ИСЛАМНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ТАРАЛУЫ

      Исламдық дәстүрдің әсері орта ғасырлар түркі дүниесінде мәш-һүр болған поэтикалық әдебиеттерде анық байқалады. XI-XIV ғасыр-ларда дүниеге келген түркі тіліндегі әдеби, мистикалық, дидактикалық поэзиялары бүкіл араб-мұсылман дәстүріндегі мәдени сарындарды бойына сіңірді. Солардың бірі XI жазылған Жүсіп Баласағұнидің түркі тіліндегі «Құтты білік» еңбегі. Ә. Наджиптің бағалауынша бұл түркі тіліндегі ең бірінші мұсылман идеологиясы негізінде жазылған көлемді еңбек. Алайда Мұнда араб-парсы тілі мейлінше аз қолданылған. Араб-парсы тілін көп қолданып, мистикалық сарында жазылған Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметі». Бұл еңбек негізінен оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Түрік дүниесінде қалыптасқан жетістіктер көп елдерде, оның ішінде орта ғасырлардағы Еуропа елдерінің мәдени ғылыми орталық-тарына үлкен әсерін тигізді. Бұл, әсіресе, математика, химия, филосо-фия ғылымдарында айқын көрініс тапты. Кордоба халифаты (Испания) VIII-XІІ ғасырларда ислам мәденистінің көрнекті орталықтарының бірі болды. Бұл жерде атқарылған жұмыс нәтижесі Аристотель, Сократ сияқты ғалымдардың ілімдерін мұсылман дүниесінде туған Газали, Ибн Рушд, Ибн Араби ілімдерімен ұштастыра отырып әлемге паш етті. Мұндай нәтижелерден кейін, мұсылман ойшылдарының ілімдсрі әлемдік ғылым деңгейінде өзіндік дәрежеге ие бола бастады. Мысалға алар болсақ, күні бүгінге дейін медицина саласында қолданылып жүрген Ибн Сина еңбектері, әлемдік философиядағы Ибн Арабидің «Кәміл адам және болмыстың бірлігі» жайлы еңбектер.

      Уақыт өтуіне байланысты ерекше қарқынмен ислам мәдениеті дами түсті. Ал оның араб тілінде өрбуінің мәдени тарихи, саяси әлеуметтік жағдайлары болған. Атап айтсақ, жаулап алған жерлердің бәріне араб тілін сіңдіріп, әлемдегі басқа тілде жазылған ғылыми еңбектердің араб тіліне аударылуы. Араб тілінің және араб тіліндегі мәдениеттің түркі тілдес халықтар арасында дамуына келер болсақ, ол әуелде VIII-XII ғасырларда мемлекет басқару істерінің төңірегінде қолданылды. Араб тілі Пайғамбар тілі болғандықтан тек түркі елінде емес басқа да жаулап алынған елдерде де жалпы әдеби жергілікті аристократияның ауыз екі тіліне айналды.

      Еуропа ғалымдарының айтуынша Орта Азия, түрік жерлсріне ислам әу бастан-ақ толық енбеген. Оның белгілсрі бүгінгі танда көрі-нуде. Мысалы бүгінгі күнде мұсылманмын деген әрбір адам мұсыл-мандықтың негіздері, иман, парыз, мүннст дегендердің нс екенін біле бермейді. Керісінше түркі дүниесінен қалған, бақсылық, көріпкелдік, емшілік сияқты сарқыншықтарды мұсылмандықтан деп түсінеді. Бүгін-гі күндегі саяси мәселелердің бірі уахабизм, ислам фундаментализмінде өз деңгейінде түсіну жеткіліксіздеу болып отыр. Осы мәселелерді тиісті дәрежеде қарастырудың маңызы зор. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

СІЛТЕМЕЛЕРДІҢ ТІЗІМІ:

1. Құран ережелерін толықтыратын, Мұхаммедтің жолын қуушы-лардың, оның сөздері мен істері жайлы естеліктері. Мұсылмандық құқық пен этиканың қалыптасуының маңызды дерегі.
2. Историография и источниковедение истории стран Азии и Африки. – Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1965, с. 65.
3. Большаков О.Г. История халифата. Том 1. – М: «Наука», 1989, с.6.
4. Ислам: историографический очерк. – Москва: «Наука», 1991, с.23.
5. Бартольд В.В. Сочинения, Т. 6. Москва: «Наука», 1996, с.143-300, 492-574.
6. Петрушевский И.Т. Ислам в Иране в VІІ-ХV вв. – Ленинград: Изд. ЛГУ, 1966.
7. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье. – Москва: «Наука», 1966.

8.  Ислам: историографический очерк. – Москва: «Наука», 1991,

    с.42-45.

9. Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. – Сауд Арабиясы, 1991, 15 б. (2, 96).
10. Сонда, 362 б. (25, 32).
11. Бұл да сонда, 15 б. (2, 87).
12. Массэа. Ислам. – Москва: «Наука», 1961, с.61.
13. Петрушевский И.Т. Ислам в Иране в VІІ-ХV вв. – Ленинград: Изд. ЛГУ, 1966, с.102.
14. Крывелев И.А. История религий. Том 2-й. – Москва: «Мысль», 1988, с.108.
15. Ислам: историографический очерк. – Москва: «Наука», 1991, с.40.
16. Крымский А. Источники для историй Мухаммеда и литера о нсм. М., 1912, с.23-24.
17. Петрушевский И.Т. Ислам в Иране в VІІ-ХV вв. – Ленинград: Изд.  ЛГУ, 1966, с.125.
15. Крывелев И.А. История религий. Том 2-й. – Москва: «Мысль», 1988, с.108.
18. Керимов Г.М. Шариат и его социальная сущность. – Москва:  «Мысль», 1978, с.27.
19. Происхождение Ислама. Хрестоматия. – Москва: «Издательство восточной литературы», 1931, с.11.
21. Всемирная история. Том 3. – Москва: «Мысль», 1977, с.103.
22. Большаков О.Г. История халифата. Том 1. – Москва: «Наука»,

     1989. с. 31.

23. Еремеев Д.С. Ислам, образ жизни и стиль мышления. – Москва:

     «Политиздат», 1990, с.11.

24. Лундин А.Г. Государство Аравии в ІV-VІ веках и социальные

      корни ислама. Бартольдовские чтения. – Москва: «Наука», 1982,

     с.34-36.

25. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средне-

      вековье. – Москва: «Наука», 1966, с. 69.

26. Сонда, 73 б.

27. Еремеев Д.С. Ислам, образ жизни и стиль мышления. – Москва:

     «Политиздат», 1990, с.11.

28. Беляев  Е.А.  Арабы,  ислам  и  арабский  халифат  в  ранее средне-

      вековье. – Москва: «Наука», 1966, с. 67.

29. Сонда. 83 б.
30. Еремеев Д.С. Ислам, образ жизни и стиль мышления. – Москва:

     «Политиздат», 1990, с.34.

31. Крывелсв И.А. История религий. Том 2, с.161.
32. Сонда, 165 б.
33. Массэа. Ислам, с.28.
34. Беляев Е.А. Арабы, ислам ..., с. 111.
35. Васильев Л.С. История религий Востока. – Москва: «Высшая

      школа», 1963, с. 105.

36. Всемирная история. Том 3. – Москва: «Мысль», 1977, с.188.
37. Большаков О.Г. История халифата. Том 1, с.187.
38. Сонда, 188 б.
39. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам: Очерк истории. 600-1258 гг.

      – Москва: «Наука», 1988, с. 78.

40. Беляев Е.А. Арабы, ислам ..., с. 131.
41. Босворт К.Э. Мусульманские династий. – М.: Наука, 1971, с.31.
42. Медникова И.А. Палестина от завоевания ее арабами и до

     крестовых походов, по арабским источникам. Том-2 // Право-

      славная Палестина. т.16, вып.2. – СПб.: 1897-1903, с.47.

43. Беляев Е.А. Арабы, ислам ..., с. 135.
44. Массэа. Ислам, с.51.
45. Бартольд В.В. Соч., т. 6, с.245.
46. Құран Кәрім, 273 б. (16, 126).
47. Сонда, 507 б., (47, 4)
48. Массэа. Ислам, с.54.
49. Сонда, 56 б.
50. Всемирная история. Том-3, с.112.

51. Босворт К.Э. Мусульманские династий, с. 30.

52. Кобищанов Ю.М. История распространения ислама в Африке.

• Москва: «Наука», 1987, с. 17.

53. Сонда, 20 б.

54. Монтгомери Уотт У. Влияние ислама на средневековую Европу.

    – Москва: «Наука», 1976, с.19.

55. Сонда, 28 б.
56. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский  халифат ..., с. 135.
57. Саидбасв Т.С. Ислам и общество. М.: «Наука», 1984, с. 21.
58. Бартольд В.В. Соч., Т. 6, с. 691.
59. Саидбаев Т.С. Ислам и общество. – Москва: «Наука» 1984, с. 25.
60. История Индии в среднис века. – Москва: «Наука», 1968, с. 43.
61. Сонда, 108 б.
62. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам, с. 157.
63. Заходер Б.Н. История Восточного средневековья. – М.: 1944, с. 33.
64. Мец А. Мусульманский ренессанс. – Москва: «Наука», 1977, с.321.
65. Грюнебаум Г.Э. Классичсский ислам, с.71.
66. Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. – Алматы:

      «Қазакстан», 1989, 5 б.

67. Сонда, 51 б.
68. Ерасов С. Социально-культурныс традиции и общественное

     сознанис в развивающих странах Азии и Африки. – М.: 1982, с.55

69. Беляев  Е.А.  Мусульманское сектанство. – М.: «Наука», 1957, с. 51.
70. Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат, 56 б.
71. Гольдцлер И. Лекции об исламе. – СПб.: 1912, с.182.
72. Беляев   Е.А.   Мусульманское  сектанство, с. 59.
73. Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат, 58 б.
74. Петрушевский И.Т. Ислам в Иране в VІІ-ХV вв, с.28.

75. Бертсльс Е.Э. Носир-и Хосров и исмаилизм. М., 1959, с.63.

76. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана

      VІІ-ХІІ вв. – Москва: 1960, с.35.

77. Сонда, 40 б.
78. Гольдцлер И. Философия ислама // Общая история философии. –

    СПб.: 1910, с.82.

79. Гольдцлер И. Лекций об исламе, с.105.
80. Сонда, 108 б.

81.Тәжікова К. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат, 64 б.

82. Қалам-арабша «сөйлеу сөз» дегенді білдіріп, гректің логос – сөз,

     ой деген сөзіне жақын келеді.

83. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии ..., с.219.
84. Гольдцлер И. Лекции об исламе, с. 120.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ

1. ДЕРЕКТЕР МЕН ҚҰЖАТТАР

1.1. Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. – Сауд Арабиясы, 1991.

2. Құран Кәрім. – Алматы: Жазушы, 1991.
3. Происхождение Ислама. Хрестоматия. – Москва: «Издательство восточной литературы», 1931.
4. Хрестоматия по исламу. – Москва: Восточная литература, 1994.

1.5. Хрестоматия по истории средних веков. Под редакцией Н.П. 
Грацианского и С.Д. Сказкина. – Москва: Успедгосиз, 1953. 

II. АРНАЙЫ ӘДЕБИЕТТЕР

1. Бартольд В.В.  Ислам и культура мусульманство.  – Москва: Издание МГТУ, 1992.
2. Бартольд В.В. Сочинения, Т. 6. – Москва: «Наука», 1996.

2.3. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средне-вековье. – Москва: «Наука», 1966.

2.4. Беляев Е.А. Мусульманское сектанство. – Москва: Издательство Восточной Литературы, 1957.

2.5.Бертельс Е.Э. Носир-и Хосров и исмаилизм. – М.: «Мысль», 1959.

6. Гольдцлер И. Лекции об исламе. – СПб.: 1912.
7. Грюнебаум Г.Э. Классичсский ислам. – М.: «Наука», 1988.
8. Еремеев Д.С. Ислам: образ жизни и стиль мышления. – Москва: «Политиздат», 1990.
9. Журавский А.В. Христианство и ислам: социокультурные проблемы диалога. – М.: «Наука», 1990.

2.10.Ислам в истории народов Востока. – М.: «Наука», 1981.

11. Ислам: дозволенное и запретное. – А: «Өнер», 1994.
12. Ислам: историографический очерк. – М.: «Наука», 1991.

2.13. Ирвинг Вашингтон. Жизнь Магомета. – Москва: Лит. фонд РСФСР, 1991.

2.14. Кобищанов Ю.М. История распространнния ислама в Африке. – Москва: «Наука», 1987.