Тұлғаның кәсіби қалыптасуындағы негізгі ұғымдар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 

 

 

 

 

 

 

 

 

Р Е Ф Е Р  А Т

 

ТҰЛҒАНЫҢ КӘСІБИ ҚАЛЫПТАСУЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған: студент

Дәрісші: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2012

 

ЖОСПАР:

 

 

Кіріспе ....................................................................................................................3

 

Негізгі бөлім 

1. Тұлғаның кәсіби қалыптасуындағы негізгі ұғымдар........................5
1. Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні..................7
2. Тәрбиенің бала дамуындағы рөлі...........................................................9

 

2. Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні...............10
1. Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі................11

 

3. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі.........12

 

Қорытынды .........................................................................................................20

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тұлғаның кәсіби қалыптасуы – әрбір адамның балалық шағынан бастап тұлғалық кезеңге дейінгі алған білімі мен тәрбиесінің негізінде, жалпы қоғам мойындаған қағидалар мен заңдылықтарға сай қалыптасуы. Ендеше, тұлғаның қалыптасуы әр адамда әртүрлі жолдармен және ықпалдардың әсерінен жүзеге асады деген сөз. Демек, толық әрі нақты тұлғаның кәсіби қалыптасуының формуласы жоқ. Солай болған күннің өзінде барлық адамды байланыстыратын, олардың тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін ортақ факторлардың бар екенін естен шығармауымыз керек.

Психологтардың мәліметтеріне  сүйенсек, тұлғаның кәсіби қалыптасуының  бастау алуы оның жас өспірімділік кезеңінен бастау алады. Бұл аралық баршамызға «ауыспалы кезең» (переходной возраст) деген атаумен танымал.  Бұл аралық – адамның жас өспірімдік санамен қоғамды, айналасындағы ортаны қабылдау, өзінше бағалау уақыты. Ой өрісі мен көзқарасының қалыптасу кезеңі. Осы тұрғыдан барлық адамдардың қалыптасуында бұл кезеңде ортақ ерекшеліктер мен қағидалар бар.

Жасөспірімдік жас – адам өміріндегі жеткіншектік пен ересектіктің арасындағы кезең. Жастың биохимиялық, физиологиялық және морфологиялық мәселелері бойынша жұмыс жасайтын мамандардың қабылдауымен жасөспірімдік жас ұл балалар үшін 17-21 жас, қыз балалар үщін 16-20 жас аралығы белгіленді [3].

Жасөспірімдік жастың шекараларын  анықтауда психологтардың пікірі бір  жерден шықпайды. Мысалы, Батыс психологиясында  бірден жасөспірімдікті жеткіншектік кезеңмен бір жас периодына қосу тән, ол батыста ересектену (adolescence) периоды деп аталады. Оның мәні балалық  шақтан ересектікке өту дегенді  білдіріп, жас шекаралары 12-14 жастан 25 жасқа дейін созыла беруі мүмкін. Отандық психологияда жасөспірімдік кезеңді адамның, тұлғаның және индивидуалдылықтың дамуындағы дербес кезең ретінде қарастыру қабылданған. И.С.Конның анықтауы бойынша жасөспірімдік жастың шекаралары 14-18 жас аралығында орналасады. Дегенмен бұл кезеңді көбінесе 15-17 аралығымен шектеу кейде кездесіп жатады, сонда жасөспірімдік факт түрінде жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларының жас периодымен сәйкес келеді. Бұл дегеніміз, тұлғаның кәсіби қалыптасуы осы жас аралығында бастау алады.

  Жасөспірімдік жаста  негізінен ағзаның физикалық  дамуы, жыныстық толысуы аяқталады,  дененің өсу темпі баяулайды,  жұмысқа қабілеттілік және бұлшықет  күштері айтарлықтай өсе түседі, тканьдардың және мүшелердің  функционалды дамуы және қалыптасуы  аяқтала бастайды.

  Жасөспірімдік жас  тарихи тұрғыдан алғанда өте  кеш қалыптасатын кезең; оның қажет екендігі күрделенумен айтылып отырады, жекелеп айтқанда технологиялық, әлеуметтік өмірдің және қазіргі заманғы қоғамның жасөспірімдерге қоятын талаптарымен байланысты күрделенулер. Осының салдарынан жасөспірімдік жас толығымен тұрақтанған болып табылмайды, 15-17 жастағы адамдар бір елдің тұрғындары болса да, әрқайсысында дамудың әлеуметтік жағдайы әр түрліше өтуі мүмкін. Сонымен қатар физикалық, физиологиялық, психикалық және әлеуметтік толысулардың барлық адамда бір ағынмен жүрмейтінін ескерсек, адамдардың дамуындағы бұл маңызды этапты сипаттау және зерттеу қиынға түседі.

Жасөспірімдік жасты зерттеу XIX-ғасырдың аяғынан басталған, ол кезде  алғашында қоғамның жоғарғы қабатындағы  жасөспірімдер өкілдері зерттелген. Нәтижесінде XIX-ғасырдың аяғы мен XX-ғасырдың басында ішкі кризистің периоды  болып табылатын жасөспірімділіктің романтикалық моделі алға шықты, оған сезімдердің оянуын да жатқызуымызға  болады. XX-ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап жағдай бірден өзгерді: Э. Шпрангердің, М.М.Рубинштейннің, М. Мидтің, Л.С. Выготскийдің еңбектерінен кейін, ал кейіннен Б. Заззо  мен басқаларынан кейін этномәдениеттік  және әлеуметтік-мәдени айырмашылықтарды тіркемей, жасөспірімдік жасты талдау мүмкін болмай кетті.

Жасөспірімдік жастағы дамудың  әлеуметтік жағдайы туралы атап айтатын  мәселе: осы кезеңдегі жасөспірімдер  дербес өмірге кірудің алғашқы кезеңдерін басынан өткізе бастайды. Жеткіншектік жастан жасөспірімдік жасқа өту ішкі позициялардың бірден өзгеруімен байланысты, болашаққа деген ұмтылыс тұлғаның басты бағыты болғанда, мамандық, өмірлік жол таңдау мәселелері «аффективті орталыққа» айналады (Л.И. Божович) (Э.Эриксон), содан кейін жеткіншектің барлық іс-әрекеті мен қызығушылықтары осының айналасында болмақ.

Жасөспірімдік жаста психиканың дамуы дегеніміздің өзі индивидуалды психиканың ұлттық форманың осы дәуірдегі  обьективті және нормативті рухқа дейін  көтерілуі (Э.Шпрангер), осының арқасында  индивид тарихи күнге бұрынға  қарағанда жақындай түседі (Э.Эриксон) және өзін белгілі бір кезеңнің өкілі  ретінде таныстыруға мүмкіндік  алады (А.В. Толстых).

Осы тұрғыдан, бұл рефератта  тұлғаның кәсіби қалыптасуының бастауы  болып табылатын жасөспірімдік жас кезеңіне психологиялық талдау жасауға тарыстым. Ол үшін, отандық және сонымен қатар шетел психологтарының осы жас кезеңіне арналған теорияларын салыстыра қарастырдым. Психологиялық теорияларды қолдана отырып, жасөспірімдік кезеңнің психологиялық дамуына сипаттама жасауға тарыстым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Тұлғаның кәсіби қалыптасуындағы негізгі ұғымдар

 

Жеке адамның бір-бірінен  ажырағысыз және оған пәрменді түрде  ықпал ететін биологиялық белгілері  мен ерекшеліктері бір-бірімен  байланысты. Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері, мүдделері, мақсаттары.

Кәсіби қалыптасқан тұлға болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп, басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға болуы тиіс.

Өмір бойы даму мен тәрбиенің  нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін – қалыптасу деп атайды.

Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты процесс.

Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек  және жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу  кезеңіне жетеді.

Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықтап өтейік. Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды. Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде болатын сапалық өзгерістер процесі.

Жеке адамның әсіресе  балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен тәрбиенің  ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ  тәрбие әсерінің дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын  қаншалықты ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық  арасында екі жақты байланысы  болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек қарастырған  жөн.

Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология, педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті мәселелері. Бұл жөнінде  кейінгі жылдары жарық көрген философиялық, педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға арналған еңбектерден басқа М.Ф.Харламовтың "Педагогика" (М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы" (1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері жарық көрді.

Адам баласы материалдық  және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді де, өзі өмір сүріп отырған  қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке тұлға.

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән  мінез-құлғындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.

Қоғамдық тұлғаларға ортақ  этикалың бірыңғай талаптардың болуына  қарамастан, қоршаған орта жөнінде  әр адамның қалыптасқан өзіндік  ой-пікірінің, көзқарасының болуы, олардың  өзі өсіріп-білген құбылысқа деген  көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды  құбылыс. Мәселен, біреулер - айналасындағы  құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.

Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы  да әр түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық, биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің  толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып  жаңарып отыруы заңды құбылыс.

Өмірде бір анадан туған  егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп  қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы болып табылады. Сана ақыл-ойдан  туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда  қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір адамдар өзінің жеке басын басқалардан  артық бағалауға тырысады.

Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім  өлшемімен қарап бағалауға бейім  тұруы. Сондықтан өмірді танып білу - миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.

Жеке тұлғаның еске сақтауы  өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін өз ойына тоңып, содан сабақ алу  арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын, сана-сезімін байытады.

Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның  өзін-өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны өзінің жақсы қасиетіне  айналдыру өмір заңы.

Тұлға — жеке адамның  мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің  іске асуы, өзі жөніндегі ойын, еркін  іске асыруға дайындығы және оны  іске асыруының нәтижесі. Ерік-жігер  механизмі дегеніміз - адамның өзіне  тән қасиеттерін іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда  ерікке жол береді. Бірақ адам бір  нерсені істерде алдымен еркін  ақыл-парасат таразысына салып, оны  іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.

Өмірде кейбір адамдар  бір іс-әрекетті іске асырарда өте  байыппен қарап, осының нәтижесі қалай  болар екен деп "мың ойланып, жүз  толғанып" іске кіріседі, ал кейбіреулер  бірден ойына алғанын апыр-топыр  іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға жинақталған көрінісі.

Алайда, әр тұлғаның эмоциялық  сезім дүниесі әр басқа. Біреу  жауыздықты көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе, екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып  қатып қалады. Бұл әр тұлғаның эмоциялық  сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты құбылыс.

Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін  әр түрлі пікірлер мен теориялар  орын алып келеді. Атақты грек философтары  Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым  қуалаушылық табиғатынан деп  дәлелдеді. Аристотель құл болушылық  немесе бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.

Тұқым қуалаушылық теориясын  қолданушы және уағыздаушылардың бірі - преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда  биология саласында үстемдік еткен, адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің ағзасында болады, сондықтан  жеке адамның дамуын алғашқы рет  ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп  күшеюі мен сан жағынан артуы  деп қарастырады.

 

1.1 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.