Гутарковы синтаксис у мастацким дыялогу

ЗМЕСТ

                                              УВОДЗІНЫ

      На розных этапах развіцця мова беларускай мастацкай літаратуры вызначалася актыўным узаемадзеяннем, з аднаго боку, з нормамі ўсвядомленай літаратурнай мовы, а з другога—з вуснай мовай народных гаворак. Таму ў мастацкіх творах усіх жанраў побач з кніжнымі адзінкамі заканамерна ўжываюцца моўна-выяўленчыя сродкі як вуснага дыялектнага маўлення, так і вуснага літаратурнага.

      Працэс пранікнення гутарковых маўленчых адзінак у мову беларускай мастацкай літаратуры мае доўгую гісторыю. Яго пачаткам варта лічыць XVI ст., калі мастацкія творы сталі своеасаблівым каталізатарам народных гаворак. Выкарыстанне моўна-выяўленчых сродкаў гутарковага ўжытку па рознаму адбывалася у мастацкай літаратуры беларусаў, таму лінгвістычнае апісанне гэтага працэсу таксама прайшло некалькі этапаў. Праўда, да сённяшняга дня спецыяльнага даследавання беларускай гутарковай мовы ў беларускім мовазнаўстве яшчэ не праводзілася, хоць праблема ўжывання элементаў вусна-гутарковага маўлення знайшла адлюстраванне не толькі ў артыкулах, але і манаграфіях беларускіх лінгвістаў.

      Першая спроба сістэмнага аналізу ўзаемадзеяння элементаў беларускага гутарковага маўлення і мовы мастацкіх твораў на лексічным узроўні належыць М.В. Абабурку. У сваіх працах ён не толькі прасачыў ужыванне лексічных і сінтаксічных адзінак гутарковага маўлення ў рамане І.Мележа “Людзі на балоце”, але і паказаў матываванасць, стылістычную насычанасць такіх моўных сродкаў. М.В. Абабурка шырока і глыбока даследваў пытанні ўзаемадзеяння вусна-гутарковага і кніжна-пісьмовага маўлення беларусаў, уплыву рэгіянальных асаблівасцей не толькі на мову сучаснай беларускай мастацкай літаратуры, але і на ўсю беларускую літаратурную мову.

      Праблему ўжывання сінтаксічных адзінак гутарковага маўлення і мовы мастацкіх твораў закрануў і С.Р. Рачэўскі, які прааналізаваў заканамернасці выкарыстання канструкцый непаўнаты народным пісьменнікам Я.Брылём. Пры гэтым даследчык заўважыў, што празаік творча апрацоўвае гутарковыя адзінкі, ужываючы іх як выразны моўны сродак для стварэння неабходнага стылістычнага эфекту.

      Услед за С.Р. Рачэўскім праблему гутарковага сінтаксісу даследвала        А.Р. Міхалевіч, якая ў сваёй дысертацыі “Канструкцыі гутарковага сінтаксісу ў творах Івана Пташнікавага” звярнула асноўную ўвагу на канструкцыі непаўнаты і канструкцыі з паўторам структурных элементаў у творах І.Пташнікава. Даследчыца прыходзіць да вываду, што ўжываннем такіх канструкцый у творах беларускага пісьменніка дасягаецца не толькі непасрэднасць, натуральнасць апісання, але і яркасць, вобразнасць, выяўленчасць мастацкага тэксту.

      Такім чынам у беларускім мовазнаўстве былі зроблены спробы сістэмнага вывучэння гутарковай мовы, аднак гутарковае маўленне не атрымала грунтоўнага аналізу і да цяперашняга часу. Неабходнасць аналізу абумоўлена наяўнасцю актыўнага літаратурнага працэсу сучаснасці—шырокім ужываннем у беларускіх паэтычных, празаічных і драматургічных творах элементаў гутарковага маўлення.

      У гэтай працы мы звернем увагу на асаблівасці вусна-гутарковага маўлення, перш за ўсё гутарковага сінтаксісу, у творчасці беларускага пісьменніка М. Зарэцкага і на перадачу гутарковага сінтаксісу (ці яго выкарыстанне) у англійскіх мастацкіх творах.

      Актуальнасць тэмы абумоўленна таксама і нераспрацаванасцю праблемы функцыянавання гутарковага сінтаксісу ў мастацкім тэксце. У працы ставіцца мэта—выявіць канструкцыі гутарковага сінтаксісу, раскрыць іх спецыфіку, устанавіць іх функцыю ў кантэксце. Дасягненню пастаўленай мэты садзейнічаюць канкрэтныя задачы:

1. акрэсліць паняцце “гутарковае маўленне”;
2. вылучыць тыповыя канструкцыi гутарковай камунiкацыi ў мастацкім дыялогу;
3. акрэсліць канструкцыі гутарковага маўлення ў мастацкім тэксце і вызначыць іх ролю;
4. параўнаць асаблівасці перадачы гутарковага сінтаксісу ў творах Міхася Зарэцкага і рамане Дж. Оруэла “1984” і зрабіць адпаведныя вывады.

      Для рэалізацыі пастаўленых задач у працы выкарыстоўваецца пераважна апісальны метад, які спалучаецца з прыёмам лінгвістычнага каменціравання.

      Выкарыстаны  таксама прынцыпы аналізу фактычнага  матэрыялу, адлюстраваныя ў навуковых  працах як айчынных даследчыкаў              (Л.М. Шакун, А.І. Жураўскі, М.Л. Цікоцкі, М.В. Абабурка, І.М. Ячмянёва), так і расійскіх (В.У. Вінаградаў, Т.Р. Вінакур, В.Б. Сіраціна).

РАЗДЗЕЛ І. АСПЕКТЫ ВУСНА-ГУТАРКОВАГА МАЎЛЕННЯ  Ў МАСТАЦКІМ ТЭКСЦЕ

      Сучасная беларуская літаратурная мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях—пісьмовай і вуснай. Апошняя выкарыстоўваецца ў афіцыйных і неафіцыйных зносінах. Неафіцыйнае вуснае маўленне звычайна прынята называць гутарковым, паколькі пад ім разумеюць жывую вусную мову народа, якая з’яўляецца сродкам штодзённага абмену думкамі і характарызуецца вялікай варыянтнасцю на кожным узроўні: фанетычным, арфаэпічным, акцэнталагічным, лексічным, марфалагічным, сінтаксічным і г.д.

      У сучасным мовазнаўстве побач з тэрмінам “гутарковая мова” пашыраны раўназначныя тэрміны: “вусна-гутарковая мова”, “дыялагічная мова”, “народна-гутарковая мова”, “штодзённабытавая мова” і інш. Падставай для іх існавання з’яўляецца неакрэсленасць семантыкі гэтай лінгвістычнай з’явы, і перш за ўсё тое, што гутарковая мова мае свае дзве разнавіднасці: вусна-гутарковую (размоўную) і літаратурную (кніжную). Улічваючы шматаспектнасць яе лінгвістычнага зместу, мы будзем разглядаць у нашай працы вусна-гутарковае маўленне як маўленне папярэдне непадрыхтаванае  да размовы і аналізу думкі, непасрэдна звязанае з канкрэтным спосабам мыслення (у пераважнай колькасці з неафіцыйнасцю), з дадатковымі спосабамі перадачы інфармацыі ў вуснай разнавіднасці—інтанацыяй, мімікай, жэстамі. Для нас гэта найперш стылістычная катэгорыя, якая валодае сістэмай гутарковых моўна-выяўленчых сродкаў. Таму гутарковымі (размоўнымі) з’яўляецца рознаўзроўневыя моўныя адзінкі (кадыфікаваныя і некадыфікаваныя), што выдзяляюцца стылістычна пад уплывам пэўных умоў, якія забяспечваюць функцыянаванне іх пераважна ў вуснай форме нацыянальнай мовы. Такімі ўмовамі традыцыйна называюць непадрыхтаванасць, нязмушанасць акта камунікацыі, непасрэдны ўдзел у ім. Аднак гэта бывае ў жывой, вуснай, моўнай стыхіі, а не ў літаратурна-мастацкім творы.

Вусна-гутарковае маўленне знаходзіць сваё адлюстраванне ў розных стылях беларускай літаратурнай мовы, асабліва мастацкім, які вельмі часта выкарыстоўваецца як крыніцца для вывучэння гутарковага стылю беларускай літаратурнай мовы. Некаторыя даследчыкі акцэнтуюць увагу на тое, што гутарковы стыль абслугоўвае шырокую сферу “асобасных, неафіцыйных, пазаслужбовых, ужытковых зносінаў і выяўляецца як у вуснай, так і ў пісьмовай форме (запіскі, прыватныя пісьмы)” [20, c.109].

Доўгі час беларускае гутарковае маўленне вывучалася як гутарковы стыль паводле  яго адлюстравання ў беларускай мастацкай літаратуры, асабліва ў дыялогах, пісьмах, дзённіках, інтымных запісках. Пры гэтым даследавалася не толькі само гутарковае маўленне, але і спецыфіка пісьменніка ў адлюстраванні гутарковай мовы, спосабы такой працы, выкарыстанне гутарковай мовы як сродкаў моўнай характарыстыкі, проціпастаўленне і ўзаемаўплыў розных функцыянальных стыляў літаратурнай мовы. Толькі ў 60-я гады XX ст. пачалося вывучэнне беларускай гутарковай мовы паводле магнітафонных запісаў, г.зн. вывучэнне рэальнага вуснага непасрэднага маўлення беларусаў.

Сярод лінгвістаў, якія займаліся даследаваннем праблем сучаснага беларускага вусна-гутарковага маўлення, у першую чаргу можна вылучыць Л.М. Шакуна, Л.І. Бурака, А.С. Жураўскага, М.Л. Цікоцкага, М.В. Абабурку і іншых. Аднак найбольш дакладна ахарактарызаваў вусную і пісьмовую разнавіднасці сучаснай беларускай літаратурнай мовы Л.М. Шакун, які пiсаў: “Паколькі літаратурная мова выкарыстоўваецца як сродак пісьмовых зносін, яна выступае ў пісьмова-кніжнай і вусна-размоўнай формах, або інакш разнавіднасцях. Гэтыя разнавіднасці літаратурнай мовы не маюць прынцыповых адрозненняў у лексіка-фразеалагічным складзе і ў сістэме стылістычных сродкаў. Не дапускаецца парушэнне норм літаратурнай мовы як у яе пісьмова-кніжнай, так і ў вусна-размоўнай форме, хоць у апошняй яны не такія строгія. Вусна-размоўная форма адрозніваецца ад пісьмова-кніжнай галоўным чынам своеасаблівасцю сінтаксічнай канструкцыі, істотнай роллю інтанацыі, мімікі, жэсту і інш” [19, c.7-8].

А.І. Жураўскі падкрэслівае, што ў  штодзённа-гутарковым вусным маўленні дапускаюцца разнастайныя адступленні ад афіцыйных норм, у сувязі з чым штодзённа-гутарковая разнавіднасць аказваецца ў большай меры аддаленай ад норм пісьмовай мовы, таму яна займае прамежкавае становішча паміж афіцыйнай формай літаратурнай мовы і беларускім дыялектным маўленнем “з ухілам у той ці іншы бок у залежнасці ад ступені валодання гаворачым нормамі літаратурнай беларускай мовы”.

Варта дадаць, што ўсе сённяшнія  адхіленні ад норм, якія пранікаюць у сучасную беларускую літаратурную мову пад уплывам дыялектнай, а таксама сучаснай рускай мовы, А.І. Жураўскі лічыць асаблівасцямі, што адрозніваюць вусную форму беларускай літаратурнай мовы ад пісьмовай [5, c.28].

Больш падрабязна характарызуецца  вуснае і пісьмовае маўленне ў  працах М.Я. Цікоцкага, у якіх месцамі сасюраўская дыхатамія “мова і маўленне” нават супрацьпастаўляецца састаўнымі кампанентамі, для таго каб былі адметныя стылістычныя адрозненні гэтых найважнейшых форм чалавечай камунікацыі і інфармацыі [15].

Кіруючыся высновамі Л.М. Шакуна, А.І. Жураўскага, М.В. Абабуркі можна вылучыць наступныя разнавіднасці беларускага маўлення:

1. Уніфікаванае, агульнапрынятае гутарковае маўленне. Яно не мае прынцыповых адрозненняў ад унармаванага пісьмовага маўлення. Гэта чыста літаратурнае маўленне, прыкладам якога могуць быць вусныя выступленні беларускіх лінгвістаў, лепшых дыктараў рэспубліканскага радыё і літаратуры, увогуле ўсіх, хто прытрымліваецца ў строгім парадку дзейных літаратурных норм. Фармальна можна лічыць уніфікаваным  гутарковым маўленнем шматлікія дыялогі ў драматычных і празаічных літаратурна-мастацкіх творах.
2. Нелітаратурнае гутарковае маўленне. Гэта ў першую чаргу такое маўленне, якое можна назваць дыялектным, беларуска-рускім, руска-беларускім, беларуска-польскім, польска-беларускім, беларуска-ўкраінскім, украінска-беларускім,  беларуска-ўкраінска-польскім, беларуска-руска-ўкраінскім і г.д. Прыклады такога маўлення шырока зафіксаваныя ў хрэстаматыях па беларускай дыялекталогіі, у разнастайных дыялектных слоўніках як ілюстрацыйны матэрыял.
3. Змешанае, або гібрыднае, гутарковае маўленне. Дакладней яго можна было б назваць літаратурна-дыялектным, дыялектна-літаратурным, дыялектна-прастамоўна-літаратурным і г.д. Прыклады такога маўлення—гэта найперш інтэрв’ю носьбітаў дыялектаў, запісы жывога маўлення пісьмовымі сродкамі з магнітафонных стужак, а таксама мова мастацкіх твораў, пераважна дыялагічная.

1.1 Сінтаксічныя асаблівасці гутарковага маўлення

Сінтаксічныя  асаблівасці гутарковай мовы даволі спецыфічныя. Гэта звязана з тым, што гутарковае маўленне часта выкарыстоўваецца ў такіх умовах, як непасрэднасць моўных зносін, непадрыхтаванасць да выказвання, таму што вусна-гутарковае маўленне спантаннае, загадзя не абдумваецца, а ствараецца экспромтам. У гутарковых сінтаксічных канструкцыях сустракаюцца рознага плану камбінацыі і кантамінацыі, спрошчанасць, перарывістасць, паўтаральнасць. Гутарковая мова, як адзначыў А.М.Пяшкоўскі, “па прыродзе сваей эліптычная… Мы заўсёды не дагаворваем сваіх думак, прапускаем у мове ўсе, што падказваецца абставінамі або папярэднім вопытам субяседнікаў” [12, с.58].

Нельга не пагадзіцца з гэтым, бо ў гутарковым маўленні назіраецца тэндэнцыя да пашырэння спрошчаных, сціслых, няпоўных сінтаксічных канструкцый, якія выступаюць як рэплікі дыялогаў, сінтаксічна непадзельных сказаў, здольных у лаканічнай форме перадаваць даволі аб’емную інфармацыю і разам з тым выражаць пэўныя адносіны асобы да рэчаіснасці.

Значную ролю ў гутарковым маўленні адыгрывае інтанацыя. Яна нясе вялікую сэнсавую, мадальную і эмацыянальную нагрузку. К.Чорны пісаў: “Мова—жывая істота. Яна жыве, а не існуе. Адным словам можна вельмі шмат выказаць або тым жа самым словам нічога не сказаць. І гэта нават можа быць ад таго, як гэта слова выгаварыць” [18, c.572]. Пры дапамозе інтанацыі можна ў поўнай меры перадаць “усю гаму сэнсавых і эмацынальных адценняў выказвання” [14, с.122], таму ў гутарковай мове вельмі пашыраны клічныя, пытальныя, пабуджальныя канструкцыі, выкарыстоўваецца адваротны парадак слоў, эліпсіс і г.д.

Вядома, што дыялог прадугледжвае  адначасовае маўленне і абдумванне, што прыводзіць да частай перабудовы рэплік на хаду: рэплікі то абрываюцца, то тут жа могуць далучацца самыя розныя часткі, нават сказы, і дапаўняюць сэнс выказвання. Парцэляваныя структурныя адзінкі—гэта не столькі саматлумачэнні моўцы, колькі праяўленне асацыятыўнай пабудовы выказвання, характэрнага для гутарковай камунікацыі.

Парцэляваныя канструкцыі—гэта стылёвы прыём, што заключаецца  ў такім расчляненні структуры  сказа, пры якім яна прадстаўляецца не адной, а некалькамі інтанацыйна-сэнсавымі адзінкамі або фразамі. Парцэляцыя выступае як сродак стварэння і ўзмацнення ў выказванні новага (дадатковага) рэматычнага цэнтра. Другасная рэма ў падобных выпадках набывае першаступеннае значэнне для “расшыфроўкі” зместу выказвання, для перадачы ацэнкавасці, сублімаванай у словах моўцы [8, c.61].

Парцэляваныя канструкцыі  садзейнічаюць вылучэнню на першае месца тых момантаў выказвання, якія валодаюць найбольшай экспрэсіўнай выразнасцю і разам з гэтым  выступаюць як стылёвы сродак актуалізацыі значнай, з пазіцыі моўцы, інфармацыі.

Не меншую ролю выконвае і такая асаблівасць гутарковага  маўлення, як эліптычнасць. “Эліптычнасць,—адзначае В.Б. Сірацініна,—адзін з асноўных прынцыпаў пабудовы гутарковага тэксту. Прапускаецца ўсё, што можа быць прапушчана. Гэты прынцып эканоміі дзейнічае ў гутарковым маўленні на ўсіх ўзроўнях моўнай сістэмы, але асабліва выразна ён праяўляецца ў сінтаксісе” [14, c.101].

Асаблівай увагі заслугоўваюць  спецыфічныя камунікатыўныя адзінкі, якія ўтрымліваюць толькі рэакцыю на выказванне (не, так, але і г.д.) або сітуацыю (дзякуй, прывітанне, да пабачэння і інш.) і з’яўляюцца “асобымі маркірамі гутарковага маўлення” [14, c.110]. У мовазнаўчай літаратуры іх называюць нячленнымі або нечлянімымі, а па традыцыі—словы-сказы, ці рэлятывы, або дыскурсіўныя словы, ці словы-камунікатывы. Такія сказы бессастаўныя, яны арганізаваны з марфалагічна нязменных слоў (часціцы, мадальныя словы, выклічнікі, гукапераймальныя словы), і ў сувязі з гэтым у іх саставе нельга вылучыць ні галоўных, ні даданых членаў[8, c.62].