Балалардың сүйікті жыршысы

 

Білгішбек: Бір сөзбен айтқанда өмірден алынып, ғылыммен дәлелденген шындыққа негізделген аңызға ұқсас болса дейсіңдер ғой.

 

Ертеңбай: Жарайды, “Қаңбақ шал” сияқты тапқыр, “Ертөстік” сияқты батыл болғыларың келетін шығар. Бірақ, менің түсінбейтінім, жаңа электронды технологиялар ғасырында өмір сүріп, жаңалықтар ашылып, ғарыш пен айға ұшып жатқан кешегі “ұшқыш кілемдердің” шындыққа айналған кезінде ертегінің не керегі бар?

 

Білгішбек: Еріншек Ертеңбай, мені тыңда. Ертегінің аты ертегі. Қанша заман өзгергенмен баланың аты бала. Осы отырған бәріміздің де алып адамдардың ортасында болып, су астындағы қалаларға саяхат жасағымыз келеді. Күнделікті көріп жүрген үйреншікті нәрселерден гөрі біздерді ертегі мен аңыздардың сан қилы оқиғалары еліктіреді. Мұзафар атамыз жазған ертегілер шындық өмірге жақын болып келгендіктен, біз қызыға оқимыз.

 

Ая: Мұзафар атаның “Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге қызыл болған?”,  “Көкек неге “көкек” дейді?” “Тауыс неге қызыл-жасыл?”, “Қарға неге қара?”, “Алатаудың баурайында”, “Көк кілем”, “Еріншектер елінің Ертеңбайы туралы” аңыз-ертегілері кім-кімді де жалықтырмайды деп ойлаймын.

 

Білгішбек: Біз, балалар – байыпты халықпыз ғой. Бүгінде, мынау технология мен ғарыш заманында біздерді таң қалдыру, кітапқа еліктіру оңай шаруа емес сияқты.   Солай бола тұра, білмейтініміз көп… ал білетініміз аздау болып жатады… Талғамы биік В.Белинскийдің бір сөзі осы бүгін айтылғандай:”…Балалар жазушысы болып қалыптасу қиын, арнайы туу керек. Мұның өзі өзінше бір қабілеттілік болады… Мұнда талант қана емес, сонымен бірге өз алдына даналық та керек”. Яғни, бала бола білу керек. Ал, М.Әлімбай атамыз  шығарма жазғанда тіпті балалардың жас ерекшеліктеріне дейін қатты ескереді екен. Сондықтан оның өлеңдері бүлдіршіндерге, балдырғандарға, жас өспірімдерге арналған болып айқындалып, айрықшаланып тұрады.

 

Ая: Балалар, орыстың Маршак, Чуковский, Агния Барто сияқты көптеген елдің балалары сүйіп оқитын жазушыларын білетін шығарсыңдар. Ал олардың жан-жануарларды сөйлетіп, жақсылық пен жамандықты, адалдық пен арамдықты салыстырататын ертегі-аңыздарын кім біледі екен?

Балалардың  жауабы.

 

 Білгішбек: Біздің сүйікті жазушымыз Мұзафар ата мен бұл жазушылардың арасында қандай байланыс бар деп ойлауларың мүмкін. М.Әлімбай балаларды мақтаншақтық пен қызғаншақтық, өзімшіл менмендік пен даңғойлықтан сияқты жағымсыз қасиеттерден арылып, көпшілік пен бауырмалдыққа шақырады. Ол әйгілі орыс жазушылары Самуил Маршак, Корней Чуковский, Агния Барто сияқты құстар мен аңдарды сөйлетіп, соларды достастыру арқылы балаларды жақсылыққа жетелейді. Бұған  “Қорбаң аю”, “Құмырсқалар”, “Жорға торғай” сияқты өлеңдері дәлел.

“Құстар тойында” өлеңі оқылады.

 

Ертеңбай: Ой, мен бұл өлеңдерді жатқа білемін.

 

Ая: Бұлардан басқа Мұзафар Әлімбайдың балаларға арнап жазған кітаптарында тәрбиелік мәні бар өлеңдері көптеп кездеседі. Мысалы, ”Суайт сауысқан”, “Қырықаяқ”, “Әппақ пен сатпақ”, “Тарғыл мысық дағдысы” сияқты толып жатқан жырлары бар.  “Жел деген не?” өлеңінде жел сияқты тұрақсыз әрі берекетсіз болмау жағын тапқырлықпен айтып, суреттеп берген.

Бір оқушы «Жел деген не?» өлеңін мәнерлеп оқиды.

 

Көркемсөз оқушы:

  Жел деген не?

(Айт деп інім жалынды).

Жел де ауа кәдімгі

(Айтқаныма нана ғой).

Жел дегенің тек бірақ,

Ойға –қырға шапқылап,

Пайыз таппас ауа ғой.

 

Ертеңбай: Ая, сен Мұзафар атаның үлкен әдебиетке қалай келгендігі, бала кезінде кім болуды армандағаны туралы білесің бе?

 

Ая: Әрине, ол туралы атамның өз аузынан   естідім де, оның естеліктерінен де оқыдым.

 

Ертеңбай: Ендеше, бізге де айтып берсеңші.

 

Ая: Әр ақын-жазушының үлкен әдебиетке келер өзіндік жолы болады екен. Менің атамның да өлең, жырға, әсем әнге әуестігі ана сүтімен бойына дарыған. Тумысынан ақынжанды, өнерпаз анасы Зейнеп халық ауыз  әдебиетіндегі қисса, дастандарды жатқа айтатын болған. Абайдай ұлы адамның өмірде болғанын, ғұлама ақынның әнге жазылған өлеңдерін де тұңғыш анасының айтуымен барып білген. “Жас жеткіншектің жан-дүниесіне рухани нәр беретін нәрсе ананың ақ сүті, ананың әлдиі, ананың бесік жыры мен ананың әсем де әсерлі әңгімелері,”-деп Мұзафар атам әрқашан тебірене айтады.

 

Білгішбек:  Балалар білесіңдер ме, Мұзафар ата 5 жасында әріпті әліп деп біліп, кітап оқи бастайды. 6-сыныпта ауыл кітапханасының бір қыста 150-ден аса кітабын тауысып, “Бауырсақтан” бастап, “Батырлар жырымен” жалғастырып, Пушкиннің 4 томдығын тауысады. Өлең жазуды мектеп қабырғасында бастап, 16 жасында анасына арнап жазған тұңғыш өлеңі мерзімді баспасөзде жарияланады. Бұл үлкен өнер жолына деген алғашқы баспалдағы еді. Қазір Мұзафар атамыздың сөзіне жазылған  И.Жақановтың «Бесік жыры” әнін тыңдайық.

 

Білгішбек: Балалар, қалай ойлайсыңдар, ойыншықпен ойнамайтын бала бола ма?  Әрине, болмайды!  Бүлдіршіндердің өмірін ойыншықсыз көзге елестету мүмкін емес!  Енді кезекті ойыншықтар туралы  «Ойыншықтар» өлеңіне берсек.

 

Көркемсөз оқушы:

Жүрмейсің бе абайлап,

Болмасаңшы ұрыншақ!

Асыр салып көп ойнап,

Ақсап қалдың құлыншақ!

 

Ашытпайды көзіңді,

Шомыла ғой, балақай!

Қарашы  енді өзіңе,

Аппақ болдың, алақай!

 

Түсті түймең үзіліп,

Неге қадап алмайсың?

Тұр ғой әне ине-жіп,

Неге ұқыпты болмайсың?

 

Мектебіне ертемен

Баратұғын бала аз ба?

Апарамын ертең мен

Машина тұр гаражда.

 

Шырылдама, әндетпе,

Бұлбұлым, ертең жырларсың.

Папам келді қызметтен,

Ұйықтап біраз демалсын.

 

Тиіспе, күшік, қоянға,

Тентектікті қойыңдар!

Кикілжің жоқ араңда,

Тату-тәтті болыңдар!

 

Ая: Бұл әдемі, әсерлі өлеңді білмейтін бала араларыңда сірә, сирек болар. Ақын атам кішкентай кейіпкерінің тілімен ойыншықтар әлеміне бала көзімен қарап, тіл бітіріп жіберген. Қыз бала күллі ойыншықтарын тәртіпке шақырып, оларға татулық пен бірлік тілейді. Ал, балалар атамның мен туралы, Ая қыз туралы  жазған өлеңдерін білесіңдер ме?

 

Көркемсөз оқушы:

  Айналайын Аяның

Алақаны аялы:

Ая - біздің мейірбан,

Досынан жоқ аяры.

 

Айналайын Аяның

Алақаны аялы:

Қолда барын достардың

Алдына әкеп жаяды.

Айналайын аяның 

Алақаны аялы.

 

Көркемсөз оқушы:

Айдың беті аппақ,

Аяның беті сатпақ.

Неге олай?

Ол былай-

Аунамайды жерге,

Шомылады көлге.

 

Ертеңбай: Ая,  ақын ата қаламынан өлең қалай туады екен? Балаларға арнап өлең жазу оңай шаруа еместігін білемін… Менің ойымша, бұған үлке-е-н еңбек керек сияқты.

 

 Ая: (Қолындағы кітабын ашып оқиды) Атамыздың айтуынша, көбіне өз көзімен көргені өлеңге арқау болатын көрінеді. Сендерге   атамның жазған естелігінен бір мысал келтірейін: “Сурет салып отырған Асқар бір кезде кемсеңдеп:

- Жол жоғалды, ата,  қайда кетті, ата?!- деді. Қағазына  қарасам, парақтың ортасына көк  қарындашпен көл салыпты. Күрең  қарындашпен бір жағынан жол  тартыпты. Жолы көлге кеп, тіреліпті байқаусызда. Сөйтіп жол жоғалған…

- Асқар, асықпа, жол  қазір табылады,- дедім де. Көлдің  арғы жағалауынан күрең қарындашпен  жолды алып шықтым.

-  Міне, көрдің бе, сенің  жолың көлге шомылып шықты.

-  Алақай! Алақай! Жол  табылды!- деп, бала мәз болды. Арада біраз күн өткен соң  “Жол қайда жоғалды?” деген өлең жаздым. Міне, соңғы шумағы:

Жоғалды ма жол оңай?

Суға кетті-ау, обал-ай!

Іздеп жүрсек жан-жақтан

         Сүңгіп шықты ар жақтан,- деп   өлеңдерінің шығу тарихы туралы  әңгімелейді атам.

 

Білгішбек: Достар! Ақын деген сөз грек тілінде данышпан деген ұғымды білдіреді екен.. Анау-мынау емес, Данышпан! Осыдан-ақ ақынмын деген адам өзіне қандай ұлы міндет жүктелгенін пайымдай берсін.

Қилы-қилы жұмбақтарын  шешкен кезде,

Анау не екен, япырау?! – дескен кезде

Ертегілер еліне кетіп,

Мұхиттарды қайықпен кешкен кезде…

Жаңылтпаштан жаңылып  қиналғанда

         Өтірік өлеңін оқып иланғанда   біздер Мұзатамыздың өзімізге  жүктелген осы міндетті қалай   атқарып жүргеніне көзіміз жетеді.

 

Ая: Ақынның құлағы өзінен қырық жыл бұрын туады депті бір ақылды адам. Өздерің сияқты жас талапкерге құлағың түрік, көзің жіті болсын деп тілек айтар едік. Әлдебір аңқаулар болмаса, байыпсыз алаңғасарлар болмаса, халық сөзімен айтқанда, “оқу өтіп кеткен” оқымыстысымақтар болмаса ешбір қаламгер көркемдік мақсатқа жете алмайды екен. Мұзатамыздың қай өлеңін алып оқымасаң да өздерің куә болып жүрген көріністер арқау болыпты. Мұзафар атамыздың  аспан кемесінде жұмыс істейтін мамандық иесі туралы «Аспандағы әпке» өлеңін тыңдап көрейікші.

«Аспандағы  әпке» өлеңі оқылады.

Білгішбек:

 …Сыйлаттырмай қоймайды,

Сыйламаймыз текке біз.

Көптің қамын ойлайды, Аспандағы әпкеміз.

Балалар «аспандағы әпке»  дегеніміз кім? (Балалардың жауабы)  Дұрыс -Стюардесса. Мұзафар Әлімбаевтың “Аспандағы әпке” өлеңіне аттас кітабы  әдебиет саласындағы мемлекеттік сыйлықты алған. 

Ая: «Көппен көрген ұлы той» дейді  бабамыз. Ақын атамыздың көпшіліктен бөлектенбей, қашанда қайырымды болып, басқа біреуге қастандық ойламауға үйрететін  «Жалқау винт» деген өлеңі бар.

 

Көркемсөз оқушы:

Жалқау бір винт жасынан,

Жылжып болттың қасынан,

Түсіп қалды қырсығып,

Тоқтасын,-деп,-машинам!.

Оған несін қарасын?!

Бұрап алып жаңасын.

Жүріп кетті машина

Шарлап совхоз даласын.

Жапанда винт тек жатыр,

Жаңбыр-батыр, жел жатыр.

Жарамаған кәдеге

Көк темірді жеп жатыр.

Кітапханашы:М.Әлімбайдың мүйізтұмсық, жираф, арфа, аквариум, құмырсқа жер туралы өлеңдерінің де  танымдық мәні зор.

 

Ая: Балалар, қалай ойлайсыңдар, далада өсетін ошаған мен қошақанның бір-бірімен қандай байланысы бар? Мұзафар атамның қошақан мен ошағанды ала отырып, балаға қызық табиғат құбылысын танытатын, географиялық-биологиялық білім беретін “Қошақан мен ошаған” деген тамаша өлеңі бар. Балалар өлеңді  рөлге бөліп оқиды.

 

Қошақан: Өй, ошаған, ошаған!

Қоймаушы едің түйремей.

Неден жұмсап босаған

Тікендерің инедей.

Ошаған: Келе жатқан жаңбыр бар,

Өн бойымды алды ылғал…

Қошақан:Әй, ошаған, ошаған.

Бүгін қалай қадалдың?

Қастығың ба жасаған,

Қадалғаннан қан алдың?!

Ошаған:    Ашық болса, күн жаумай,

Қатаямын жұмсармай,

…Жаумай ма, әлде жауа ма,

Қандай болмақ күн  бүгін-

Тікеніме қара да,

Ауа райын біл бұрын.

 

Ертеңбай: Мұзафар Әлімбайдың көптеген өтірік өлеңдері тақырып, таным жаңалығымен ерекшеленеді.

Білгішбек: Балалар, ендігі кезекті “өтірік өлеңшілерге” берсек.

 

Өтірік  өлең  оқитын  балалар ортаға  шығады.

 

Қақ жарып шоғын жұлдыздың,

Ұшқанын көрдім құндыздың.

Құдықтың суын төктім, төңкердім де,

Теңізді жалдап өттім, жөн  көрдім де.

 

Құлынның мүйізіне мініп  аттай,

Бүгін –ақ барып қайттым  ертең күнге.

 

Алдайды деп аптықпа,

Үйір емен дақпыртқа:

Ай қасында түнедім,

Орандым да ақ бұлтқа.

 

Ұлу озды елікпен жарысқанда,

Тышқан жеңді аюмен  алысқанда.

Арбама атты қойып, қоңыз  жектім,

Бір емес қатарынан тоғыз  жектім.

 

Ертеңбай: Ақын атамыз нағыз Данышпан десе, Данышпан екен ғой. Білмейтіні жер астында көрінеді.  Сегізаяқ деген не? Қол, аяқ, көз, құлақ неге екеу? Минут деген немене? Сөз жоқ осындай, тіпті мыңдаған сауалдарыңа жауапты Мұзафар атаның өлең қоржынынан табасың. Оған кәміл сене бер! Міне, еңбекқор данышпан деп осыны айт!

Балалар ортаға шығып М.Әлімбайдың “Минут деген немене?”, “Бұлақ деп неге аталған”,”Қараңғылық деген не?” өлеңдерін оқиды.

 

Білгішбек: Енді Мұзатамыздың  сұрақтарына жауап беріп көрейік.