Гутарковы синтаксис у мастацким дыялогу

“It’s all off,” she murmured as soon as she judged it safe to speak. “Tomorrow, I mean.”

“What?”

“Tomorrow afternoon. I can’t come.”

“Why not?”

 

Словамі-камунікатывамі таксама выражаецца падзяка, развітанне, напрыклад:

“It’s nothing,” she repeated shortly. “I only gave my wrist a bit of a bang. Thanks!”

 

“Then good-by, my love, good-by!”

“Good-by!”

 

4. Перабівы фраз перадаюць спантанны характар гутаркі і паказваюць на асаблівасці працякання размовы, іншы раз—на эмацыянальнасць, паспешнасць, нястрыманасць, бесцырымоннасць пэўнай асобы:

“What I really wanted to know was this,” he said. “Do you feel that you have more freedom now than you had in those days? Are you treated more like a human being? In the old days, the rich people, the people at the top—”

“The ‘Ouse of Lords,” put in the old man reminiscently.

“The House of Lords, if you like.”

 

“What time do they cut the lights off at your flats?”

“Twenty-three at the hostel. But you have to get in earlier than that, because—Hi! Get out, you filthy brute!”

“What was it?” he said in surprise.

“A rat. There’s a hole down there.”

 

Часта суразмоўца перабівае таго, хто гаворыць ад нежадання слухаць ці каб наўмысна накіраваць размову на іншую тэму, напрыклад:

“Can’t you bleeding well listen to what I say? I tell you no number ending in seven ain’t won for over fourteen months!”

“Yes it ‘as, then!”

“No, it ‘as not! Back ‘ome I got the ‘ole lot of ‘em for over two years wrote down on a piece of paper. I takes ‘em down reg’lar as the clock. An’ I tell you, no number ending in seven—”

“Yes, a seven ‘as won! Four oh seven, it ended in. It were in February—second week in February.”

“February your grandmother! I got it all down in black and white. An’ I tell you, no number—”

“Oh, pack it in! said the third man.

 

5. Для спантаннага  гутарковага маўлення характэрны  і незавершаныя рэплікі. Незавершаныя канструкцыі выяўляюць сваю спецыфіку ў першую чаргу ў сувязі з наяўнасцю структурнага абрыву, парушэння непарэўнасці сінтаксічных сувязей:

“It’s the children,” said Mrs. Parsons, casting a half-apprehensive glance at the door. “They haven’t been out today. And of course—”

She had a habit of breaking off her sentences in the middle.

 

“Have you got a spanner?” said Winston, fiddling with the nut on the angle-joint.

“A spanner,” said Mrs. Parsons, immediately becoming invertebrate. “I don’t know, I’m sure. Perhaps the children—”

 

“What happened to the man?” said Winston.

“Ah, that I couldn’t say, of course. But I wouldn’t be altogether surprised if—” Parsons made the motion of aiming a rifle, and clicked his tongue for the explosion.

“Good,” said Syme abstractedly, without looking up from his strip of paper.

 

“I dreamt—” he began, and stopped short. It was too complex to be put into words.

 

Камунікатыўная  дастатковасць незавершаных сінтаксічных структур праяўляецца ва ўмовах дыялогу: моўца, як правіла, упэўнены, што яго слухаюць і разумеюць без лішніх слоў.

6. Для адлюстравання  натуральнага, спантаннага маўлення Дж.Оруэл выкарыстоўвае сказы са звароткам, так званыя вакатывы. Вакатывы называюць асобу, а значыць выконваюць кантактную ролю:

“There, comrades! that’s how I want to see you doing it. Watch me again.”

 

“By the way, Smith old boy, I suppose you haven’t got any razor blades you can let me have?”

“Not one,” said Winston. “I’ve been using the same blade for six weeks myself.”

 

“You knew this, Winston,” said O’Brien. “Don’t deceive yourself. You did know it—you have always known it.”

 

Сярод вакатываў  сустракаюцца імёны, словы, што абазначаюць  роднасныя, сяброўскія адносіны:

“How did you find that out?”

“I expect I’m better at finding things out than you are, dear.”

 

“And now I must go,” she said as soon as he had mastered his instructions. “Have I got any twigs in my hair? Are you sure? Then good-by, my love,     good-by!”

 

“Beg pardon, dearie,” she said. “I wouldn’t ‘a sat on you, only the buggers put me there.”

 

“Dearest! You’ve gone quite pale. What’s the matter?”

“Of all horrors in the world—a rat!”

 

Паколькі дыялогі  ў мастацкім творы будуюцца так, каб моўныя хады персанажаў былі максімальна  набліжаны да рэальных камунікатыўных зносін, пісьменнік са шматлікіх сінтаксічных сродкаў выкарыстоўвае ўласцівыя гутарковай мове пытальныя, клічныя, эмацыянальна-экспрэсіўныя сказы і інш.

7. У адрозненне  ад таго, хто піша, той, хто ўключаны  ў дыялог, як правіла, мае суразмоўцу  і ўвесь час бачыць, як яго  разумеюць, якая пры гэтым рэакцыя адрасата на сказанае. Таму натуральна, што пры размове ўзнікаюць пытанні і перапытванні. Пытальныя рэплікі—важная прыкмета дыялогу:

“Where was St. Martin’s?” said Winston.

“St. Martin’s? That’s still standing. It’s in Victory Square, alongside the picture gallery.”

 

“I didn’t want to say anything in the lane. There’s always the chance of one of those swine recognizing your voice. We’re all right here.”

He still had not the courage to approach her. “We’re all right here?” he repeated stupidly.

 

“It’s the Golden Country—almost,” he murmured.

“The Golden Country?”

“It’s nothing, really. A landscape I’ve seen sometimes in a dream.”

 

“Do you know,” he said, “that until this moment I believed I had murdered my mother?”

“Why did you murder her?” said Julia, almost asleep.

“I didn’t murder her. Not physically.”

 

8. Ярка выражаны эмацыянальна-экспрэсіўны характар выказвання адлюстроўваюць наступныя сінтаксічныя канструкцыі:

—пабуджальныя сказы, якія перадаюць розныя волевыяўленні гаворачай асобы. Гэта, як правіла, загад, патрабаванне, просьба, напрыклад:

“Up with your hands!” yelled a savage voice.

 

“Stand easy!” barked the instructress, a little more genially.

 

“Steamer!” he yelled. “Look out, guv’nor! Bang over ’ead! Lay down quick!”

 

“Don’t go on!” said Winston, with his eyes tightly shut.

 

“Smith!” yelled a voice from the telescreen. “6079 Smith W! Hands out of pockets in the cells!”

 

—сказы-клішэ: клішыраваныя рэплікі ўзнікаюць у выніку аўтаматызму маўлення ва ўмовах тых сітуацый, якія часта паўтараюцца:

 

“ ‘Ark at ‘im! Calls ‘isself a barman and don’t know what a pint is! Why, a pint’s the ‘alf of a quart, and there’s four quarts to the gallon. ‘Ave to teach you the A, B, C next.”

 

Эмацыянальна-экспрэсіўная, волевыяўленчая насычанасць адзначаных рэплік дазваляе выразна адлюстраваць на пісьме лаканізм і дынаміку неафіцыйнага маўлення, падкрэсліць спантанны, бытавы характар гутарковай камунікацыі.

Такім чынам, у  рамане Дж.Оруэла “1984” знайшлі шырокае  адлюстраванне сінтаксічныя адзінкі, якія найбольш істотна перадаюць рысы жывой гутарковай камунікацыі. Яны эквівалентныя тым, што ўжываюцца ў вусным гутарковым маўленні і, як правіла, выкарыстоўваюцца пісьменнікамі ў мастацкіх творах пры стылізацыі мовы персанажаў: а) няпоўныя сказы, эліптычныя сказы, парцэляваныя канструкцыі; б) камунікатывы, вакатывы; в) перабівы, незавершаныя выказванні, перапытванні.

2.3 Параўнанне асаблівасцей сінтаксісу  твораў М. Зарэцкага і рамана  Дж. Оруэла “1984”

Сінтаксічныя  асаблівасці  гутарковай  мовы, як адзначалася вышэй,   даволі спецыфічныя. Гэта звязана з тым, што гутарковае маўленне часта выкарыстоўваецца ў такіх умовах, як непасрэднасць моўных зносін, непадрыхтаванасць да выказвання, таму што вусна-гутарковае маўленне спантаннае, ствараецца экспромтам.

Гутарковыя сінтаксічныя адзінкі ў літаратурна-мастацкіх творах М.Зарэцкага і рамане Дж.Оруэла “1984” прадстаўлены даволі шырока. Трэба адзначыць, што яны структурна эквівалентныя гутарковым канструкцыям у сучасным вусным маўленні, бо і тым, і гэтым уласціва свабода як у структурным афармленні моўных адзінак, так і ў выкарыстанні іх у выглядзе гатовых сродкаў. У літаратурна-мастацкіх творах прааналізаваныя маўленча-структурныя адзінкі набываюць функцыянальную разнастайнасць, ствараючы гутарковую экспрэсію і выступаючы сродкам моўнай індывідуалізацыі дзейных асоб. Разам з тым канструкцыі гутарковага маўлення, якія ўжываюцца ў мастацкіх дыялогах М.Зарэцкага маюць адрозненне ад канструкцый, якія выкарыстоўваюцца ў рамане Дж.Оруэла.

Разгледзім іх больш падрабязна ў наступнай табліцы.

Адметнасць	М. Зарэцкі	Дж. Оруэл
эліптычныя  канструкцыі і сказы	прысутнічаюць часта, перадаюць жывую гаворку, звычайна прысутнічаюць пры перадачы працяглай размовы	прысутнічаюць часта, у асноўным паказваюць на імкненне завяршыць размову
аднасастаўныя сказы	прысутнічаюць часта, могуць з’яўляцца часткай  складанага сказа	прысутнічаюць часта
складаныя сказы	прысутнічаюць, часткі іх звычайна не развітыя	прысутнічаюць часта, спрыяюць перадачы разважанняў  пэўнага персанажа
пабочныя  словы	прысутнічаюць часта	прысутнічаюць часта
звароткі	прысутнічаюць часта, звычайна носяць эмацыянальны характар, спрыяюць перадачы асаблівасцей адносін  паміж героямі	невялікая колькасць  звароткаў (звычайна прозвішча, імя  ці “таварышы”)
аднародныя  члены	прысутнічаюць часта	прысутнічаюць рэдка
паўторы, сінанімічныя словы	прысутнічаюць часта	прысутнічаюць часта, але часцей як паўторы аднасастаўных  сказаў ці частак сказаў
пытальныя і выклічныя сказы	перадаюць эмацыянальны стан, часта ужываюцца	часцей перадаюць  загад, чым эмацыянальны стан
незавершаныя  сказы	прысутнічаюць, паказваюць на незавершанасць думкі	прысутнічаюць часта, паказваюць на завяршэнне размовы

 

Атрыманыя вынікі можна падаць у наступнай табліцы-схеме:

Адметнасць	М. Зарэцкі	Дж. Оруэл
эліптычныя  канструкцыі і сказы	+	+
аднасастаўныя сказы	+	+
складаныя сказы	-/+	+
пабочныя  словы	+	+
звароткі	+	-/+
аднародныя  члены	+	-/+
паўторы, сінанімічныя словы	+	+
пытальныя і выклічныя сказы	+	-/+
незавершаныя  сказы	-/+	+

 

Такім чынам, у  мастацкіх дыялогах М.Зарэцкага сінтаксічныя гутарковыя элементы даволі распаўсюджаны. Большая частка выказванняў—гэта простыя сказы. Складаныя канструкцыі (галоўным чынам складаназалежныя і бяззлучнікавыя складаныя сказы) у ролі рэплік ужываюцца параўнальна радзей. Паколькі дыялогі ў творах мастацкай літаратуры будуюцца так, каб сцэны сустрэч і размоў дзейных асоб былі максімальна набліжаныя да рэальнасці, пісьменнік са шматлікіх сінтаксічных сродкаў выкарыстоўвае ўласцівыя беларускай гутарковай мове пытальныя, пабуджальныя, клічныя сказы, звароткі, няпоўныя і незакончаныя сказы, сінтаксічна непадзельныя канструкцыі і інш. Лексічны паўтор у рэпліках дыялогаў М.Зарэцкага выражае экспрэсіўную рэакцыю на сказанае. Намі выдзелена некалькі тыпаў паўтораў: паўтор у выглядзе пытання, паўтор з клічнай інтанацыяй, двайны паўтор, паўтор з адмаўленнем, паўтор з мадальнымі словамі або мадальнымі спалучэннямі слоў, паўтор дзеясловаў-выказнікаў, прыслоўяў і безасабова-прэдыкатыўных слоў, займеннікі-паўторы. Кожны тып паўтораў выкарыстоўваецца пры самых разнастайных сэнсавых узаемаадносінах рэплік як стылістычны прыём, ужыты празаікам пры мастацкім адлюстраванні рэальнага жыцця і жывой мовы беларусаў.

Гутарковы сінтаксіс рамана Дж. Оруэла вызначаецца больш складаным сінтаксісам (складаныя развітыя сказы, рытарычныя пытанні), больш доўгімі выказваннямі аднаго героя (разважанні, перакананні). Словы аўтара прысутнічаюць вельмі часта для паяснення таго, што адбываецца (выклікана гэта тым, што гаворка, якая перадаецца ў дыялогу, не вызначаецца эмацыянальнасцю).

Безумоўна, нягледзячы на агульную накіраванасць рамана Дж. Оруэла (перадача размоў людзей, якія амаль пазбаўлены звычайных пачуццяў), эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць перадаецца, як і ў творах М. Зарэцкага, пры дапамозе эліптычных і парцэляваных канструкцый, выклічнікаў, звароткаў, няпоўных сказаў, выклічных сказаў.

Трэба адзначыць  і тое, што усе асаблівасці, уласцівыя  сінтаксічным канструкцыям гутарковага  маўлення і мэтанакіравана выкарыстаныя ў мове твораў М.Зарэцкага і ў  рамане Дж.Оруэла, рэалізуюцца толькі ў кантэксце, у цеснай узаемасувязі з іншымі мастацка-вобразнымі і выяўленчымі сродкамі мовы мастацкай літаратуры. Таму прынцып тыповай індывідуалізацыі характару, выяўлены ў манеры апісання, апавядання, разважання (гаворкі, маўлення) і пабудаваны на жывой бытавой разнастайнасці сацыяльна-экспрэсіўных варыяцый, у творах пісьменнікаў знаходзіць надзвычай арыгінальнае выражэнне.

 

    

                                         ЗАКЛЮЧЭННЕ

 

Роля гутарковага маўлення для развіцця літаратурнай мовы вельмі вялікая. Пранікненне элементаў гутарковага стылю ў кніжныя стылі — гэта адзін з асноўных, агульных працэсаў развіцця літаратурнай мовы. «Можна сказаць,— пісаў Л. У. Шчэрба,— што ўсе змены, якія потым выяўляюцца ў літаратурнай мове, куюцца і збіраюцца ў кузні размоўнага маўлення». Гэта асабліва характэрна для беларускай літаратурнай мовы, якая ўзнікла на аснове жывога народнага маўлення і ўвесь час папаўняе свае скарбніцы з гэтых невычэрпных крыніц. Пастаянна ўзаемадзейнічаючы са стабільнымі нормамі кніжна-пісьмовага маўлення, гутарковае маўленне аказвае на іх значны ўплыў, разам з тым змяняючыся пад уздзеяннем узаемаўплыву.

Структурны аналіз гутарковых сінтаксічных канструкцый у мове твораў аднаго з вядомых беларускіх празаікаў 30-х гадоў XX ст. М.Зарэцкага і ў рамане не менш знакамітага англійскага пісьменніка Дж.Оруэла дазволіў зрабіць наступныя высновы:

1. У творах М.Зарэцкага  і ў рамане “1984” сустракаецца  значная колькасць элементаў  вусна-гутарковага маўлення, якія  не супрацьпастаўляюцца агульнапрынятай, кадыфікаванай, кніжнай мове, а характарызуюцца непасрэднасцю, нязмушанасцю выказвання.

2. Гутарковы стыль  літаратурнай мовы абслугоўвае  пераважна сферу бытавых зносін  і рэалізуецца галоўным чынам  у вуснай, дыялагічнай форме сучанай  мовы, якая звязана найбольш з канкрэтным спосабам мыслення, з патрэбамі непасрэдных зносін. З літаратурна-мастацкіх тэкстаў пісьменнікаў яскрава відаць, што пры дапамозе гутарковых сінтаксічных канструкцый даходліва выказваюцца думкі, пачуцці, ацэнкі.