Коммуникативтік әдістеме барысындағы аудированиеге үйрету

      

      Негізгі қорытындыны келесі жорамалда жасауға  болады: туған тіл мен шет тілі арасында ұқсастық бар делік, егер бала тыңдаушыдан сөйлеушіге алмасу жолы арқылы тіл мен сөйлеуді меңгеруге  келсе, онда өзге тілді меңгеру кезінде  осындау алмасудың бар екенін мойындаймыз. Мұнда мұғалім сөзі оның бар болу мүмкіндігінің басты факторы мен шарты болады.

      Қиындықтарға  келетін болсақ, сөзді естіп қабылдауды қиындататын көріністерді саралау  естіп түсінуді  үйрету  үшін қолданатын  материалды іріктеуге және басқыштауға  мүмкіндік береді. Сонымен қатар оқушыларға қарастырған қиындықтарды жеңуді үйретуге бағытталған жаттығулар жүйесін өңдеуде негіз болады.

       Осы саралаудың негізінде жасалатын негізгі қорытынды мынада: оқушы  белгілі уақыттан бастап, аудированиеға үйрету кезінде қиындықтарға тап болу керек. Бұл қиындықтарды аудированиеға уйретудің басында  басқыштау қажет. Аудированиеның материалдарында оқушының өзі жеңіп шығатын, әр уақытта шамаға  шақ қиындықтың болғаны дұрыс. Ең алдымен оқытушы бұл қиындықтарды мүшелеп, осы  жұмысты сөйлеуді қабылдау процедурасымен қиындықтар жиынтық ретінде келген кезде әдетті жағдайларда аяқтайды. Осылайша қиындықтарды жан-жақты жеңу жұмыстары аяқталады. Бұл оқушыларға шет тілін және оның коммуникативті бағыттарын меңгеру үшін оқудың аяғында сілметемерді құруға мүмкіндік береді.

      Сонымен қатар, жоғарыда қарастырылғаннан оқытушының дұрыс сөйлеуісіз оқушыларды шет  тіліне үйрету мүмкін емес екенін байқауға болады. Оқытушы- оқушылардың шет  тілін ең басынан меңгеріп,естіп-қабылдауында ең негізгі тасымалдаушы болып табылады оқытушының сөйлеуі естуден басталып, аудированиемен аяқталатын сөулеуді естіп-қабылдаудың өтпелі кезеңі.сондықтан мұғалім сабаққа дайындалғанда өз сөзінде нені қолданатынын, сонымен қатар, жаңа сөз бірліктерін енгізудің тиімді нұсқаларын қарастыруы керек.

      Сонымен осы тарауда аудированиеға үйрету үшін шешілуге міндетті қойылған мәселелер, осы қызмет түрін меңгерудегі  тиімді жолдарды табу мақсаттары секілді  аудированиеға үйретумен байланысты негізді теориялық сұрақтар қарастырылды.

      Аудированиенің  басқа да қызмет тірлерімен тығыз  байланысты екені дәлелденді. Осыдан аудированиені кең көлемде қолданған  кезде шет тілін үйренуді анағұрлым  әсерлі етіп жасауға болады деген  қорытындыға келдік. 
 
 
 

II тарау. Аудированиеге үйрету әдістемесі. 

      Осы тарауда бірінші тарауда қойылған мәселелерді шешудің жолдарын табуға, аудированиеде қолданатын оқу әдістемелері мен оқулықтарды саралап өтуге тырысамыз.  

2.1Әрекеттегіоқу  әдістемелерімен  оқулықтардағы аудированиеге  үйретудің жаттығулар жүйесін саралау  

      Е.И. Пассовтың ғылыми басшылығымен басып  шығарылған Happy  English  3, English for older children (авторлары: Е.Б. Полякова, Г.П.  Раббот  және Г.П. Шалаева), Happy English 2, авторлары: Т.Клементьева, Д.Шэннон, ағылшын  тілін тереңдетіп оқитын мектептердегі, лицейлардағы, гимназиялардағы  7 сыныпқа арналған ағылшын оқулығы (авторлары:  О.В.Афанасьева  және  И.В.Михеева)   секілді және тағы да басқа мектеп оқулықтарындағы аудирование бойынша жаттығуларды саралап, сұрақтары соңында қойылатын, түсіну тереңдігін және бастапқы білімін тексеретін  жаттығулары бар мәтіндерге, диалогтарға, сонымен қатар, мазмұнының негізіндегі ойларды саралауға үлкен назар аударылатынын қорытындылаймыз. Тек жаттығулардың құртымдай назары қабылдау тіректері мен сілтемелеріне бөлінген.

      Соның өзінде аудированиеға арналған мәтіндердің  көбінде үйрету мен дамыту маңыздылығы  жоқ. Мәселен, өлеңдер немесе көркемдік  мәтіндер, сонымен қатар, аудированиеға  арналған мәтіндердің арасында аутентикалық материалдар аз. Осылайша сөйлеу қызметі секілді аудированиені сіңіру үшін материал аз және оқыту үрдісін қиындыққа ұшырататын оқытушы материалды өзі іздестіру керек деген қорытындыға келеміз.

      Сол үшін шет тілін оқытушылардың  көбі шет тілін оқу арқылы үйренуге болады деп аудированиені шеттейді. Сол кезде шет тілін үйрену мәтіндерді мазмұндап, аударып, оқумен ғана шектеледі. Осындай жағдай оқушылардың жоғары оқу орнына түсуіне кедергі жасайды, себебі, түсі емтихандарында олардан аудированиенің меңгерілуін талап етеді. Осыдан кәдімгі жалпы білім беру мектептерінің түлектері мен тәлімгерлерінде сәтсіздік себептері пайда болады.

     

 2.2  Қазіргі замандағы жалпы білім беру мектептерінде шет тілін үйрену үшін аудированиені қолдану  

      Қазіргі кезде мектепте оқытудың бастапқы кезеңінде аудированиені үйрету  тенденциясы қолданады және оқытушылардың аудированиеге үйрету жұмысы осымен шектеледі.

      Кішкентай оқушыларға тыңдауға  көбінесе әндер, өлеңдер, жаңылтпаштар ұсынылады. Осындай  материалдың жалпы оқыту құндылығын жасыруға болмады, себебі, олар басқа ұлттық мәдениетін көзге елестетуге мүмкіндік береді. Бірақ осы материалдың көңіл көтеретін жағымен ғана шектелуге болмайды. Оқытушылардың көбі осы материалды сабақ арасында бой жазу үшін қолданады. Аудитивті материалға жақындаудың осындай жолының пайдалылығын жасырмай, біздің пайымдауымызша, аудированиенің екінші көмекші ролімен ғана шектелуге болмайтынын айта кеткен жөн.

      Оқытушылар  оқытудың орташа кезеңінде, жоғарыда айтылған жалпы ойға жүгіне отырып, аудированиеге  тіпті көңіл, назар да аудармады. Олардың ойлауынша, осы сөйлеу қызмет түрін балалар өздігімен меңгереді.  Осындай көзқарас қате, себебі, оқытушының аудированиеге жұмсайтын мақсатты және жүйелі жұмысысыз оқушылар аудированиені  еш меңгере алмайтынын тәжірибелер мен зерттеулерге жүгіне отырып тұжырымдаймыз.

      Осылайша  біз  басқа да себептермен қатар  аудированені кемсіту барлық оқытудың коммуникативті бағыттамаларының принциптері  бұзылады.

           Оқушылардың сөйлеулерінде ой жоқ,  орындалатын жаттығуларында функциялық жоқ, оқушылар туған тіліне аударуды күтіп, ешкерегі жоқ, автоматты дағдыларында негізделген сөздік арқылы аудару, мазмұндау,оқулықтан көшіру, жазып аудару секілді жаттығуларды орындайды. 

    2.3 Аудированиені үйретуге арналған негізгі жаттығулар түрлері.  

      Әдістемеде  аудированиеге үйретудің екі  жолы қарастырылған.  Бірінші жолы аудированиеге  арнайы жаттығуларды орындау үрдісі арқылы үйренуді ұсынады, яғни аудирование оқыту мақсату  секілді, демек, осы дол арқылы аудированиені  сөйлеу қызметі секілді оқытқан жөн.  Екінші жолдың жақтастары аудированиеге арналған жаттығулады сөйлеу, оқу және жазу элеметтерін қолдану қажет деп ойлайды. Яғни аудирование осы жерде басқа сөйлеу қызметтеріне үйрену құралы ретінде келеді. Ол үшін арнаусыз жаттығулар ұсынылады.

      Біз қазіргі заманның басқа әдістемешіоерімен  қатар осы екі жолды біріктіруді  ұсынамыз. Аудированиені мақсат секілді, содан соң құрал секілді үйретіп, осылайша аудированиеге арналған жаттығулар жүйесінің құрамына арнаый және арнайы емес жаттығуларды енгіземіз.

      Ең  алдымен сөйлеу жаттығулары деген  не? Сонымен, қатыстық сөйлеуді қабылдау қиын ой қызметімен ере жүреді және акустикалық факторлар қатарымен  анықталатын  ерекше жағдайларда  өтеді.

      Осыдан  назарын қабылданатын  сөздердің мазмұнын ұғынуға бағытталған  және  қабылдаумен байланысты туындайтын қиындықтарды  жеңу қажеттілігі туындайды. Осындай жаттығуларды сөйлеу жаттығулары деп аталады.

      Осындай сөйлеу жаттығулар  аудированиені  меңгеруді  дамытуға мақсатталған емес және мақсаты жоқ. Олар оқудың кішкене уақытын алады және жүйелі түрде жүргізіледі.

      Арнайы  емес жаттығулар аудированиені үйренуге ғана емес, сол арқылы сөйлеуге, оқуға, жазуға бағытталған. Яғни осы жаттығулардың  мақсаттары: аудированиені сөйлеу қызметтерінің  басқа да түрлеріне үйрету құралы.

      Енді  оқыту жолдарынан оқыту кезеңіне көшкен жөн. Сонымен, аудированиеге  арналған әр текстпен жұмыс жоспары  келесідей болу керек:

1. Тыңдауға дайындық;
2. мәтінді аудировать ету және оны тусінуді тексеру;
3. негіз боларлық қабілеттерді дамытуға арналған арнайы жаттығулар;
4. арнайы емес жаттығулар.

      Біздің  көзқарас бойынша негізгі дайындық жаттығулары ретінде аудированиеге  арналған берілген материалдың тақырыбы бойынша  сұрақтар, жорамалдау дағдаларын дамытуға әкелетін тақырып атымен жұмыс  қызмет етеді.

      Содан соң, мәтінді тыңдап, оқышылардың түсінуін тексеру (келесі тарауда текст бойынша жұмыс жоспары пунктінің ерекшеліктері туралы айтылады).

      Кейін арнайы жаттығулар легі жүргізіледі. Олардың  есебіне естіп қабылдау үрдісінде  бөлікті бір қылу қабілеттері, сөйлеуде басты ой мен негізгі мазмұнды табу, сөйлеудің басынан белгіленге бөлігіне көңіл аудару, қиын түсінілетін бөліктерге қарамастан  бүтінді түсіну (сөздер мен сөйлемдер), бүтінді түсіну негізінде жеке бөліктердің міндетін түсіну кіреді, яғни, естігенді қабылдау үрдісінде логикалық және тілдік болжамды қолдану.

      Арнайы  жаттығулар артынан арнайы емес жаттығулар келеді. Оларға келесілер жатады:

1. Диалогпен сөйлеуді қабылдай білуге арналған «басқа жақтан» жаттығулары:

• диалогты тыңдап, осы тақырыпқа басқа диалог құру;

• диалогтың басын тыңдап, аяғын аяқтау;
• диалогты тыңдап, оны монолог ретінде айтып беру (оны түсіндіріп, әрекет жасаған тұлғаға мінездеме бер, оған тақырып таңдап, оны түсіндір).
• Жолдастарының диалогтарының логикалық құрылымы туралы өз пікіріңді білді;
• Әңгіменің тақырыбын көрсет;

2. Диалогта қатысуымен диалогты сөйлеуді қабылдауға арналған жаттығулар:

• қабыршыққа жазылған сұрақтар легін тыңда. Іркілісте жауаптарын ашып бер;
• диалогтың басын тыңдап, оны жұпты жұмыспен аяқта;

3. Монологты сөйлеуді қабылдауға арналған жаттығулар:

• мәтінді тыңдап, жауап бер;
• мәтінді тыңдап, негізгі ойын түсіндір;
• мәтінді тыңда, келесі жоспарды пайдалана отырып, оған сын – пікір құра:

1. хабарлама тақырыбы;

2. әрекеттегі тұлғалар;
3. мазмұнын қысқаша мазмұндау;
4. негізгі ой;
5. тыңдағанды бағалау.

      Енді  негізгі тәсілдерге жүгінейік. Осы  жерде жан-жақты тоқталған «Аудированиеге үйретудегі теорилық негіздер» атты бірінші тараудың «Сөйлегенді естіп  қабылдаудың негізгі қиындықтары» атты бөлігінде аудированиені үйрену кезінде туындайтын қиыншылықтарды жеңу бойынша жаттығулар айтылады.

      Сонымен, шет тілін үйретудегі әдістемелер  бойынша әдебиеттерден негіз  алып, қиындықтарды жеңу бойынша келесі жаттығуларды ұсынған дұрыс болады деген ойдамыз:

1. Тілдік метариалдың мінезі ескертілген:

      Тілдік  материалдың мінезі ескертілген  қиындықтарды жеңуге бағытталған жаттығулар. Мысалы, қосылысу, ұстасу, дыбыстардың  екпінсіз жағдайдағы редукциясы екпінсіз жағдайда түсіну  қиын болып келетін  сөздердің  маңызын анықтау мүмкіндігінде  толық сөйлемдерде жүргізіледі.

      Оқушыларды  естілуі бойынша ұқсас сөздерді ауыстырмағы үйрету. Ең қолайлысы  кішкентай мәтінмен жұ мыс. Омонимдармен және көпмағыналы сөздермен тек  қана толық сөйлемде жұмыс істеуге  болады. Ал кеде қызықтыратын сөздің мәнін  түсіну үшін сөйлемдер тобымен жұмыс істеген қолайлы.

2. Хабарламалардың тілдік формасымен байланысты:

      Хабарламалардың тілдік формасымен байланысты қиындықтарды жеңу, яғни, оқымаған тілдік материалды құрайтын мәтінді түсіну қиындығын  жеңу. Ол жаңа сөздердің маңызы туралы болжамдай білумен, сонымен қатар, білмейтін элеметтердің болуына қарамастан жалпы тексттің және фразаның  мәнін түсінумен қамтамасыз етілу керек.

      Егер сөйлемдердің күрделілігіне  келетін болсақ, онда орташа деңгейде  сөйлемдер санын көбейтіп және олардың түрлерін  түрлендіру қажет.

      Мәтіндегі таныс емес тілдік материалдың болуына  қарамастан, мәнін түсіне білу  таныс  емес тілдік материалдан құралатын  микромәтіндер және фразалар, сөз  топтарын түсінуге үйрететін жаттығулар көмегімен қалыстасады. Тілдік материал дәрежесіндегі екінші қиындықтар тобы мынаған байланысты: жаңа сөздермен, грамматикалық  құбылыстармен танысу кезінде оқушылардың көңілі сол материалдың айтылу қиындықтарына ауысады, осы кезде тану қиындықтары  өңделмеген болып қала береді.