Инвестициялық жобаларды талдау әдістері. Жоба тәуекелдігін талдау

Тақырып №6: Инвестициялық жобаларды талдау әдістері.

Жоба тәуекелдігін талдау.

 

Сұрақтар:

1. Инвестициялық жобалар туралы түсінік және инвестициялық жобалардың түрлері мен кезеңдері.
2. Күрделі салымдар бюджетін қалыптастыру. Күрделі салымдар бюджетін қалыптастыру кезінде шешімдер қабылдау.
3. Инвестициялық жобаны қабылдау туралы шешімдер критерийлерін салыстыру.
4. Талдау әдістері және тәуекел жобаларды бағалау.
5. Сезімталдықты талдау – NPV және IRR әдісінің өзгеруі.
6. Сценариилерді талдау NPV әдісінің өзгеруі.
7. Монте – Карло әдісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Инвестициялық жобалар туралы түсінік және инвестициялық жобалардың түрлері мен кезеңдері.

 

Халықаралық практикада кәсіпорындардың  даму жоспары арнайы ресімделген  бизнес – жоспар түрінде көрсетіледі. Егер жоспар инвестицияларды тартумен байланысты болса, онда ол «инвестициялық жоба» деп аталады. Әлбетте, кәсіпорынның кез келген жаңа жобасы, қалай болғанымен де жаңадан инвестиция тартумен байланысты болады. Сонымен жалпы мағынада жоба – ол белгілі бір мақсатпен, кәсіпорын жұмысын өзгерту туралы арнайы ресімделген ұсыныс. Жобаларды әлбетте 2-ге бөледі:

1. тактикалық
2. стратегиялық

1. соңғысына әлбетте меншіктілік түрін өзгертуді қарастырушы жобаларды жатқызады немесе өндірістің бағытын түбегейлі өзгертумен байланысты жобаларды жатқызады.

2. тактикалық жобалар әлбетте өндірілген немесе шығарылған өнімдердің көлемінің өзгеруімен, өнімдердің сапасын арттырумен, жабдықтарды жаңғыртумен байланысты.

Отандық практикада жоба түсінігі жаңалық болып есептелінбейді. Ескі формацияда кәсіпорынның даму бағытын жоғарыда отырғандардың шешімі арқылы іске асырылатын. Жаңа экономикалық жағдайда кәсіпорынның меншік иесі арқылы оның стратегиялық және тактикалық сұрақтарын дербес шешеді.

Компаниялардың инвестициялық  жұмыстарын ретке келтірудің жалпы  тәртібінің нақтылы жобаға қатынасы жоба кезеңдері түрінде іске асырылады  және олар келесі кезеңдерді қамтиды:

1. Жобаның тұжырымдалуы. Бұл кезеңде кәсіпорынның басшылары кәсіпорынның ағымдағы жағдайларын талдайды және оның алдағы мерзімге дамуының басыңқы бағытын анықтайды. Талдаудың нәтижесі бизнес – идея түрінде ресімделеді.
2. Жобаны дайындау (әзірлеу). Жобаның бизнес – идеясы бірінші тексеруден  өткеннен кейін, оны қабылдау туралы шешім қабылдайды. Ол шешім а)жағымды немесе б)жағымсыз болуы мүмкін. Бұл кезеңде жоба нақтыланады, жетілдіріледі.
3. Жобаны сараптаудан өткізу. Жобаның өмірлік кезеңінде оны біліктілік экспертизадан өткізген жөн болады. Егер жобаны қаржыландыру үлкен үлесі инвестордың көмегімен болса, онда жобаны экспертизадан инвестор өзі өткізеді (авторитетті консалтингтік фирманың көмегі арқасында). Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны меншікті қаражаты есебінен қаржыландырғысы келсе, бұл жағдайда жобаны сараптаудан өткізген жөн болады.
4. Жобаны іске асыру (орындау).
5. Нәтижені бағалау. Нәтижені бағалау жоба аяқталғаннан кейін және оны орындау процесінде жасалынады. Оның мақсаты проектіде салынған идея мен оны нақтылы іске асырудың арасындағы байланысты тексеру.

Жобаны талдау практикасы жобаларды әзірлеу тәжірибесін қорытындылауға мүмкіндік тудырады. Инвестициялық жобалардың негізгі типтері келесілер:

1. Ескірген жабдықтарды ауыстыру.
2. Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында жабдықтарды ауыстыру.
3. Өнімдерді шығаруды ұлғайту немесе рынокқа қызмет көрсетуді ұлғайту.
4. Жаңа өнімдерді шығару мақсатымен кәсіпорынды кеңейту.

Қазіргі кезде жобаларды  бағалау және шешім қабылдау үшін және олардың қайсысын күрделі салымдар бюджетіне қосу үшін бес критерийлер қолданылады:

1. өтімділік мерзімі (PP) (ӨМ);
2. табыстылық есебі (ARR) (ТЕ);
3. таза келтірілген нәтиже (NPV) (ТКН);
4. ішкі табыстылық (IRR) (ІТ);
5. рентабелдіктің индексі (Pi) (РИ).

Алдыменен біз әрбір критерийлердің есебінің алгоритмін қарастырамыз және жоспарларды бағалауда олардың  әрбіреуінің қаншалықты тиімді екендігін  көрсетеміз.

 

S және L жобаларының  ақша ағымдары, доллармен

кесте 1.

Жылдар	S - жобасы	L - жобасы
0	-1000	-1000
1	500	100
2	400	300
3	300	400
4	100	600

 

1 – кестеде S және L жобаларының  берілгендерін пайдалана отырып  есептеу процедурасына қарасақ,  екі жобаның тәуекелдік деңгейі  бірдей. Кестеге көз салып қарасаңыздар S – жоба  –  қысқа мерзімді, ал L – ұзақ мерзімді жоба екендігі байқалады.

 

 

Сурет бар мына жерде (сала алмадым)

 

Сурет: Жобаның  өтімділік мерзімі және тіршілік кезеңдерінің графигі (сызбасы)

 

 

                                                                       IC

DPP = ----

            PV

мұнда:

DPP – жобаның өтімділік кезеңі, жыл

IC -   инвестиция

PV - орташа жылдық ақша түсімі

 

1. Өтімділік мерзімі (DPP) бастапқы жұмсалған инвестицияны қайаруға кеткен жыл санымен анықталады.

Өтімділік мерзімін анықтаудың ең бір қарапайым әдісі – бұл  жиынтықты ақша ағымының есебі және  оның қашан нольге тең болатын мерзімін табу. Мысалы: S жобасы үшін жиынтықты (кумулятивный) ақша ағымы келесі түрде 2 кестеде көрсетілген.

 

Жобаның жиынтықты  және ақша ағымдары, доллармен

кесте 2.

Жылдар	Ақша ағымдары	Жиынтықты ақша ағымдары
0	- 1000	- 1000
1	500	- 500
2	400	- 100
3	300	200
4	100	300

 

2 – кестеден көрінгендей,  жасалған инвестиция шығыны үшінші  жылдың аяғында толығымен өтелетін  болады.

Егер компанияның өтімділік  мерзімі үш жылға шектелген болса, онда

S – жобасы қабылданады,  ал L – жоба қабылданбайды. Егерде жобалар баламалы (альтернативті) болған болса, онда S – жоба L – жобамен салыстырғанда артықшылықты болар еді, өйткені S – жобаның ақша қайтарымдылығының мерзімі өте қысқа. Сонымен, баламалылықты анықтаудың нәтижесінде бір жоба қабылданады, ал екіншісі өкінішке орай кері қайтарылады.

 

2. Табыстылық есебі (ARR). Рыноктық экономика жағдайында жобалардың тартымдылығының критерийі жұмсалған капиталға алынған табыстылық деңгейі болады. Жобаның табыстылығы капиталдың өсімімен анықталмайды, ол өсімнің қарқынымен анықталады, яғни жобаны іске асырумен байланысты, инвестор тәуекелдігін жабады және қолайлы табыстылық деңгейін қамтамасыз етеді. Сондықтан, инвестор үшін жобаның тартымдылығын бағалау проблемасы, оның табыстылық деңгейін белгілеуге байланысты. Жобаның рентабелдігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым инвестициялық шығындар тезірек өтеледі. Сондықтан шығындарды өтеу мерзімі неғұрлым қысқа жобалар өтімділікті болады.

Соныменен, кез келген жоба келесі схема бойынша іске асырылады:

 

Табыстылық           өтімділік мерзімі          өтімділік        қауыпсыздық

(минималды тәуекелдік  деңгейлі)

Жобаларды талдау практикасында  екі негізгі тәсілдерді қолданады: 1)статистикалық (қарапайым) үлгісі және 2)динамикалық (серппінді) үлгі, дисконтталған ақша ағымдарына негізделген.

Статистикалық үлгі бойынша бағалауда уақыт факторы есепке алынбайды және а)нақтылы жобаның өтімділік кезеңі мен б)қарапайым пайда нормасы (мөлшерлемесі) анықталады.

 

3. Ішкі пайда мөлшерлемесі – бұл жоба бойынша пайданың бастапқы инвестицияға қатынасымен анықталады және келесі формула қарапайым пайда нормасын анықтау үшін қолданылады:

                                  ТП                                       ТП + АТ

Пм = ----- * 100                  Пм =  -------------  * 100                 

                                         U                                               U

мұнда:

Пм - ішкі (бухгалтерлік) пайда нормасы, %

ТП – салық төлегеннен кейінгі қалған таза пайда;

U – бастапқы инвестиция (күрделі салым);

АТ – жоба бойынша амортизациялық аударым.

 

Ішкі пайда  нормасы арқылы есептелген инвестициялық  жобаның рентабелдігі

№	Көрсеткіштер	Көрсеткіштер  шамасы
I.	Ішкі пайда  нормасының есебі.
	1. Жоба бойынша табыстар, мың.тг	16200
	2. Инвестициялық шығындар, мың.тг	12150
	оның ішінде:
	2.1. Ақша шығындары	8100
	2.2. Күмәнді (сенімсіз) шығындар	4050
	3.  Жоба бойынша пайда	4050
	4.  Пайдаға салық 24% (4050 * 0,24)	972
	5.  Таза пайда (4050 - 972)	3078
	6. Жобаның рентабелдігі (3078 : 12150 * 100), %	25,3
	7.  Жобаның өтімділігі кезеңі (12150 : 3078), жыл (2/5)	4,0
II.	Ақша ағымдары қозғалымы негізінде қарапайым  пайда нормасының есебі.
	1.  Жоба бойынша пайда, мың.тг	16200
	2.  Жобаға инвестициялық шығындар	9072
	оның ішінде:
	2.1. Ақша шығындары	8100
	2.2. Пайдаға салық	972
	3.  Жоба бойынша таза ақша ағымдары (16200 - 9072)	7128
	4. Таза ақша ағымдары бойынша жобаның рентабелдігі (7128 : 16200 * 100), %	44,0%
	5.  Жобаның өтімділік кезеңі, жыл (9072 : 7128), (2/3)	1,3

Осы берілген мысалдардан  қай жобаның қабылданатыны белгілі, бұл жайда өтімділік кезеңі 1,3 жыл жоба қабылданатын болады.

Бұл әдістің артықшылығы  оның қарапайымдылығында және сенімділігінде. Бұл әдісті қолдану негізінде еленбейтіндігі:

• кейбір сенімсіз шығындардың сипаты (амортизациялық төлем);
• бұрынғы активтерді сатудан табыстар;
• алынған табыстарды қайта инвестициялау мүмкіндігі және ақшаның уақытша құндылығы;
• қарапайым пайда нормасы бірдей, жобалардың қайсысын таңдау мүмкіншілігінің болмауы, бірақ инвестициялау көлемі әртүрлі.