Коммуникативтік әдістеме барысындағы аудированиеге үйрету

      Осы тарауда аудированиенің сөйлеу қатынасы секілді психологиялық ерекшеліктерін, оның жазумен, сөйлеумен, оқумен байланысын қарастыруға тырысамыз. Берілген тарауда  мұғалімнің тыңдаушыдан аудировть етушіге ауысу кезеңіндегі сөйлеу  маңыздылығы  дәлелденеді. Сонымен қатар осы тарауда басқа тілдерді есту түсінігінің негізгі қиындықтары оларды жеңіп шығу тәсілдерін көрсету үшін баса айтылады.

1. Аудированиенің психологиялық ерекшеліктері және оның  басқа да сөйлеу қызметі түрлерімен байланысы.

      Осы бөлімде аудированиенің басқа қа сөйлеу қызметінің түрлерімен    байланысын, сонымен қатар, оның жалпы  психологиялық ерекшеліктерін қарастырамыз.   Терминнің өзінен бастайық:  сонымен  «аудирование» термині америка  психологы Браунмен шығармаларға енгізілген. Аудирование -   естігенді қабылдап түсіну деген сөз. Ол  ойшыл-жалған персепцивті қызмет болып келеді. Аудирование бастауыш кезеңінде басты орында болуы тиіс. Аудированиені меңгеру тәрбиелік, білім беретін және дамытатын мақсаттарды іске асыру мүмкіндік береді. Ол оқушыларға  естілген дыбысты тыңдауға, естілгеннің мазмұнын сезіп, айту. Осылайша шет тілінде ғана емес, өз тілінде де есту мәдениетін дамыту. Дамыту әсерін тигізетін сөйлегенді ести білу дағдысын қалыптастырудың тәрбиелік маңызы оқушы  жадысының дамыуына, ең алдымен есту жадысына  жақсы ықпалын тигізеді. Бұл шет тілін үйрені үшін ғана  емес, басқа да пәндерді меңгеруде маңызды.

      Аудирование пікірлерді түсіну мүмкіндігін қамтамасыз етіп, өзге тілдерде қандай да қарапайым болса да, қазіргі кезде әлемде  ең көп тараған ағылшын тіліндегі  білім беру мақсатының жетістіктеріне өз үлесін қосады. Аудирование тілге үйрететін ең күшті құрал болып табылады. Ол тілдің әуендік жағын, оның фонемалық құрамы мен дауыс ырғағын (ырғақ, екпін, саз) меңгеруге мүмкіндік береді. Осы жағдайда есту долымен шет тілін меңгеруді туған тіліңді меңгерумен салыстыруға болады. Бала тілді меңгергенін ұқпай қалады, ал сөйлеуді елікетп көрсеті арқылы ұғады.  Өмірдің бастапқы жылдарында есту каналдары арқылы өте көп мәтімет өтіп, меңгеріледі.  Осының барлығы шет тілін аудировать еткен кезде ескерген жөн. Себебі, осы жерде туған тілді аудировать еткен кездегі көптеген ұқсастықтарды табуда болады.

      Аудирование арқылы тілдің лексикалық  құрамын және оның грамматикалық құрылымын меңгеру жүреді. Сол кезде аудирование сөйлеуді, оқуды және жазуды меңгеруді жеңілдетеді. Осылардың барлығы аудирование көмекші, кейде берілген сөйлеу қызметінің түрлерін оқытудың негізгі құралы болып табылады.

      Оқушыларды аудированиеге үйрету үшін оның психологиялық көз қарас жағынан сөйлеу қызметінің қандай түрі екенін толық түсінген жөн.

       Сонымен, сөйлеуді мағыналы түрде қабылдап түсіну ойшыл-алдамшы персепті  қызмет түрі болып табылады. Ол анализ, синтез, дедукция, индукция, салыстыру, абстракция, айқындау секілді және т.б. толық логикалық үрдістердің орындалу нәтижесінде жүзеге асады.

        Сөйлеуді қабылдай отырып, тыңдаушы моторлы талдағыш  көмегімен (сөз қозғалтқыш) дыбыс бейнелерін артикуляциялыға айналдырады. Есту және сөз қозғалтқыштарының анализаторлары арасында функционалды байланыс орнатылады. Көру анализаторларына келетін болсақ сыртқы әлем туралы мәліметтерді алуда оптикалық дабылдар қалғанынның барлығын асып түсетіні белгілі.  Аудирование барысында көру анализаторы сөйлеуді есту түсінігі мен қабылдауды жеңілдетеді.  Ишаралар, ымдар, кинема және тағы да басқа көрінетін тіреуіштер есту сезімдерін қатайтып, ішінен айту және сөйлеу мәнін айқындауды жеңілдетеді.

      Түсіну  үшін іштен сөйлеудің маңызы өте  зор. Ол  қиын жағдайларда да (ішкі бөгеттерді қолданатын тәжірибелер айтылады) сөйлеу мәліметтерін  қабылдауға, болжамдауға және қорытуға мүмкіндік береді.

      Іштен сөйлеуді негізгі және естіп –  қабылдаудың  керекті компоненті ретінде қарастыруға болады.

      Жылжымалы  сатыда оның редукциясының мотор қызметінің бүгілуі байқалады. Бұл  сөз қозғалтқыш және көру анализаторларының нық байланысуымен түсіндіріледі. Ал ол өз кезегінде сөзйлеуді түсіну мен қабылдауға әсерін тигізеді.

      Естіп қабылдау механизмінің қысқаша саралауына айналып келейік.

      Аудирование кезінде фраза қабылдау бірлігінің бірі болып келеді. Ол оны құрайтын сөздердің келесі синтезі мен  саралау жолымен түсінілмейді. Ақпараттық белсіні анықтау нәтижесінде  түсініледі. Интонацияны ақпараттық белгі деп санайды, себебі интонацияда «қабылдау қасиеттері» бар, осыған байланысты аудитор сөз сөйлеуін синтаксистік шығырларға құрақтайды, фраза бөліктерінің байланысын түсіне алады, демек, мазмұнын ашады.  Осыдан дауыс ырғағы сөйлеуді естіп қабылдау кезіндегі бір бағдар секілді елестеледі.

            В.А. Артемьевтің болжамдауынша,  дауыс ырғағына   коммуникатиивті,  синтаксисті, логикалық, модельді  сияқты  сөйлеу қызметтері бекітілген.  Хабарламаларды қабылдаған  кезде   пікірлердің коммуникативті  пікір  жоспарлары байқалады. Сонымен қатар, дауыс ырғағы баяндау, сұрақ қою, лептеу, себеп болу секілді сөйлемнің коммуникативті түрлері айырылатын құрылым белгілері болып табылады.

      Берілген  қызметтерді орындай отырып, дауыс  ырғағының естілуі  қысқа уақытты  жадының жақсы қызметі үшін керекті индикаторлы белгілерді бір уақытта өндіреді.

      Егер  дауыс ырғағының естілуін фразаның ырғақтық құрылымын қабылдау және оны  ырғақтық нұсқамен дұрыс байланыстыру қабілетідеп санайтын болсақ, онда фонетикалық естілуді  сөйлеу дыбыстарын ажырата білу  және  сәйкес фонемалармен теңестіру деп түсінеміз. Фонематикалық есту қабілеті дауыс ырғағы секілді сайма – сай акустикалы-артикуляциялық бейнелердің қалыптасуы үшін ғана емес, жаңа хабарламаларды қабылдаған кезде жадыдағы эталондарды қолдану үшін де қажет.

      Хабарламаларды  аудировать ету жады қызметімен байланысты. Жады  - сезімдермен, қабылдаулармен, ой-қиялымен қатар адамның қоршаған әлемді сезініп, тануына  жатады.   Оларға қарағанда  ойлау мен сөйлеуді әлемді танудың рационалды немесе ойлы тәсілдерінің бірі деп таниды. Ойлау мен сөйлеу арқылы адам әлем туралы әлі сезініп, қабылдап көрмеген әзденені біледі.

      Жады  мен қиылды  танымдық үрдіс секілді  қарастырайық.

Қиял  деп адамның жігерлі күшімен  бұрын болған сезімдерді  бейнелі түрде елестетіп, жаңадан сезінуді немесе  бұрын сезініп, қабылдамаған сезімдерді ойлап тауып, көзге елестетуді айтады. Қиял бейнелері негізгі бейнелеріне сай келмеуі әбден мүмкін. Осыған қарағанда жады бейнелері осы немесе басқа дейгейде өзі көрсететін ақиқатқа сәйкес келеді және қиял элементтерін өз бойына алмайды.

      Адамның әлемді  тануында қиялы мен жады бір-бірімен байланыста болады, сонымен қатар, олардың байланысы бірнеше бағыттармен жүзеге асады:

1. Бейне мазмұнын алмастыру: қиялға арналған материал жадымен құрастырылады, ал жады қиял бейнелерін қолданады.
2. Өзара стимуляция: қиял  жадының үрдістеріне қатысады, оның қызметін жақсартады; жады қиялға қосылып, оны шығармашыл және өнімді қылады. 
3. Жады мен қиял бірге басқа да психологиялық үрдістерге әсер етеді, мысалы, ойлауды ең маңызды түрінің бірі – бейнелік.

      Жады  түсінігін келесі құрамға бөлуге болады: мәліметтерді аз уақыт аралығында ғана сақтайтын – уақытша жады; мәліметтерді анықталған уақытта ғана, ертеден белгіленген мерзімде  бірнеше секундтан бірнеше күнге  дейін сақтайтын қолма-қол жады; мәліметтерді белгісіз мерзім сақтайтын -  ұзақ уақытты жады. Оны еске түсіру үшін қолданған кезде жиі ой мен күш жігер қажет (сондықтан оның қызметіне шек жоқ);  көру жадысы  көру бейнелерін сақтау және суреттеумен байланысты. Жадының осы түрі адамның қиялдау қабілетін дамытады;  есту жадысы – ол түрлі әуендік дыбыстарды жақсы сақтау және дұрыс айту. Ол берілген мәтінннің мәнін дұрыс және тез  есте сақталуымен мінезделеді; сезім жадысы -  күйзеліс жадысы. Бұл жадыда материалды тез есте сақтау негізделген. Мәселен, адам ойында  көп уақытқа еш қиындықсыз сақталып,  күйзеліс сезімін тудырады.

      Көрсетілген жады түрлерінің барлығы аудированиеға  үйренудің негізін құрап, басты  рол ойнайды. Олардың жеткіліксіз  дамуында тілді, тіпті сөйлеуді меңгерген мүмкін емес.

      П.П. Блонский жадының филогенетикалық  түсінігінің дамуына үлкен үлесін қосты. Ол үлкен адамдағы жадының  түрлері  тарихи дамуының түрлі сатылары  болып табылатын ойды дамытып  айтты. Оларды жадының жетілуінде сәйкес филогенетикалық сатылары деп есептеуге болады.  Ол жады түрлерінің келесі кезегіне жатады: қозғалтқыш, аффектті, бейнелі және логикалық.  П.П. Блонский адамның даму тарихында жадының бұл түрлері бірінен соң бірі  пайда болды деген тұжырымдаманы айтып, дәлелдеді.  Осы кезекті аудированияға үйретудің сол немесе басқа  деңгейінде материал дайындаған кезде ескерген жөн. А.Н. Леонтьев бала кезде тура және жанама түрде есте сақтаудың арнайы зерттеулер  өткізді. Ол тура есте сақтау - мнемикалық үрдісінің уақыт өте жанама есте сақтаумен алмасатынын тәжірибе түрінде көрсетті.   А.Н. Леонтьевтің пайымдауынша жадының дамуындағы мнемоникалық құралдардың ролі келесіде: қосымша құралдарды қолдануға жүгене отырып, біз әр есте сақтау актісінің принципті құрылымын өзгертеміз; бастапқы тура сақтайтын жадымыз, жанама сақтайды. Осыдан аудирование, әсіресе жанама түреде есте сақтауды  көмекші құрал ретінде жақсартады деген қорытынды  жасауға болады.

2.   Сөйлеуді түсініп есте сақтаудың негізгі қиындықтары

      Бұл бөлімде сөйлеуді түсініп есте сақтаудың негізгі қиындықтарын қарастырып, атап шығамыз. Аудирование сөйлеу қызметінің жеңіл түрі емес. Себебі,шет тілін меңгеру және сөйлеу дағдыларының дамуы ең басты аудирование арқылы жүзеге асады, ал аудирование кейбір қиындықтарды туғыздырады.  Аудирование –  оны орындайтын адамға еш нәрсе тәуелденбейтін  сөйлеу қызметінің бір ғана түрі.  

      Қиындықтарды  түбегейлі жою емес, оқу барысында  қиыншылықтарды жеңіп шыққан дұрыс. Психологтардың айтуы бойынша 

 индивид  психикасының жоғары ынтасының,  оның күші мен назарының жұмылдырылуы, барлық механизмдердің дұрыс жұмысы  жағдайында  жүзеге асатын жаттығу  нәтижелі.

      Аудированиеға үйрету барысында туған қиыншылықтарды мақсатты түрде  өткеру үшін және соның  негізінде табиғи жағдайларда осы  қызмет түрінің табысты қызметіне себептесетін дағдаларды қалыптастыру үшін бұл қиындықтардың себептерін ескерген жөн:

1. Тілдік материалдың мінезімен;
2. хабарламаның тілдік нысанымен;
3. хабарламаны ұсыну жағдайларымен;
4. мәлімет көздерімен.

      Кейбір  әдістемеліктердің экстралингвистікке -  4),  ал  лингвистікке -  1), 2), 3) жататынын айта кеткен жөн болар.

      Енді  әр  пункті нақтырақ талдаудан өткізейік:

1. Материал мінездерін ескеретін қиыншылықтарды келесі түрлерге бөлуге болады: фонетикалық, лексикалық, грамматикалық.

1. Сөйлеудің фонетикалық қиыншылықтары жалғыз деп есептелмесе, негізгі болып есептеледі. Фонематикалық естудің нашар дамуы – айтылатын дағдылардың болмауы, акустико-артикуляциялық бейнелердің нашар қалыптасуы . осының барлығы тыңдаушының назарын хабарламаның тілдік түріне ауысады. Осының нәтижесінде бірлік секілді қабылданатын сингатм және сөз мәні танылмайды. Фонематикалық қиындықтар барлық шет түрі үшін жалпы бола алады, бөлек тілдер үшін спецификалық бола алады. Жалпы қиындық болып сөйлемдегі сөздер арасындағы  және  сөздердегі дыбыс арасындағы шекараның болмауы; шет тілінде туған тілде жоқ фонемалардың болуы. Ағылшын тілінде сөздің жазылу мен естілу ерекшеліктері айқын.

            Оқушы ойындағы сөздің дыбыстық бейнеден ерекшеленетін графикалық бейнесінің болуы бұл сөздің дауыстап сөйлеуде танылуына қатерін тигізеді. Себебі біріншісі нақты болады. 

         Орыс ұлтының оқушысына шет тіліндегі дыбыстың ұзақтығы және қысқалығы, ашықтығы және жабықтығы секілді сапаларындағы  мағына түрлілігінің маңыздылығы қиындық туғызады. Бұл сапалар орыс тілінде фонема ерекшеліктері болып саналмайды, олар тек қана бір пішінннің реңкі.

      Сөйлеу  ағымында  таныс сөздер прогрессивті немесе регрессивті ассимиляцияның  әсерінен  өзінің күнделікті дыбысын  жоғалтады. Пароним, онтоним, синоним (естілуі  тек қана дыбыспен ажыратылатын)  секілді маңыздылығы көп сөздер контекске терең енуін қажет етеді.

      Осындай сөздерді естіген кезде сол жағдайды немесе контексті ойда толық сақтаған дұрыс, әйтпесе бұрын және жақсы  естілген сөз  басқа сөздің орнына естіледі.  Өз тіліңдегі сөздерге дыбысталуы жағынан жақын, ал мәні бөлек сөздер  де қиын қабылданады. Дегенмен, естігенді қабылдау кезінде лексикалық деңгейдегі тіларалық интерференция сақталады. Байқауымыз бойынша тіл ішіндегіден азырақ.