Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру жолдары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IІ.    Қазақстан  Республикасындағы жергілікті өзін-өзін  басқарудың даму   ерекшеліктері

 

2.1  Қ.Р-да жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың даму ерекшеліктері

Жергілікті мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың құзыретін, қызметінің ұйымдастыруын, тәртібін, сондай-ақ мәслихаттар депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейтін нормативтік .құқықтық актілердің іргесін қалайтын қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қонституциясы болып табылады. Өйткені оның ҮІІІ бөліміме қарасты 85-бабында: жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай — күйіне жауапты жергілікті өкілдікті және атқарушы органдар жүзеге асырады   мұны одан ары нақтылай түседі, {86-89 бб.). Осы мәселені әрбетінші нормативтік-құқықтық актілердің бірі --2003 жылғы 23 қаңтардағы "Қазақстан Республиксасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы еліміздің заңы. Ол 4 тараудан, тарады. Бірінші тарауы "Жалпы ережелер", екіншісі "Мәслихаттарды құру, олардың құзыреті және қызметін ұйымдастыру, үшіншісі "Әкімдер және әкімияттар, құрылуы, құзіреті және қызметінің ұйымдастырылуың, төртіншісі "қорытынды және өтпелі ережелер тақырыптарына арналған. Осы мәселеге 1998 жылғы 20-мамырдағы "Қазақстан Республикасының астана мәртебесі", 1998 жылғы 1-шілдедегі "Алматы қаласының айрықша мәртебесің, мемлекеттік қызмет, сайлау т.б. туралы Заңдардың да қатыстығы бар. Демек, жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз- бұл Заң актілерінде белгіленген құзырет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге асыратын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай -күйіне жауапты болып табылатын қызмет.

Жергілікті  мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әрқилылығы көрініс табады, оның кызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін, әрине, жергілікті бюджет; коммунаддық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік, сондай-ақ заңға сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік құрайды. Алайда, мәслихаттар мен әкімияттарға міндеттер, талаптар мен шектеулер қойылады, олардың негізділеріне жататындар:

1).Жалпы мемлекеттік сыртқы және ішкі саясатқа қаржы және инвсстициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің қабылдануына жол бермеу;

2).ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Қазақстан Рсспубликасының мүдделсрін сақтау;

3).Қызметтің қоғамдық маңызы бар салаларында белгіленген жалпы мемлекеттік стандарттарды ұстану:

4). азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету;.

Аумақты дамытуға байланысты мәслихаттар мен әкімияттар 
қабылдайтын жоспарлар еліміздің стратегаялық даму жоспарла- 
рына сәйкес келуі , әрі оларға бірыңғай еңбек рыногын, капи- 
талды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетуді 
еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға тиым са- 
лынады.

Ендігі жердегі біздің мақсатымыз – мәслихаттар мен 
әкімияттарға, олардың аппараттарының құқықтық жағдайларына 
байланысты сөз козғау. 

Жергілікті  мемлекеттік органдар мемлекеттің біртұтастығы, билігі, кағиадалары шеңберінде құрылды. Жергілікті органдар мемлекеттік билікті жергілікті жерлерде сайланған өкілетті депутаттар кеңесі арқылы басқарды. Осы өкілетті органдар жергілікті аткарушы органдар болып табылады.

1993 жылы 28 қаңтарда жоғарғы кеңес тәуелсіз ҚР-ң тұңғыш 
Конституциясын қабылдады. Конституцияда жергілікті өкілді органдар сақталып қалды. Ал территориялық аймақтарда көптеген өзін-өзі басқаратын қоғамдық комитеттер құрылды. 1993 жылғы 10 желтоқсанда жоғарғы кеңес «Жергілікті өкілді және атқарушы органдар туралы» заң қабылданды. Бұл заң жергілікті басқару органдарының жаңа моделі болып табылады.

1. Мемлекеттік басқару органдары және атқарушы кеңестер ұйымы деген 
ұғым жойылды;

2. Өкілетті органдар (маслихаттар) әлі жергілікті өкілді орган болып 
қалыптаспаған еді. Жергілікті әкімшілік басшысы жергілікті халықтың өкілі емес Президенттің өкілі болып табылады.

3. Өкілетті органдар аудандық деңгейге дейін қалыптасып, жергілікті ауылдық жерлерде құрыла алмады;
4. Заңда «Жергілікті өзін-өзі басқару» ұғымы болмады. Оның орнына поселка, ауыл және ауылдық окруктердің өкілеттік мүшелер жиналысы ұғымы қалыптасты. Өкілетті мүшелер жиналысы бір жағынан ауылды жерлерде мемлекеттің функцияларын атқарушы органдар болып табылады. Жиналыс өзін-өзі басқарудың кейбір белгілерін ғана көрсетті.

1995 жылы 30 тамызда  қабылданған ҚР-ң конституциясы  бойынша мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудыц бағыттары мен негізгі қағидалары айқындалды. Бұл Конституция бойынша ҚР-сы унитарлы мемлекетте көрсетілген. Осы қағида мемлекеттің ұйымдастырушылық құрылымын анықтауды және Президенттік басқару жүйесі орнықты. Парламент 2 палатадан тұрады:

1. Сенат;
2. Мәжіліс.

Жергілікті  мемлекеттік басқару объектілеріне  жергілікті өкілетті органдар облыс, аудан, қала маслихаттары облыстық, аудандық, қалалық атқарушы органдар қалалық және ауылдық әкімияттар жатады. Маслихат депутттары жасырын дауыспен 4 жылға сайланады. Маслихат депутат санын орталық сайлау комиссиясы анықтайды, яғни облыс депутат 50, қалалық 30, аудандық депутаттар 25 дейін.

2001 жылы қаңтар айында  «ҚР-ң жергілікті мемлекеттік  басқару туралы» заңы қабылданды. Заңның негізгі ұғымы төмендегідей:

Жергілікті мемлекеттік басқару - заңмен, басқа да акті бойынша территорияны дамыту және мемлекеттік саясатты жүргізу мақсатында жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың іс-әрекеттері болып табылады. Облыс әкімі (және басқа да әкімдер) ҚР-ң Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылады. Ол өзіне тиісті территорияның әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамытуға жауапты. Жергілікті өкілетті органдар (маслихат) облыс пен аудандардың депутаттарынан тұрады. Бұлар ҚР-ң заңына сәйкес жергілікті жерлерде шешімдерді анықтайды және оның жүзеге асырылуын бақылайды. Сонымен катар заң әкімияттар мен маслихаттардың негізгі міндеттерін, тараптарын және шектеулерін анықтайды. Мемлекетгер мен әртүрлі инвестициялық қаржы және жалпы мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатына қайшы келетін шешімдерді кабылдамауға, мемлекеттік стандартты сақтай отырып, ұлттық тұрақтылықты сақтауға, азаматтардың құқықтарын сақтауға міндетті. Мемлекеттер мен әртүрлі тиісті аймақты дамыту мақсатында құрған жоспарлары ҚР-ң стратегиялық даму жоспарымен сәйкес болуы керек.

Облыстық әкімияты әкім мен оның орынбасарларынан, әкім аппаратының  жетекшісімен, атқарушы бірінші жетекшілерінен тұрады және жергілікті бюджеттен қаржыландырады. Әкімияттардың әкімін Президент, Премьер-министрдің ұсынысымен тағайындайды. Әкім төмендегі түлғаларды қызметке тағайындайды және босатады:

1. Жоғары мемлекеттік  органдардың келісімімен әкім  орынбасарларын;

2. Облыстык әкім аппараты жетекшілігі мен оның бөлімше бастықтарын,

атқарушы органдардың  жетекшілерін ішкі істер органдары  бөлімшелері

басшыларын  тағайындайды және босатады.

Сонымен бірге, әкім кәсіпкерлік  қызметке лицензия береді, өзінің құзыреті

шеңберінде   әскери   міндетті   азаматтық   қауіпсіздік   заңдарының   орындалуын қамтамасыз етеді. Жекелешендіру, жалға беру, кәсіпорынның сатылуы және т.б. объектілерге   қатысты   келісім-шартқа   қол   қояды   және   лсүзеге   асырылуы қатысады.

Облыс әкімі ақпаратпен ұйымдастырушының, сараптама-құқықтық, материалдық базамен әкім аппаратын  қамтамасыз етеді. ҚР-сы заңына сай аудандық әкімдердің тәртіптік жауапкершіліктеріне де карайды. Облыс әкімі өз кұзыретінде және облыстық әкімият құзыретінде ҚР-сы Президенті алдында жауапты.

Ал аудан әкімі өзінің маслихатының функциясының жүзеге асырылуы міндетті. Ол өзінің және аудан әкімиятының құзыреті бойынша ҚР-сы Президенті және облыс әкімінің алдында жауапты.

4. Нарықтык  институтутың қалыптасу жағдайында  ҚР-ғы басқару жүйесі адам қызметінің іс-әрекеті нарықтық қатынастың мүмкін емес салаларында мемлекеттің үнемі және жедел араласып отыруын талап етеді. Мемлекет басқарудың тиімділігін арттыруды қамтамасыз етудің өзекті бір тәсілі ретінде оны демократияландыру мәселесі алға тартылады. Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырудың басты әдісі ретінде демократияландыру үрдісінің әлем тарихындағы тәжірибесі қолданылады. Алайда оны біздің елде іс-жүзіне асыру үшін мемлекеттік басқарудың ерекшеліктерін ескере отырып, мұқияттылықпен зерттеп бағалау керек. Бұл ретте 1948 жылы Б¥¥-ң Бас Ассамблеясы қабылданды «Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы» және «Азаматтық және саяси құқықтар туралы» құжаттарды негізге алу керек. Аталмыш құжаттарды адам мен азамат қоғамының бастапқы тұлғасы, ал мемлекет пен оның басқа да институттары осыдан арна тартатын екінші тұлғалар деп мойындалған.

Осы заманғы  мемлекетті жіктеу мен сипаттау өлшемдерін зерттеу жаңа ғасыр мемлекетінің табиғатын едәуір күрделі деуге негіз береді.

Біріншіден, мемлекет сыртқы аренада ұлттық егемендіктің иесі болып, сыртқы қатынастарға және қүқықтық реттеуге монополиялық құқығын іске асырады. Екіншіден, мемлекет өз азаматтарының саяси бірігуінің пошымы ретінде көрінеді Үшіишіден, мемлекет қоғамның істерін жария басқарудың субъектілерінің бірі болып табылады, сондықтан мемлекеттік басқарумен бірге қоғамдық басқару да жұмыс істеуге тиіс. Төртіншіден, мемлекет қоғамдағы заңдық мекеме қызметін атқарады.

Мемлекеттік басқарудьң ұлттық жүйесін жіктеу өлшемі ретінде оларды қалыптастыру негізіне алынған мемлекеттік басқару теориясын, немесе тұжырымдамасы алынады. Атап айтқанда әлемде мемлекеттік басқарудың ұлттық жүйесін ұйымдастырудың бес негізгі түжырымдамасы бар.

Біріншіден, барлық жүйелердің ең қарапайымы - либералдық тұжырымға пегізделінген мемлекеттік басқару жүйесі. Бүл жүйе ұлттық меншікті барынша жеесшелендірумен, азаматтарға мемлекеттің әлеуметтік қызметі мен көмегін, сондай-ақ мемлекеттік басқару объектілерін қысқартумен ерекшеленеді.

Екіншіден, мемлекеттік басқарудың неолибералдық тұжырымдамасыньң либералдык тұжырымдамадан айырмашылығы, мұнда, ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан алғанда, негізгі шаруашылық жүргізуші субъектілердің, сондай-ақ азаматтық қоғамның кейбір субъектілерінің қызметін, құқықтық реттеудің неғүрлым баянды да әділетті режимі жасалады.

Үшіншіден, мемлекеттік басқарудың социалистік тұжырымдамадан ерекшілігі іс-жүзінде барлық табиғи, қаржы және басқа ресурстар мен шаруашылық жүргізудің негізгі объектісі демократиялық мемлекет иелігінде болады.

Төртіншіден, бейбіт заманда елде біртіндеп мемлекеттік құрылымдар есебінде қосып жазу, сапалы тауарлар мен қызмет көрсетудегі тапшылық, жемқорлық, орталық органдардың саяси мафиясы, мемлекеттік басқару институттарына, сот жүйесіне және құқыққа азаматтардың күдікпен қарауы сияқты теріс әлеуметттік құбылыстар етек алды. Кеңес одағында шынайы социалистік мемлекеттік басқару жүйесі болған жоқ. Әлемде қолданылатын төртінші мемлекеттік басқару тұжырымдамасын аралас деп атайды, өйткені онда социалистік те, неолибералдық та тұжырымдардың элементтері барынша ескерілген.

Бесінші тұжырымдама  ретінде шетелдік ғылыми ортада соңғы  кезде мсмлекеттік басқарудың өзіне каптал жететін версиясы деп аталатын тұжырымдамасын бөліп қарайды. Бұл тұжырымдама негізіне сарапшылар жаңғырту кезіндегі мемлекеттік басқаруды ұйымдастырудың беларуссиялық тәсілі  «Мемлекет қиын уақытта халықтың басым көпшілігінің мүддесін сенімді қорғай алатын болса ғана өзін өркениетті ел деп санайды» деп Беларусь президенті А.Лукашенко айтқан.

Жергілікті  басқару органдарының қызметін жетілдіру  үшін әріптестердің өзара көмегін, өзара ақпарат алмасуын, бірлескен қызметін, бейтарап қатынастарын, жанама өзара байланысын, қарсы күресті нығайту, жұмыс істеу үшін қолайлы жағдай жасау, қызметкерлердің беделін әр уақытта көтеріп отыру қажет.

Қазіргі таңда стратегиялық басқару жергілікті басқару органдарының қызметінің негізі болып табылады. Стратегиялық басқару дегеніміз - ол ұйым дамуының стратегиясын анықтайды және стратегиялық жоспарын әзірлеудің комегімен басқару шешімдерін дайындау және жергілікті жүзеге асырылудың теориясы мен практикасы. Жергілікті деңгейдегі стратегиялық басқарудың басты субъектісі мен объектісі әкімшілік-аумақтық бірліктің халқы болып табылады. Ол жерпліктг қауымыдастық дамытудың стратегиялық мақсаттарын әзірлеумен және жергілікті аумақтарымен байланысты мерзімдері қорлары және орындаушылары көрсетілген басқару циклі.

 

 

2.2. Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық және