Инвестициялық жобаларды талдау әдістері. Жоба тәуекелдігін талдау

Дүниежүзілік практикада келесі динамикалық үлгілер ең көп тарағандар қатарына жатады:

4. Таза келтірілген құн әдісі (NPV) ТКҚ – әдісі. Бұл әдіс – инвестор үшін таза табысты (пайданы) алуға бағытталған. Сондай-ақ, бұл әдіс жобаны іске асыру арқылы қорытындыланған құнды алуға мүмкіндік тудырады. Таза келтірілген құн – бұл қазіргі құнға келтірілген жобадан түсетін таза ақша түсімі (PV).

                                                                     FV

PV = ----------

          (1+r) t

мұндағы:

PV – жобадан түсетін таза ақша түсімі;

FV - жобадан алынатын ақша түсімдерінің (табыстарының) болашақ құны;

r – дисконттау (есептеу) мөлшерлемесі;

t – есептеу кезеңі, жыл (айлар).

 

Әртүрлі тиімділік көрсеткіштерін анықтау үшін дисконттау ставкасын  (r) таңдауға болады:

• орташа кредиттік ставканы;
• дербес пайда нормасын;
• мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша табыстылық нормасын;
• ағымдағы (операциялық) жұмыстың табыстылық нормасын;
• баламалы жобалар бойынша альтернативті табыстылық нормасы.

Дисконттау нормасы процентпен белгіленеді немесе бірлік үлесімен. Жоба инвесторменен сол уақытта мақұлданады, егерде  NPV >0.

Таза келтірілген  нәтиже – бұл таза келтірілген құнменен – жобаны пайдалану кезеңінде ақша түсімдерінің және оны іске асыруға инвестицияланған ақша қаражаттарының айырмасы арқылы анықталады.

NPV = PV – IC

мұнда:

NPV – таза келтірілген  құн;

PV – дисконтталған кейінгі  жобадан түскен ақша түсімдерінің  қазіргі құны;

IC – жобаны іске асыруға  бағытталған инвестиция сомасы.

Мысалы: коммерциялық банкке кредит алу пәнін қарауға екі бизнес-жоспар келесі параметрлерімен түсті (кесте 2.).

Инвестициялық жобалар  бойынша ақша ағымдары, млн.тг

кесте 2.

Көрсеткіштер	Есептеу кезеңі, жыл
	0	1	2	3	4
№1 Инвестициялық  жоба
1. Инвестициялық жұмыс. (ақша қаражаттарының жылысымы)	-33,12	0	0	0	0
2. Ағымдағы жұмыстан таза  пайда түрінде түскен таза  ақша және амортизациялық төлем.	0	28,8	16,8	7,2	0
№2 Инвестициялық  жоба
1. Инвестициялық жұмыс. (ақша қаражаттарының  жылысымы)	-31,68	0	0	0	0
2. Ағымдағы жұмыстан таза пайда түрінде түскен таза ақша және амортизациялық төлем.	0	13,5	15,1	15,1	13,9

Анықтама: Дисконттау ставкалар: №1инвестициялық жұмыс =10%, №2инвестициялық жұмыс = 12%. Инфляция орташа жылдық қарқыны 10%.

 

Инвестициялық жобалар  бойынша ақша түсімдерінің (PV) қазіргі  құнының есебі, млн.тг

кесте 3.

Жыл	№1 жоба			№2 жоба
	Болашақ ақша түсімдерінің (FV) құны	Дисконт. көбейткіш 10% ставкада	Түсімдердің қазіргі құны (гр.2*гр.3)	Ақша түсімдерінің болашақ  құны (FV)	Дисконт. Көбейткіш ставкасы 12%	Ақша түсімдердің қазіргі құны (гр.5*гр.6)
1	2	3	4	5	6	7
0	-33,12	1,0	-33,12	-31,68	1,0	-31,68
1	28,8	0,909	26,18	13,5	0,893	12,06
2	16,8	0,826	13,88	15,1	0,797	12,03
3	7,2	0,752	5,41	15,1	0,712	10,75
4	0	0	0	13,9	0,636	8,84
Барлық жыл (1-4)	52,8	0	45,47	57,6	0	43,68
NPV	0	0	12,35	0	0	12,0

Жобалар бойынша ақша ағымдарының  түсуінің есебі 3-кестеде келтірілген. Бұл кестеде дисконттаудың көбейткіші (d) келесі формула арқылы белгіленген:

                                                                    1

d= --------

     (1+r) t

мұндағы:

r – дисконттау ставкасы;

t – есептеу жылының  ұзақтығы, жыл.

№1 жобаның дисконттаушы көбейткіші тең болады:

                  1                                         1                                       1

       d1 = -------- = 0,909;       d2 = ----------- = 0,826;      d3 = ----------- = 0,752

              1+0,1                              (1+0,1) 2                                            (1+0,1) 3

 

№2 жоба бойынша  есептеу №1 жоба сияқты есептелінеді. Жобалар бойынша NPV анықтайық:

NPV1 = 45,47 – 33,12 = 12,35 млн.тг

NPV2 = 43,68 – 31,68 = 12,00 млн.тг

 

Сонымен, жобалардың NPV салыстыру  көрсекендей, бірінші жоба, екіншісімен  салыстырғанда басыңқылықты көрсетеді. Бірінші жобаның NPV 0,35 млн.ттг (12,35 – 12,0) немесе екінші жобамен салыстырғанда 2,8% артық.

Бірақ та, №1 жоба бойынша  күрделі салым сомасы 1,44 млн.тг (33,12 – 31,68) немесе 4,5% артық болса, болашақ ақша түсімдері 4,8 млн.тг (52,8 – 57,6) №2 жобамен салыстырғанда кем болды.

Бірінші жобаны әске асырған  жайда қосымша 1,44 млн.тг (33,12 – 31,68) қаражат  іздестіру керек.

 

5. Табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН) (IRR).

Табыстылықтың ішкі нормасы  нақтылы жобалардың тиімділігін бағалау үшін ең бір күрделі көрсеткіштері болып есептелінеді. IRR – болашақ күрделі салымдар және оның құнына авансталған қаражаттардың қазіргі құнына келтірілген, дисконттық ставкамен белгіленген жобаның пайдалылық деңгейін көрсетеді.

Табыстылықтың ішкі нормасын келесі формула арқылы есептеуге  болады:

                                                               NPV

IRR = -------  * 100

IC

мұндағы:

NPV – ақша түсімдерінің  таза ағымдағы құны;

IC – жобаға инвестиция (күрделі салым);

IRR – экономикалық мағынасы  сонда, жобалар бойынша барлық табыстар және шығындар жобаның табыстылығының ішкі нормасы негізінде нақтылы құндылыққа келтіреді.

Жоғарыда келтірілген  мысалда ( 8.2 және 8.3 кестеде) №1 жоба бойынша дисконттау ставкасының (r) мөлшерін табу қажет. Сол арқылы ақша қаражаттары түсімінің қазіргі құны (45,47 млн.тг) үш жылға нақтылы салынған ( 33,12 млн.тг) қазіргі сомаға келтіріледі.

Табыстылықтың ішкі нормасы 37,3% тең болады [ (12,35 : 33,12) * 100], нақтысында 37%.

 

                                             NPV                12,35

IRR = -------  * 100 = ------- * 100 = 37%

                                               IC                  33,12

 

 

6. Рентабельдіктің индексі (РИ) (DPi).

Жобаларды бағалауда қолданылатын келесі критерийі бұл – рентабелділіктің индексі немесе шығынның бірлігіне келетін табыс:

                                                            PV (пайда)

Pi = ---------------------

        PV (шығын)

                                      n

∑  CIF t / (1+k) t                                            ∑ КАҚт  / (1+k) t

                                   t=0

------------------------------       ,        ----------------------------

                                     n

∑  COF t / (1+k) t                                          ∑  КАҚш  / (1+k) t

                                    t=0

 

Проект қабылданады, егерде Pi > 1.

Екі жобаның рентабелдігін  анықтап, қайсысының рентабелділік  деңгейі жоғары болса, сол жоба инвестициясы таңдалынады.

 

Инвестициялық жобаның  сезімталдығын талдау.

 

Инвестициялық жобаның тәуекелдік деңгейін бағалау жекелеген а)ішкіфирмалық және б)сыртқы (рыноктық) тәуекелдерді қосады. Нақтылы жобаның тәуекелдігін бағалауды сезімталдықты талдаудан бастау керек деп ұсыныс айтады. Бұндай талдау жобалардың параметрлеріне ықпал етуші а)ішкі және б)сыртқы факторларды анықтауға мүмкіндік тудырады, нәтижесінде инвестордың ішкі және сыртқы жобалардың тәуекелдігін бағалауға мүмкіншілігі пайда болады, сондай ақ жобаның оны қоршаған экономикалық ортаға байланыстығы туралы алғашқы пікір қалыптастырылады.

Сондықтан, талдаудың мақсаты – жекелеген факторлардың жобаның қаржылық көрсеткіштеріне ықпал ету деңгейін анықтау. Оның инструменттершілері жобаның тиімділігіне әлуетті тәуекелдің әсерін бағалауға мүмкіндік тудырады.

Бірақта мынадай  сұрақ пайда болады: қаншалықты әрбір нақтылы параметр жобаны жағымсыз жағына қарай өзгерте алады?

Инвестициялық критерийлердің сезімталдығын талдауда кең ауқымды  бастапқы жағдайлары анықталады. Жобаның  ең маңызды көрсеткіштер бөлініп  алынады, қаржылық нәтижелердің әрбір  параметрлердің серпініне өзгерту  заңдылығы анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет: Инвестициялық тәуекел деңгейін анықтаудың негізгі кезеңдері және кәсіпорын күрделі салым бюджетіне қосу туралы шешім қабылдау.

Жобаның сезімталдығын талдау барысында әлбетте келесі параметрлер  қарастырылады:

• рынок сиымдылығының нәтижесі ретіндегі сату көлемі, кәсіпорынның рыноктегі үлесі, өнімге рыноктың сұраным өсу әлуеті;
• өнімнің бағасы;
• инфляция қарқыны;
• керекті күрделі салымның көлемі;
• айналым капиталына қажеттілік;
• шартты түрдегі өзгермелі шығындар;
• салық салудың ставкалары және т.б.

Берілген параметрлер  басқару шешімдерін қабылдаумен  байланысты өзгеруі мүмкін.

Практикада сценарияларды талдау әдісі қолданылады. Бұл әдіс жобаның тәуекел деңгейіне ықпал етуші бір мезгілде бірқатар факторлардың өзгеруін қарастырады. Сондықтан, оның ақша ағымдарын сипаттаушы жобаның негізгі өзгермелігін бір мезгілде өзгеруіне әсерін анықтайды.

Сценариесі болып бір  мезгілде жобаға ықпал ететін бірнеше  көрсеткіштер жағдай немесе кез келген мүмкінді жағдай бола алады. Сценарияны эксперттік жолмен рыноктағы инвестициялық тауарлардың іскерлік жағдайын зерттеу негізінде орнатады.

Олардың талдауы инвесторларға  жобаның әрбір сценарийлері табыстылығын және олардың әрқайсысының уақиғасының  ықтималдығын бағалауға мүмкіндік  тудырады. Бұл әдістің маңызды артықшылығы болып, параметрлердің ауытқуын олардың өзара байланыстығын ескере отырып шектейді.

Эксперттер немесе талдаушылар  өз қорытындыларын келесі ережені басшылыққа ала отырып жасайды:

1. Оптимистік болжамда инвестициялық портфелге NPV жағымсыз мағынасын қосуға болмайды.
2. Пессимистік болжамда NPV жағымды мағынасын алған жағдайда эксперт немесе аналитик инвестор үшін бұл сценарияның қажет екендігі туралы қорытынды жасайды.