Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жетілдіру жолдары

Жергілікті өзін-өзі басқару белгілі бір конституциялық принциптерге негізделінеді, яғни оның ұйымдастырылуына негізгі идеялар, бастапқы ережелер қаланады.

       Қазақстан Республикасының Конституциясында (89-бап}

мынадай жергілікті өзін-өзі  басқарудың. негізгі принциптері  бекітілгені

І.Жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі еркін шешуі.

2,Жергілікті өзін -өзі әр алуан басқару орындарын ұйымдастыру мен қызмет тәртібін азаматтардың өздері белгілеуі.

З.Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне мемлекет тарапынан берілетін кепілдіктер.

Еркіндік  принципі дегеніміз-жергілікті өзін-өзі басқару бостандығы, яғни жергілікті маңызы бар мәселелерді өз өкілеттілік көлемінде шешуі. Ол үшін мынадай жағдайларды орындаулары қажет ұйымдастырушылық, экономикалық, психологиялық. Бұл байланыстардың мәнісі мынада:

• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымына, оның лауазымды адамдарының тағайындалуына мемлекет органдары мен лауазымды адамдарының ықпалының жоқтығы;
• жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға мемлекет органдары мен лауазымды адамдары қатысады;
• жергілікті өзін-өзі басқарудың лауазымды адамдарының мемлекеттік қызметкер ретінде есептелінбеуі;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімін тек оны қабылдаған органдармен лауазымды адамдар ғана жоя алады, немесе олар соттың шешімімен жарамсыз деп танылуы мүмкін. Мұндай актілердің қолданылуы прокурордың наразылығы бойынша тоқтатылуы мүмкін.

Жергілікті  өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру оның ұйымдастырушылық нысандарының әр алуандығымен ерекшеленеді. (бұл азаматтардың тікелей және өкілді демократия арқылы іске асыруы).

Мұның өзі көптеген себептерге байланысты. Біріншіден, оның ұйымдастырылуына Қазақстан Республикасының біртұтас мемлекет ретінде дербестігі мен тәуелсіздігі өз ықпалық тигізуі мүмкін. Екіншіден, Қазақстан Республикасы — көпұлтты мемлекет, оның ішіңде көптеген региондары өзіндік ерекшелігімен, тарихи және басқа да жергілікті дәстүрмен айрықшаланады. Осының барлығы да жергілікті өзін -өзі басқаруды іске асырған кезде, әрине, әсер етпей қалмайтындығы сөзсіз..Үшіншіден,тұрғылықты халықтың өздері де жергілікті өзін-өзі басқарудың өзге де нысандарын қалап алулары мүмкін.

Жергілікті өзін-өзі басқару кұзыретінің материалдық-қаржы ресурстарына сәйкестігі. Жергілікті өзік-өзі басқару функциясын іс жүзіне асыруға қажетті материалдық-қаржы құралдарымен қамтамасыз етілуге тиісті.

Қазақстан Республикасының  Конституциясы, өзге де заңдары олардың экономикалық және қаржылық дербестігіне де кепілдік береді, соның ішінде, коммунальдық мүліктің меншікке берілуін қамтамасыз етілуі;

Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып мыналар табылады: I) жергілікті қоғамдастықтың мүлкі; 2) заңдармен тиым салынбаған өзге де мүлік.

Жергілікті қауымдастықтың қаржылары мынадай кіріс көздерінен тұруы мүмкін:

1) жергілікті бюджеттен белінетін қаражаттан;

2. жергілікті қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастықтың кірістерінен;
3. жергілікті қауымдастықтың халқының өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде алынған кірістерден;
4. заңды және жеке түлғалардың ерікті қайырмалдықтарынан; .

5) заңдармен тиым салынбаған өзге де кездерден қалыптасады. 
Жергілікті қауымдастықтың қірістері мен шығастарының (бюджет) сметасы, соңдай-ақ оның орындалуы туралы жылдық есеп тиісті жергілікті қауымдастықтың Кеңесімен бекітіледі.

 6. Жергілікті өзін-өзі басқарудың органдары.

 Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жататындар:

1) жергілікті қауымдастық кеңесі-тұрғылықты 1000 және одан 
да көп адамнан тұратын тиісті елді мекеннің халқы сайлайтын, 
оның мүшелерінен құрылған, жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілді 
органы. Кеңес мүшелерінің саны он адамнан аса қоймайды.

Түрғындары 1000 адамнан кем елді мекендерде кеңестің функциядарын тұрақты елді мекен азаматтарының жиыны жүзеге асырады.

2. жергілікті қауымдастықтың жәмияты-жерглікті өзін-өзі басқарудың жетекші басқаратын атқарушы органы болып табылады.
3. жетекші-жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органының басшысы. Оны тиісті елді мекеннің халқы сайлайды. Егер оның өкілеттілігі тоқтатылатын болса, онда Жәмияттың да өкілеттілігі тоқтатылады. Оған әрбір 18 жасқа толған және тиісті жергілікті қауымдастықтың аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматы сайлана алады.

 

1.3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың принциптері

 

ЖӨӨБ-дың формалары  мен типтерінің көптігіне карамастан ЖӨӨБ жүйесін қамтамасыз ететін бірнеше  негізгі принциптерді бөліп көрсетуге  болады.

Демократизм принципі - аймақтық масштабтағы мәслелерді шешуде халықтың кең катысуы. Бұл принциптің қызметі муниципалитеттің ағымдық ісіне қоғамды тарту механизміне негізделеді, терриотория аймағындағы қоғамдық бірлестіктердің өкілеттіктері мен жауапкершілік шегін бекітумен жүргізіледі.

Субсидиярлы принципі - басқарудың түрлі деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді бөлу мен қайта бөлу процедурасы. Осы принциптің қолдану аясында билікті атқару өкілсттігі мен осы органдардың халық арасындағы жауапкершілік реттілігінің тұрақты болуын анықтайды. Төменгі деңгейде атқаруға мүмкін болмаған жағдайды ғана өкілеттігі жоғары деңгейдегі органға беру, осы принципке сәйкес келеді.

Бұл принципке  басқару деңгейлері арасындағы басқару  қызметін тиімді бөлу, тиімділіктің басты  критериясы болып халық арасында қажеттіліктерді максималды қанағаттандыру болып табылатын қажеттілігі  ескеріледі, содай-ақ билік субъектілерінің арасындағы жауапкершілікті қатаң бөлу міндетіне негізделеді. Билік құрылымдары арасындағы билікті бөлудің басты бейнесі ол, халыық пен билік арасындагғы аралықты қысқарту да осы принципке сәйкес келеді.

Комплементарлы принцип — тік басқаруды бөлу арқылы билік функцияларын теңдей бөліну жағдайын құру. Осы принципке сәйкес басқару құрылымындағы билік өкілеттіктерінің бөліну, жоғарыдан, сонымен бірге төменнен де жүргізіледі. Бұл қоғамды бұзуға әрекеттенетін жасырын орталық басқарудың туу мүмкіндігін шектейді.

Депортаментализаций принципі — ЖӨӨБ органдарының функционалды және терриоториолды функциясын есепке алады.

Орталықсыздандыру принципі — жекелеген аймақтарға басқару функциясын осы аймақтың өзіне беріледі.

Орталықсыздандыру механизмі мемлекеттік және муниципалдық органдар пәнін енгізудің мөлдір бастамасының қалануып қажет етеді. Орталықсыздандыру мемлекеттік өкіліттіктігінің қажетті ресурстарып орындау үшін жергілікті жерге бөлінген кепілдіктерді  делегирлеуді ұйғарады.

Орталықсыздандыру механизмі құру реттілігі келесі пунктерді қамтиды.

1. Әрбір муниципалды бірлестіктерде мемлекет өкілеттігінің құрылуы;
2. Олардың   орындалуына   бағытталған   материалдық   және қаржылық құралдарының көлемін анықтау;
3. Заңға сәйкес мемлекеттің іске асырылып жатқап өкілеттігін 
   беруді құжаттау;
4. Өкілеттікті   беру   механизмінің   тиімділігі   мен   сапасын анықтау.

ЖӨӨБ белгіленген  ұлттық заң шеңберіндегі мемлекеттік міндеттср аясындағы қоғамдық мүдделердің бөлінуін басқару тәртібі, тек өз терриотория мүдделері аясында жүргізетін жеке билік органдарын сайлау арқылы жүргізуді ұйғарады.

ЖӨӨБ-дың  басты принциптері арасынан мыналарды  айрықша көрсетуге болады.

1. Жергілікті билік органдарының сайланбалылығы;
2. Коммуналдық меншіктің болуы;
3. Жергілікті  билік пен  халық  арасындағы   қатынастардың келісімі негізі;
4. Өзіндік кіріс ағымы себінен территориялық кажеттіліктерді қанағаттандыру;
5. Әлеуметтік сферада ЖӨӨБ-дың жетік мамандануы:
6. Муниципалды қызметкерлердің лауазымды  қызметке конкурстық жүйе арқалы орналасуы;
7. Берілген терриоториядағы тұрғылықты халыққа есеп беру:
8. Шешім қабылдау еркіндігі;
9. Құқықпен қорғалуы.

Осығанан байланысты ЖӨӨБ жергілікті маңызмы мәселелерді  шешудегі халықтық билік формасы  ретінде көрінеді. ЖӨӨБ-дың мәні—бұл азаматтардың жалпы алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін өз ынталарымен ерікті бірігуі.

ЖӨӨБ-дың   келесі   -   идеялық,   доктриналық, қамтамасыз етушілік негізін қалаушы принцинтсрі;

- жергілікті  мемлекеттік басқару мен ЖӨӨБ  органдарының өзара әрекеттестігі;

- мемлскеттің  институционалдык параметрлеріндс  ӨӨБ-дың дамуының көрінуі;

- ӨӨБ-да азаматтардың кең көлемде қатысу еркіндігі және құқығы;

- бекітілген  заң шеңберінде өздерінің жеке  инициативасын жүзеге асыру үшін толық еркіндікте болуы.

1. Қазақстанда  жергілікті мемлекеттік басқару  мен ӨӨБ органдарының өзара  әрекеттестік принципі ерекше қызығушылық тудыруда. Бұл келесі факторларға негізделеді.

ҚР Конституциясы (89-бап) халықтың жергілікті ммаңызды  мәселелерін өздері шешуін қамтамасыз ететін ЖӨОБ-ды мойындайды ҚР Конституциясында мемлекеттің бірден-бір қайнар көзіі халық деп белгіленгсн (1т. 3-бап). Конституциялық ережені ойша сараптау мемлекеттік билік жүйесіндегі мемлекеттік билік институттарының халық билігімен бірге болатынын түсінуге негіз береді.

Қазақстан Үкіметі  мен орталық атқару органдары  басқаруың барлық деңгейіндегі процестерінде басқару мүмкіндігі шектеулі екендігін мойындайды және аймақтық саясат концепцпясына (ҚР-ның Министрлер Кабинетімен келісілген, 1996ж) сәйкес жергілікті органдарға істің бір бөлігін беруге дайын.

Жергілікті  өкілетті және атқарушы органдарды кайта  құруды ұйымдастыру ертеден көзделген, бірақ оны іске асыру текк біртіндеп қана емес, сонымен қоса құрылымдық жағдайына да басшылық жасау қажет.

Мемлекеттік және муниципалдық құрылымдағы ӨӨБ-дың  даму тәжірибесінің әр алуандығы  екі тұрақты концепцияға бағытталады. Олар тек түрлі тәжірибеге, салтқа, мәдениетке ғана емес, сонымен бірге құқықтық жүйеге де негізделген. Мәселен: AҚШ-тa ЖӨӨБ штаттардың орталық органы мен федералдық органдарға қарсы салмақта тұру ретінде туындаған. Ұлыбританияда муниципалды билік дербес ішкі басқаруға артықшылықтарды беру ретімсн туындаған.

Әлеуметтік  құрылымның мұндай қалыптасуынының  негізінде мемлекеттің жалпы  билік жолына тосқауыл ретіпде билік  орталықсыздандыру мен «персоноцентризм (жеке индивид) ғұрыптары болды. Бұл ғұрыптар үлгілі құқыққа сүйенетін сот билігі тұлғасындағы сенімді қорғаушыны иемденді. Енропаның ӨӨБ моделі теріс салтта «жазылған құқық жүйссіне сүйенетін мемлекет билигі тарапынан ӨӨБ-ға күшті әкімшілік қорғаушы жүргізді.

Мәселелерді шешу ізденістері қоғамды мемлекетке, жеке индивидке, толық әлеуметке (социоцентризм) қарсы қоюдан емес әлеуметтік қатынастың «төменгең терендетілген: гуманистикалық бейімделу немесе тұлғаның функционалды- догматикалық концепдиясы тұрады. Екі концепцияда қайта ұйымдастырудың генетикалық кодына тікелей қатысты (адам, түлға мақсат ретінде және ол үшін құқық бар: адам-құқыкпен жазылатын функции құралы). Гуманистикалық концепция келесі әлеуметтік бағытты қамтиды: адам табиғаттан өзін бөле отырып, әлеуметтік топты, қоғамды, қоршаған ортаны және өзін таниды. Ол білімін дамыта отырып өзін-өзі таниды және сол сияқты ӨӨБ мүмкіндігіне ұмтылады.

Функционалды-догматикалық концепция берілген функцияны құжаттау құқығымен негізделеді, мәселен: басшы мен бағынышты қызметкері әкімшілік қызметтік жобалардағы тізімде шектслген жекелікке негізделген.

Гуманистік  және функционалды-догматикалық тұлғалық концепциялардың бір-біріне қарсы  келуі қоғам мен мемлекеттің  өзара белгілі қызметтерін бейнелейді.

2. ЖӨӨБ-дың институционалдық  белгілері "Жергілікті өзін-өзі  басқарудың" Европалық Хартиясында бейнеленген. Ең алдымен ЖӨӨБ органдарының құрылуы мен даму тәжірибесімен берілген құжат ӨӨБ қажеттілігін мойындау ғана емес, сонммен бірге муниципалды биліктің Конституцияда бекттілу қажеттілгін көрсетеді.

ЖӨӨБ-дың құқықтық кепілдік өлшемі мыналар болуы тиіс:

а) ЖӨӨБ-дың   ұйымдық   қиғастығы,   оның   органдарының мемлекеттік басқару жүйесінде көрінуі;

б) ЖӨӨБ   органдарының  өзіндік  дербес экономикасы   мен қаржысының болуы;

в) ЖӨӨБ   органдарының  басқа  да   органдар   мен   үйымдap арасында    өзара   құқықтық   әрекеттестігі    мен    толық   субъкті құқығының болуы (жеке бюджет пен меншікті басқару және оған билік ету, өзінің жеке шешім қабылдау құқығы және т.б.). Мысалы: Жапония   Конституциясы   ЖӨӨБ   туралы   заңында   (%-100)   бап жергілікті қауым: 1) нормативтік актілерді қабылдайды; 2)жергілікті бюджетті    нақтылайды;    3)    жергілікті    салықтарды,    төлемдерді анықтайды; 4) аруашылық келісімдерді жүргізеді; 5) муниципалды косіпорынды басқарудың принципті міндеттерін шешеді; 6) жергілікті атқарушы органдардың қызметіне тексеру жүргізеді.

г) ЖӨӨБ  формаларының алуан түрлілігі,  тарихи,  аймақтық мәдени ғұрыптар мен экономикалық мүмкіндіктерін есксретін ЖӨӨБ 
органдарының құзыретімен өлшенеді.

Осыған орай ЖӨӨБ-дың институционалдық белгілерінің құжатталуы ҚР-ның Контситуциясымен ӨӨБ жөніндегі арнайы заң актілерімен және ЖӨӨБ Жарлықтарымен қамтамасыз етіледі.