Тұлғаның кәсіби қалыптасуындағы негізгі ұғымдар

 

Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық  процесі. Балада анадан туа біткен белгілі  идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік  және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың дамуы және оның дүниені тануы  түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты. Сондықтан оның мінезінде әр түрлі  ерекшеліктер мен процестер пайда  болады. Баланың дамуына ықпал  ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.

Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне  не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе  емес. Өйткені, баланың шашы мен көзінің  бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті  мен басының формасы, жүрісі мен  өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық  арқылы берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін, нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға, биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым  қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік  ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен  берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор  Иоганн Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай  музыканттар болған. Мұны бір жағынан  отбасы мүшелерінің табиғи мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.

Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды [5].

Табиғи орта - бұл түрлі  табиғат жағдайының адам тұрмысына  қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың  тұрмысына әрекетіне елеулі ықпал  етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады. Ал солтүстіктегі  жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат жағдайына байланысты олардың  мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.

Әлеуметтік орта - жеке адамның  мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп  қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға мектептің ықпал жасауы нәтижесінде  баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық, эстетикалық және осы сияқты болымды  қасиеттері дамып қалыптасады. Егер адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық талабын  қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті материалдарды  осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан тыс  қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.

Африкада, Үндістанда, Инденезия  елдерінің ормандарында Түрлі себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан  тыс өмір сүретін жас баланың  санасын ояту, қабілетін дамытудың мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде, таңға жақын, үш мезгіл ұлитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте қиын болған.

Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі аяғымен жүріп, бірте-бірте  түнде ұйықтап, тамақты қолымен  жеуді үйренеді. Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде ой-өрісінің дамуы 4 жастағы  баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа дейін өмір сүрген.

Адам жеке тұлға болып  қалыпты өсуі және дамуы үшін тек  қана адамдар арасында өмір сүруі  қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда  және Филиппиннің Менданао аралы  ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы қауымдағы  жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін  көру әрекетінің ұқсастығы анықталады.

Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы  фактор деп қарастырмайды.

 

 

1.2 Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі.

 

 Жеке адамды дамытудағы  басты факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие балалардың жеке және  дербес ерекшеліктеріне, дайындығы  мен дәрежесіне лайық іске  асырылып, тәрбие адамдардық іс-әрекеттерін  ұйымдастырады. Ол үшін тәрбиеші  алдын ала жасалған арнаулы  жоспар бойынша тәрбие жұмысын  мақсатқа бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін  және формаларын іздестіреді,  оларды тиімді етіп пайдаланады.

Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.

Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның  көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін  жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан таза, соңдықтан  тәрбиеші өзіне керек адамды жасап  алады деп, тәрбиенің рөлін аса  дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың қалыптасуындағы  рөлін онша бағаламады [7].

Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский  тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық  пен ортаның әсерін де ескерген жөн  деді.

Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша  тәрбие арқылы адамды түрлі дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы адам баласының  тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге  болады деген жорамал ойға келді.

Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика таптық қоғамды жойып, демократиялық  қоғам құруды ұсынды.

Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың  түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның жақсы дамуына қажетті материалдарды  іріктеп алады, айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын табу нәтижесінде баланың ой-өрісі  кеңейеді, эстетикалық сезімі мен  талғамы артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.

Мектеп мемлекет қолындағы  ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио, теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының  дамуы мен қалыптасуына ықпал  ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті  ықпал етіп, тұқым қуалаушылық  пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын қоғам талаптарына  сәйкес бағыттап, белгілі бағытта  баланың өмірі мен іс-әрекеттерін  ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті материалдарды  іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге, еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін процесс.

Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол — баланы қалыптастырудағы негізгі  күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның жетімсіздігі, әлсіздігі баланың  қалыптасуына кері әсер етеді.

 

2. Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні.

 

Адамның өсіп жетілуінде белгілі  заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр балада әр қалай болады. Баланы дұрыс  тәрбиелеу үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін білу қажет.

Мектептегі кезеңнің өзі  бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз  жылдық (10-15-ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді. Баланың  дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық  жүйке жүйесі, өйткені адамның  психикалық әрекеттері осы орталық  жүйке жүйесіне байланысты болады. Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі  өзгерістердің бірі - ағзаның жедел  дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация (латынша "дәлелдеу") деп аталады [5]. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік, иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда. Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да, өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет.

Акселерация - биологиялық  фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың өзгеруі аталған құбылыстың пайда  болуына әсер етті. Әрине акселерация  құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды  шығару ертерек. Өйткені бұл әлі  де зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және жаттықтыру кешендеріне  қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-ой дамуына ықпал  жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның  дамуы өзара байланысты бірнеше  факторлардың ыңпалымен жүретін  күрделі педагогикалық, психологиялық  процесс болып табылады.

 

 

 

2.1 Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі.

 

Адам белсенділігінің  табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен  ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау  мұғалімнің басты міндеті.

Белсенділік - адамның іс-әрекеті  үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-әрекеттері барысында адамның  қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.

Бала белсенділігінің  ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас  жасау белсенділігі. Бұл адамның  бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың жас ерекшеліктеріне  сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас  жасау белсенділігінің мазмұны  өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі  балалар ересек адамдардық әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді. Балалардың саналы түрдегі мұндай әрекеттерін  ырықтм немесс ерікті белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің  әрекеттеріне және олармен өзара  қарым-қатынас жасауға еліктеуі рөлге құрылған ойындарды атқару барысында байқалады. Ойын барысында  балалардың құрдастарымен өзара  қатынасы өзгереді. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды  атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс  қатынастарының мазмұнын түсінеді.

Әр түрлі ойын баланың  дүниетінымын кеңейтіп, қарым-қатынас  жасау белсенділігін дамытады.

Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (қайырымдылық, қамқорлық, т.б.) қалыптасуына мүмкіндік  туғызады. Баланың даму барысында  таным белсенділігі артады.

Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу  ісін жетілдіру үшін олардың жас  және дербес ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында  сана-сезімін ояту, өз бетінше жұмыс  істей білуге үйрету - мұғалімнің басты  міндеті. Мұғалім оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт  ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой, құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен  ұштастырып алады. Баланың өзін-өзі  тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық жұмыстарға байланысты тапсырмалар  беріп, орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы: сынып старостасы, тазалық  комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай  тапсырмаларды сапалы дер кезінде  орындап отыруға балаларды үнемі  жаттықтыру мен дағдыландыру мұғалімнің және тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың  жас ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, яғни, түрлі қоғамдық іс-әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма балаға бұйрық есебінде немесе көтеріңкі  дауыспен берілсе, онда ол іштей наразылық  білдіріп, тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін. Сондықтан мұғалім  әр уақытта өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім білдіреді. Кейбір баланың еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бірінші қиыншылықты сезісімен-ак; қоғамдық тапсырманы орындаудан бас тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек бере отырып, оның намысына тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап ете білу керек. Сонда ғана ба-ланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын орындаудық қажет екенін сезінеді.

Адамның еңбекте және адамдармен қарым-қатынаста көрсетсен белсенділігіне қарап оның қоғам және ұжымға жарамдылығын жете анықтау мұғалімнің басты міндеті.

Бала туралы синтездік, комплекстік  ғылым болып табылатын педогогия  ғылымының басты "айыбы"- балалар  мәселелері мен әр типті мектептердегі  шәкірттердің жан жүйесін өрттеуде сауалнама мен тест әдістерін  шамадан тыс пайдалануы, сондай-ақ осы ғылымның "Бала ой-өрісінің дамуы  түрліше болып, әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі  біреуде жоғары, біреуде төмен  болады," - деген тұжы-рымдарды жалған деп есептелуі.

Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогиясы, физология, психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы жан-жақты  мағлұмат беретін синтездік ғылым  болып табылады. Х.Досмүхамедұлының педогогия саласында жүргізген  іс-әрекетіне де ғылыми әділеттілік  тұрғысынан қарасаң, оның пікірінше, қазақ  баласының шыр етіп жерге түскеннен  бастап кәмелетке толғанға дейінгі  тыныс-тіршілігі ән-жырдық құшағында  өтеді, әдетте оның бірінші еститін  үні - анасы айтқан бесік жырының  әуені. Қазақ баласын тәрбиелеуде  дыбыстың ырғақтардың басты орынға шығуына қазақтардың өмірін кез  келген жағдайында өлең шығарып, ән ай-туы  себеп болған.

Сондай қысылтаяқ кезеңде  қазақ педогогиясының бірнеше жыл басы-қасында жүрген Х.Досмұхамедұлы осы саладағы еңбектерін қорытындылап үлгермеді.

Ғұлама ғалым өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу  жолдарын, қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Сол кездегі  көрнекті кеңес психологтары П.П.Блонский мен Е.С.Выготскийлер де өз зерттеулерінде педогогиялық тұжырымдарға жүгініп  отырған.

 

3. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі.  

Белгілі бір шақтық кезеңге  тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты, өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен  жасайтын қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді  болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы  кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің  үштасуын жиі байқауға болады.

Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының  дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне  байланысты. Баланың жасы өскен сайын  бойлары өсіп, денелері тұлғаланып, ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы мен тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.