Лизинг инвестицияларды орта мерзімді қаржыландырудың әдісі ретінде

      Өйткені, біріншіден, қосымша құн салығы басқа салық түрлеріне қарағанда жас, яғни ол тек қырық жылға жуық қана өмір сүріп келеді. Оның қасында басқа жанама салықтардың, акциз бен айналым салығының, пайда болғанына мыңдаған жылдар болса, тікелей салықтар (мүлік, жер салықтары мен табыс салығы) олардан да бұрын дүниеге келгені белгілі.

      Екіншіден қосылған құн салығының есептелу механизмі, төлену және есептелу тәртіптері кейбір дайындықсыз салық төлеушілерге ғана емес салық қызметкерлерінің бір  бөлігіне де ауырлау болады.

      Үшіншіден, қосымша құн салығына әр мемлекеттің, әр маман-экономистердің көзқарастары әртүрлі. Бұл көзқарастар бойынша  кейбіреулері оны өнідісті дамытудың  бір тетігі, содан келіп кәсіпкерлердің табысы молаяды және ол бағаның өсуінен  емес өндірістің дамуынан молаяды десе, бірқатары қосымша құн салығын әділетсіз, кемшілігі көп, кәсіпкерлердің табыс табуына кедергі келтіреді дегенді алға тартады.

      Жоғарыда  айтылғандарға дәлел ретінде  төмендегі бір-біріне қарама-қайшы  ғалымдардың бірнеше пікірлерін ортаға салайық:

    Біріншісі қосымша құн салығының әділдігі жөнінде: «қосымша құн салығының дұрыс жағы сонда, оны жинау яғни есептеу өндірістің барлық сатысында өте жеңіл, сөйтіп оны төлеуден ешкім де жалтара алмайды. Ол экономиканың барлық салаларына бірдей тарайды, сондықтан да оның басқаша есептеу мүмкін емес, ол дегенің әлеуметтік әділдік принципін жүзеге асыру үшін керек нәрсе».

    «АҚШ-та тауарлар мен қызметтердің құнына кіретін қосымша құн салығын әлеуметтік әділ емес деген пікір қалыптасқан, оған қарағанда тікелей салықтарда  әділдік басым дегенді алға тартады. Себебі, қосымша құн салығы халықтың әр категориясының табыстары мен байлықтарына тікелей әсер етеді, сөйтіп инфляцияның өсуін жеделдетеді»

      Осы қосымша құн салығының инфляцияға әсер етуін ғалым экономист  Починок А. былай тұжырымдайды:

«Инфляцияның жоғыр жағдайында салықтардың жиналу көлемі мемлекеттің шығындарынан қалыс қалып отырады. Бұдан шығатын жол қосымша құн салығы және акцизді көтеру, ал олар өз кезегінде

өндірушілердің  емес тұтынушылардың қалтасына ұрады. Біздің жағдайда бұл жағдай онша залал  емес, себебі бізде тауарлар әлі  өз құнын жоғарылата алмай отыр».

      «Нарық  жағдайында инфляцияны ушықтандырмау үшін қосымша құн салығын толығымен тоқтата тұру керектігін».

      Жоғарыда  көрсетілгендей қосымша құн салығы туралы әр түрлі ой-пікірлер салық  төлеушілер мен салық қызметкерлерінің нарық жағдайына сол кездегі  беймделмегені, қосымша құн салығы туралы әлі де болса зерттеулердің аздығы, қосымша құн салығын өз мәнінде пайдалана алмау мәселелері себебінен туындаса керек.

      Дегенмен, аталған қиыншылықтарға қарамастан қосымша құн салығы жанама салықтардың  ішінде өте тиімді екенін көрсетіп келеді, ол қазір барлық елдер мен континенттерде пайдаланылады және ең бастысы жүзден аса дүние жүзілік салық жүйесінде басқа салық түрлерінің алдыңғы қатарында келеді.

      Таблицадан  көрініп тұрғандай, сол кезде  әлі зерттелмеген әлі кең қолданысқа енбеген қосымша құн салығын 1967 жылы Батыс Европаның алдыңғы қатарлы елдері-Франция, Германия, Дания болса, 1969 жылы Нидерланды мен Швеция енгізді.

      Прфессор  Карл Шафтың айтуы бойынша қосымша  құн салығының бастапқы қолданысын Жапония бастауға әбден мүмкін еді, бірақ ол елдің салық чиновниктері бұл салықтың әлі зерттелмегендігін және салықтың тиімділігіне сенбеушілік білдірді.

      Жетпісінші  жылдардың ортасында Халықаралық  Валюта Қорының бюджет жөніндегі  басқармасы Корея үкіметімен бірге қосымша құн салығын

енгізудің пайдалылығына және тиімділігіне баға берді.

Содан кейін көп ұзамай 1977 жылы Корея  Азия құрылығындағы қосымша құн  салығын енгізген бірінші мемлекет болды.

      Кореядан  кейін Индонезия (1985 ж.), Тайвань (1986 ж.), Филиппины (1988 ж.).

      1990 жылы Халықаралық Валюта Қорының бюджет жөніндегі басқармасы Біріккен Ұлттар Ұйымының дамыту бағдарламасының шеңберінде Индонезия астанасы Джакарта қаласында «Азиядағы қосымша құн салығы» деген тақырыпта семинар өткізді. Семинарда қосымша құн көптеген елдердің салығын енгізу кезінде ұшыраған проблемалары талқыланды.

      Қазақстанда Салық кодексін енгізу барысында  оппозицияның қарсылығы қосымша  құн салығының ставкаларына байланысты болды, сөйтіп  бұрынғы Салық кодексінде ставка 15 пайыз болды, одан соң 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап   12 пайызға дейін төмендетілді.

      Ал  Балтия мен ТМД –ның  басқа елдеріндегі бастапқы ставкалардың өзгеруін және оның жалпы ұлттық өнімдегі үлесін, басқа Европалық елдермен салыстырылған жағдайын № 2, 3, 4, 5  қосымшалардан көре аласыздар.

      Әлемнің 35 еліндегі қосымша құн салығының тауардың бағағасына әсер етуін оқып-үйрену кезінде төмендегідей қорытынды жасалды: олардың арасында ешқандай байланыс жоқ, ал қосымша құн салығының енгізілуі және алынуы кейбір тұтыну бағамының индекстері біржолғы өзгеріске ұшыраған жағдайда инфляцияны емес, керісінше мемлекеттік кірістің өсуіне әкеліп соғады.

     Қосымша құн салығының жаппай енгізілуі  шетелдердегі салық саясатында маңызды  кезеңдер болып табылады.

      Шетел тәжірибесінде мұндай салық сияқты теориядан тәжірибеге тез және кең ауқымда сіңіп кеткен, сөйтіп салық түсімдерінің арасында алдыңғы қатарда болу бұрын болмаған еді.

     Бүгінгі күні қосымша құн салығы 42 елдің  салық жүйесінде, оның ішінде 17 Европа елдеріндегі салық жүйесінің  негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Осы салықтың үлесі орташа есеппен бюджеттік түсімдер бойынша13,8 пайыз, ішкі өнім бойынша 5,5 пайыз болады. Қосымша құн салығын қолданудың шетелдегі, әсіресе, Ұлыбританиядағы тәжірибесі көрсеткендей, ол салықты қолданған кезде көптеген қиыншылықтар, түсінбеушіліктер бүгінгі күнге дейін орын алады, яғни қолданыстағы салық заңын басқаша түсіну, бұрмалау кездесіп қалады. АҚШ – тағы қосымша құн салығын енгізу конгресте қызу тартысты болды, себебі салықтық тұүсімдердің ішінде жанама салықтардың үлесін көбейтудің дұрыс еместігін айтты. Пікір тала екі жылға жуық уақытқа созылды. Қосымша құн салығын Франция ғалымы М.Лоре ойлап тапты, сол кездегі Францияда қолданылып келген айналымға салынатын салықтың орнына 1954 жылы енгізді және оның алыну механизмін сызып берді. 1967 жылы сәуірде болған БЭҚ (Біріккен Экономикалық Қоғамдастық) 1 және 3 Директивалар шығарды, оларда БЭҚ елдері үшін қосымша құн салығы негізгі жанама салық екені және 1972 жылға дейін барлық мүше елдерде енгізіп болу керектігі айтылған.

      Ал  болашақта БЭҚ құрамына кіретін елдер үшін негізгі мүшелік критерий есебінде қосымша құн салығын қолдануы есептелді.

      Төменде шетелдердегі қосымша құн салығын  есептеудің қарапайым кестесін келтірейік:

      И – жіберілген шығындар;

      В – сатылған өнімнен түскен сома;

      ДС  – қосылған құн;

      V – төленетін еңбекақы сомасы;

      М – алынатын пайда.

      ДС = V + М

      Және  де  қосылған құнды сатылған өнімнен  түскен сома мен шығынның айырмасы ретінде көрсетуге болады:

      ДС  = В – И

      Сонымен қатар, қосымша құн салығын есептеудің шетелдерде төрт жолы бар:

      1.тікелей,  яғни бухгалтерлік есептеу;

      2.жанамалап  есептеу;

      3.тікелей  алып тастау әдісі;

      4.жанамалай  алып тастау әдісі.

      Егер  қосымша құн салығының ставкасын R деп белгілесек, онда жоғарыдағы төрт әдістің теңдеулері былай көрсетіледі:

      1.R (V+M) = НДС                                   3. R (B – И) = НДС

      2. RV + RM = НДС                                4. RB – RИ = НДС 

      Бүгінгі көп тараған әдіс төртінші жанамалай  алып тастау әдісі. Бұл әдіс бойынша  қосылған құнды есептемей-ақ , салық  ставкасы шығындар мен өндірілген өнімдерге қолданылады.

      Сонымен қатар бұл әдістің бір ерекшелігі салық ставкасы мәміле шарт жасасқан кезде қолданылады, сөйтіп техникалық және заң түрінде дұрыс болады. Шетелдерде де ең маңызды нәрсе – ол тауар алынған кезде берілетін шот-фактура. Мысал ретінде төменде Ұлыбританиядағы шот-фактураның үлгісі: 

ШОТ –  ФАКТУРАНЫҢ ҮЛГІСІ 

      Шот-фактура  № ----------------     Күні -----------------------------

      Сатушы ----------------- ҚҚС бойынша салық төлеушінің

      Сатып алушы -------------------- тіркеу № ------------------------- 

 

        Қосымша құн салығы шетел тәжірибесінде өнімді шығару мен өткізуді, соның ішінде бөлшек сауданы да қамтиды. Дегенмен бұл барлық жерде бірдей емес. Төмендегі кестеден көрініп тұрғандай, әлемдегі 9 мемлекет қосымша құн салығын бөлшек саудада қолданбайды, оның ішінде Индия мен Гренада бұл салықты қолданудан бас тартқан. Морокко мен Перу қосымша құн салығын тек көтерме саудада қолданса, басқа елдер өңдеу саласында қолданады.

      Кейбір  шетелде өңдеу саласы үшін сатудан салық ұсталады, яғни сатылып алынған кезде есеп жүргізіледі, оны салықтық кредит деп атайды.

      Нөлдік  ставка БЭҚ елдерінің барлығында экспортталатын тауаға қолданылады, ол тауар бағасын сол күйінде  сыртқа шығаруға мүмкіндік береді, сөйті әр ел өзінің тауарын бәсекеге тойтарыс беретіндей дәрежеде сатады. 
 
 
 
 
 

          3 ҚОСЫЛҒАН ҚҰН САЛЫҒЫН НАРЫҚ ТАЛАПТАРЫНА САЙ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ 

      3.1  Республиканың салық  жүйесін реттеудегі  қосылған құн салығының  даму бағыты  

      Қосылған  құн салығы бойынша бюджетпен нақты есеп айырысулар бойынша есепті кезең болып күнтізбелік ай табылады.

      Егер  қосылған құн салығы бойынша тоқсан үшін орташа айлық төлемдер 1000 айлық  есептік көрсеткіштерден кемін  құраса, онда есепті кезең болып  тоқсан табылады.

      Мысал: Бюджетке төленуге тиісті 2000 жылдың үшінші тоқсаны үшін кәсіпорынның мынадай қосылған құн салығының сомалары бар, оның ішінде: шілде үшін — 135 000 теңге, тамыз - 128 000, қыркүйек - 120 000 теңге. Осындай сомалар тоқсан үшін барлығы 383 000 теңге қүрады. Орташа айлық төлемдер 127 666 теңге (383 000 : 3) құрайды. Заңдар бойынша бұл айларда 919 теңге мөлшеріндегі айлық есептік көрсеткіш белгіленген, тиісінше әрбір ай үшін айлық есептік көрсеткішінің 1000 еселік мөлшері 919 000 теңге (725 х 1000) құрайды. Есептен көрінгендей, орташа айлық төлемдегі 127 666 теңге 919 000 – нан аспайды. Яғни, салық төлеуші тоқсанда бір рет қосылған құн салығы бойынша декларацияны жасайды.

      Қосылган  қүн салығы бойынша декларацияны жасау мақсатында есепті кезеңді  айқындау үшін негізге соңғы есепті тоқсандағы бюджетпен есеп айырысулардың нәтижелері қабылданады.

      Қосылған  құн салығы бойынша декларация есепті кезеңнен кейінгі айдың 15 күнінен  кешіктірмей әрбір есепті кезең  үшін беріледі.