалау; 

     - құрылымдық тұтыну, тұтынысынан  (табыстың осы кездегі деңгейіне  қарай) ыңғайлы рациональдіні  таңдауға тұтынушыны экономикалық  мәжбүр ету; 

     - өндірістік шығындарды төмендетуге  тауар өндірушілерді экономикалық  ынталандыру және оларды өте  қажетті қоғам аясына жұмсау;

     - тауар өндірушіні жоғары сапалы  және жоғары еңбек өнімділігіне  экономикалық тұрғыдан мәжбүр  ету. 

      Нарықтың өзқызметінің көп түрлілігінің ішінде ерекшесі реттеуші рөл атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процессін тиімді және үздіксіз қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші рөлін әкімшілік басқарудың ауыстыруы экономикалық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сәйкессіздікке, тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші рөлін жоюға алып барады.

      Нарықтың келесі қызметі –  ақпараттық. Тауар бағасы мен  қызмет көрсету, банктегі депозит  пен несиеге проценттік (пайыздық) өсімнің призма арқылы тұрақты  өзгеруі нарықтық экономиканың  барометріне әрі айнасына айналды.  Нарық өндіріске қатысушыларға  қоғамдық қажетті өндіріс шығындары  жайлы жедел объективті ақпарат  береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын  әрі сатып алынатын тауар мен  қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті  сапасы мен ассортименті туралы  да нарық хабар жеткізеді. 

      Нарықтық механизм «санациялық» (сауықтыру) қызметті де атқарады.Бәсекенің  көмегімен ол қоғамдық өндірісті  тиімсіз бірыңғай шаруашылықтан  тазалап, үміт артатындардың дамуына  ыңғайлы жағдай жасайды. 

      Біздің нарық терең монополияланған.  Нарықтағы барлық тауарлардың  50-70% солардың өндірген өнімін  құраса, онда кәсіпорын (фирма)  қызметі монополияланған саналады. Сондықтан нарықтан ортаны қалыпқа  келтіру үшін бәсекелестер әлемін  жасау қажет. Бұл нарықтың қатынастардың  табиғи күй-жайы.Осы жағдайда  тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен айналысады  және өнімді шығаруға қызыға  түсіп, өндіріске белсене кіріседі.

      Нарықтың қажеттілеу қызметтеріне  – тауардың қоғамдық мақызын  мойындау, еңбекті материалдық ынталандыруды  экономикалық тұрғыдан қамтамасыз  ету және басқаларын жатқызамыз.

      Нарықтық қатынастар Қазақстан  жерінде қашан пайда болды.  Оның ерекшіліктері неден деген  сұрақтарға жауап берелік. Бұл  сұраққа жауап беру онай шаруа  емес.Себебі, біздер әлі кунге  дейін өз халқымыздың , жеріміздің  тарихын білмейміз.Мысалы , Қазақстанда  құл иеленушілік құрылыс болмастан  патриархалдық –феодалдық қатынастар  қалыптасты деген пікір берік  орныққан.Оны қазақтардың көшпелі  мал-шаруашылығымен айналасумен  байланыстырады.Осы пікірдің негізінде  Қазақстанда өндіргіш күштердің  даму дәрежесі өте төиен болды,тауарлы  ақша нарықтық қатынастардың  қалыптасуын жағдай болған жоқ  дейді.Менің бұл пікіріме әркім  күмәнін, өз пікірлерін айта  жатар. 

      Нарық қатынастарының пайда болуының  ең басты шарты: Өндіріс құрал-жалдықтарына  жекеменшік . Ал Қазақстанда өндірістік қатынастардың негізі жерге феодалдық меншік болды,Ірі-ірі мал иелері жердің де аса ірі меншіктенушілері болды. Көшпелі мал-шаруашылығы жағдайына жер өндірісінің шарты ғана емес, сонымен бірге оның негізгі құралы да болды.

      Жерге феодалдық меншіктің күшею қауымдық (рулық) жерлерді тартып алу ісімен тығыс байланысты.Оған Ресей империясының өте-мөте қатал жүргізген Қазақстанды отарлау саясаты мықтап әсер етті. Тереңдей түскен меншіктік бөлінісу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына,өркендеуіне жағдай жасады.Шындығында айырбас, сауда қатынастары қазақ даласында ерте кезде пайда болды.Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды.Академик С.Бәйішевтің мәлеметтері бойынша, Қазақстанда малмен сауда жасау,әсіресе XVI ғасырдан бастап мықтап өріс алған,оның едәуір бөлігі айырбас , шетке шығарып өткізу үшін өндіріліп отырған.

      Өздеріңізге белгілі, қазақтардың  күн көрісінің арқауы тек қана  мал шаруашылығы болды,егіншілікпен  жеткілікті көлемде айналыспаған  деген жалған тұжырым жасалып  келді. Қазіргі тарихи зерттеулер  бұл тұжырымның негізсіздігін  көрсетеді. Егіншілік кәсіппен қазақтар өте ертеден айналысқан, олар негізінен оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарда орналасқан болатын.Егіншілік өнімдері шаруашылықтың өз ішінде тұтыну ғана емес , басқа аудандарға шығарып сату үшін де өндірілетін болған.Өкінішке қарай, кейіннен тауарлы егін шаруашылығының одан әрі дамып қанат жаюына патша үкіметінің отарлау саясаты мықты кедергі болды.

      Сонымен бірге нарықтық қатынастардың қалыптасуына белгі бір дәрежеде дамыған қолөнер кәсібі де,өнеркәсіп те әсер Қазақтар үй бастырды, жүннен мата тоқылды,терінен былған иледі, металдан ыдыс-аяқтар жасай білді, киім тікті,киіз бастыкілем тоқыды.Бұл салалардың бұйымдары айырбас үшін ретінде де шығарылатын болды.