Лекции по "Финансовому праву"

1. Өзгермеліге сомасы өндіріс көлеміне байланысты тікелей өзгеретін шығын жатады, яғни ол кәсіпорынның іскер белсенділік деңгейіне тәуелді. Бұл - шикізат және негізгі материал шығындары, негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы. Өнім бірлігінің шығыны - тұракты шама.

2. Тұрақтыға мөлшері (шамасы) өндіріс көлемінің өзгеруіне, яғни кәсіпорынның іскер белсенділігінің деңгейіне тәуелді болмайтын шығындар жатады. Мұндай шығындарга үй-ғимараттарды күтіп үстау, амортизация, жарнама, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б. шығындарды жатқызуға болады.  Өнім  бірлігіне есептелген тұрақты  шығын өндіріс  көлеміне қарай өзгереді  өндіріс көлемі ұлғайтылғанда (кемітілгенде) кемиді (артады).

Өзгермелі және тұрақты шығындарға нақты шектеу қою, іс жүзінде мүлдем мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе жартылай өзгермелі болады. Сондықтан олар шарттьі - тұрақты немесе шартты-өзгермелі деп жиі аталады.

Шығындарды  тұрақты және өзгермелі деп бөлу өндіріс көлемінің сыни есебі, пайдалылықты талдау, пайдалылығы, бәсекеге жарамдылығы, шығарылған өнімнің ассортименті негізінде болады.

3. Бағалу есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең шығындары.

Белгілі бір  шешімді әзірлеуде бұл мәселеге шығындар мен табыстардың қандай қатысы барын, яғни есепке не алынатынын, не алынбайтынын анықтап алу қажет.

Есепке алынған шығындар мен табыстар  бұл шешім қабылдауға әсерін тигізген алдағы кезеңнің шығындары мен табыстары, ал есепке алынбағаны - қабылданған шешімге катысы болмайды.

М ы с а  л ы. Кәсіпорын 100 мың теңгеге шикізат сатып алды, алайда оны келешекте пайдалану немесе өткізу мүмкін болмады. Тек бір сатып алушыдан ғана 250 мың теңгеден артық жоғарылатқысы келмеген баға бойынша осы шикізаттан өндірілген өнімді сатып алуға дайын сұраныс кеп түсті. Шикізатты кайта өндеу мен дайын өнім шығарудың шығыны алдын ала есеп бойынша 200 мың теңгені құрады. Бұл жағдайда шикізат шығынының сомасы шешім қабылдауда ескерілмейді, өйткені ол тапсырыстың қабылданатынына немесе қабылданбайтынына қарамастан өзгеріссіз калады. Шикізатты қайта өңдеу шығыны назарға алынады, өйткені кәсіпорын кызметінің ақырғы нәтижесі соған байланысты болады.

Осылайша, шығындарды ескеру аркылы кәсіпорын 50 мың теңгеге пайда табады, өйткені, егер тапсырыс қабылданбайтын болса, онда кәсіпорынның шегетін зияны 50 мың теңге емес, 100 мың теңге болады екен.

4. Қайтарылмайтын шығындар немесе аяқталған кезең шығындары.  Бұл шығындар қандай да бір шешімдердің пайдасы үшін болатын түйін (таңдау, байлам) осы шығынның сомасына  ешқандай   әсерін  тигізе  алмайтын,  сатып  алынған ресурстардың құнын білдіреді. Ол бұрын қабылданған шешімнің нәтижесінде пайда болады және келешекте пайдаланатын шешімдер оны өзгерте алмайды. Талап етілмей (сол күйінше) қалған 100 мың теңге сомасындағы шикізат шығыны қайтарылмайтын шығынның үлгісі бола алады.

5. Жүктелген   шығындар   (Вмененные   затраты).   Бұл шығындар     басқасынан   бас  тартуды   талап   ететін   әлдебір баламалы әрекет (қолданыстық) бағамының (курсының) түйінін (тандау, байлам) құрбан етілуі немесе жоғалуы мүмкін сипатын білдіреді. "Жүктелген шығындар" ұғымы тек ресурстар шектеулі болған жағдайда ғана қолданылады. Ресурстар шектеулі болмайтын жерде бірдемені  құрбан етудің қажеті  болмайды. Мысалы. Кәсіпорынның әзірленуі 200 сағат өңдеуді талап ететін 
арнайы бөлшектердің бірқатар партияларын өндіруге келісім-шарт бекітуге мүмкіндігі бар.

Осы сәтте кұрал-сайман 100 мың теңге табыс түсіретін бөлшектерді өңдеп, толық күшінде жұмыс істеп тұр. Келісімшартты бекітуде бұрын өндірілген бөлшектердің шығарылымын кеміту мен шығынды 300 мың теңгеге арттыруға талап койылды.

Егер кәсіпорын бұл келісімшартқа отыратын болса, онда ол 100 мың теңге табысқа зиян келтіреді. Бұл сома жүктелген шығындар болып табылады және шығынның бір бөлігі ретінде ескеруі керек, ал аз уақыттың ішінде пайда түсіруге қабілетті келісімшарттың жалпы сомасы жоқ дегенде 400 мың теңгені (300+100) кұрауы керек.

6. Инкрементті және маржиналдық шығындар мен табыстар. Инкрементті шығындар мен табыстар қосымша болып табылады және өнім бірліктерінің қандай да бір қосымша топтарына дайындау және сату нәтижесінде пайда болады. Ол көп жағынан маржиналдық шығындар мен табыстарға ұқсас. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық  соңғысы өнім бірлігінің қосымша шығындары мен табыстарын білдірсе, алдыңғысы өз мәнінде қосымша шығын болып, өнім бірлігінің тұтас тобын өндіру көлемін ұлғайтудың, нәтижесі болып табылады.
7. Маржиналдық табыстар бүл өнімді сатудан түскен түсім мен өзгермелі шығындар бойынша есептелген оның толық емес өзіндік құндары арасындағы айырмашылық. Маржиналдық табыстың құрамына кәсіпорынның табысы мен тұрақты шығыны кіреді. Маржиналдық табыстан тұрақты шығынды шегеріп тастағаннан кейін операциялық пайданың көрсеткіші қалыптасады.
8. Жоспарлы бұл нормативтерге, лимиттерге сәйкес өндірістің белгілі бір көлеміне есептелген шығындар. Ол өнімнің жоспарлы өзіндік құнына қосылады.
9. Жоспарланбаған - өнімнің нақты өзіндік кұнында көрсетілетін шығындар.

10. Релеванттық және релеванттық емес шығындар оңтайлы   басқару   шешімін   іріктеуде   назарға  алынатын   шығындар. Мұндай талдауда тек шамасы осы немесе басқа шешімдерге байланысты шығындар ғана ескеріледі. Мұндай шығындар релеванттық деп аталады, яғни елеулі немесе маңызды деп саналады. Шамасы қабылданған шешімге тәуелді болмайтын шығын релеванттық емес (иррелевантты) және нұсқаларды бағалау барысында ескерілмейді.

Релеванттық, әдетте, өзгермелі шығындар болса, ал иррелевантты - тұрақты. Алайда, өзгермелі шығындар иррелевантты ретінде болатын жағдайлар да болуы мүмкін.

М ы с а  л ы. Кәсіпорынның басқа өнім өндіруі  үшін пайдалануға немесе сатуға жарамайтын бұрын сатып алған материалдары бар делік. Осыған орай осы өнім өндіріле ме, жоқ, өндірілмей қала ма, бұған карамастан материалға кеткен шығын шамасы өзгермейді. Кәсіпорын өндірістік сипаттағы ұйғарым бойынша да уақытша шамадан тыс (аса көп) жұмысшы күшін ұстай тұруға болады, осыған орай, әрине, олардың белгілі бір еңбекақы деңгейін камтамасыз етеді. Егер бұл жұмысшы күшін қандай да бір өнім өндіруге пайдаланатын болса, олардың белгілі бір деңгейге сәйкес еңбекақы шығыны иррелевантты болып табылады, өйткені ол кез-келген жағдайда жүзеге асырылуы ықтимал. Релеванттыққа тек осы деңгейден тыс еңбекақының қосымша шығыны ғана жатады, өйткені өнім өндіруші жұмысшылардың еңбекақысы олардың жай немесе толық емес жұмысбастылығынан жоғары болуы керек.

Сонымен, тұрақты шығындар релеванттық сипатта, яғни қабылданған шешімге байланысты болуы мүмкін.

М ы с а л ы. Фирма  өндірістік аланды және (немесе) өндірістік жабдықты жалға алды делік. Жалдык келісімшарттағы мерзімінің ішінде ол өндірістік-қаржылық қызметтің баға, көлем және басқа объектілер бойынша қандай шешім қабылданатынына қарамастан белгілі бір жалдың төлемін жүзеге асыруы қажет, мұндай жағдайда жалдың ақысы релеванттық емес шығынды білдіреді. Алайда, жал-даудың мерзімі біткенде оның шарттары, егер фирма басшылығы жалдың ақысы жалға алынған аланда (жабдықпен) өндірілген өнімді сату көлемінен тым жоғары деп санайтын болса, жалдау объектілерінің саны, алаңдары, жалдық ақы мөлшерлемелерінің бір бөлігі қайта қарастырылуы мүмкін. Әрі-беріден соң, бұл өнімді өндіруден мүлдем бас тарту мақсатқа лайыкты болуы ықтимал. Осылайша, жалдық ақы түріндегі тұрақты шығын басқарушылық шешімнің нұскасына қарай өзгереді.

Шығындарды  релеванттық және релеванттық емес деп бөлудін негізінде мына аспектілер талданады:

• әлдеқайда төменгі баға бойынша қосымша тапсырысты қабылдаудың мақсатқа лайықтылығы;
• "сатып алу әлде өндіру" жағдайы;
• шектеу (лимит) факторлары бар кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы;
• өндірістің зиян шектіруші элементін (немесе басқаны) таратудың мақсатқа лайықтылығы.

11. Өндіріс  көлеміне қатысты шығын динамикасы. Дұрыс шешім қабылдау үшін өндіріс көлеміне қарай шығындардың қалай өзгеретінін білу аса маңызды.

Егер кәсіпорын  тауар, қызмет өндірудің көлемін  елеулі көтеретін болса, онда тауарларды көптеп өндіруге қажетті ресурстардың да саны артуы керек, ал өндіріс көлемін ұлғайту шығынның өсуіне әкеледі. Алайда, көптеген жағдайларда проценттік өсуде өндіріс көлемінің тиісті өсуіне қарағанда шығын аз болады. Бұл қалай болатынын түсіну үшін тұрақты және өзгермелі шығындар ұғымына үңілеміз. Өзгермелі шығындарға жалпы сомасы өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді (пропорционал) өзгеретін өндіріс шығындары жатады. Мәселен, егер шығарылым 10%-ке артатын болса, өндірістің өзгермелі шығынының жалпы сомасы да 10%-ке өседі.

Тұрақты шығындар - жалпы сомасы өндіріс көлемі өзгерсе де өзгеріссіз қалатын белгілі бір кезеңдегі шығынның бір бөлігі. Үй-жайларды жалдау ақысы, қызмет көрсетуші қызметкердің еңбекақысы және уақыт өткен сайын өсуі мүмкін, бірақ өндіріс көлемінің өзгерісіне тікелей үйлесімді өзгермейтін басқа да шығындар тұрақты шығынның үлгілері бола алады. Залалсыздықты талдаудың тағы бір мәселесі - дайын өнімдердің өзіндік құндарына қосылатын барлық шығындарды іс жүзінде тұрақтыға немесе өзгермеліге нақты бөлу мүмкін емес. Шығынның бір бөлігі жартылай өзгермелі немесе жартылай тұрақты сипатында болады, ал олардың кейбіреуі белгілі бір жағдайда өздерін тұрақты шығындар басқа кезде - өзгермелі ретінде көрсетіледі.

Ішінара өзгермелі  шығындар аралас тұрақты және өзгермелі шығынды білдіреді. Ішінара өзгермелі шығынның жалпы сомасы өзгермелі шығын сияқты өзгереді, яғни өндіріс көлемінің өзгерісіне сәйкес болады, бірақ тікелей үйлесімді болмайды.

Тұрақты бөлігінде - телефонды пайдаланғаны үшін абоненттік төлем кіретін, ал өзгермелі бөлігінде - халықаралық байланыстың (сөйлесудің) акысы алынатын телефонды пайдаланудың төлемақысы ішінара өзгермелі шығынның үлгісі бола алады.

Шығынды тұрақтыға және өзгермеліге шектеу, әдетте, өндіріс көлемінің өзгерісі кезінде жиынтык шығындардың өзгерісімен анықталады.

Былай, өндіріске  қатысты пайдаланылған негізгі өндірістік материалдар өзгермелі шығын ретінде қарастырылады, өйткені өндіріс көлемінің ұлғаюымен катар негізгі өндірістік материалдардың шығыны үйлесімділігін бұзбай өзгереді. Шаруашылық қызметтің көлемін сипаттау үшін өндіріс көлемінің көрсеткіші пайдаланылады. Саудалық-өткізу шығыны өнім бірлігінің өткізу санына қатысты өзгермелі шығын болып табылады, ал өндіріс көлемінде - ол міндетті болып табылмайды. Өндіріс көлемі мен өткізу көлемі әрдайым бірдей бола бермейді. Тұрпатты өзгермеліге шикізат пен материал қосалқы бөлшектер мен құрастырушы бөлшектер (детальдар) жұмысшы күші және шығындар жатады.

Тұрақты шығынның жалпы сомасы өндіріс көлемі өзгергенде өзгеріссіз калады. Жалдың ақысы, негізгі құрал-жабдықтың амортизациясы, қызметкерлердің еңбекақысы тұрақты шығынның үлгісі болып табылады.

"Тұрақты"  және «өзгермелі» үғымдары өнім  бірлігінің есебіндегі шығындарға емес, жиынтық шығынға қатысты, ал олардың жаппы саны өндіріс көлемінің өзгерісіне үйлесімділігін бұзбай өзгереді. Өнім бірлігінің тұрақты шығыны өндіріс көлемінің өсу дәрежесіне карай кемиді, ал оның кему дәрежесіне қарай артады. Алайда, жиынтық шығын өзгеріссіз қалады.

Жоспарлау барысында  тұрақты шығын жиынтықталған  тұрақты шығын ретінде, ал өзгермелі шығын - өнім бірлігінің өзгермелі шығыны ретінде қарастырылады.

Шығындарды  тұрактыға және өзгермеліге бөлгенде мынаны есте ұстау қажет: оларды осылайша жіктеу тек белгілі бір шекте ғана болады, немесе былайша айтқанда, түсім мен шығынның арасындағьі ерекше катынас сақталатын  тұрақты шығын осы саладағы және осы уақыттағы релеванттыққа тұрақты қатынаста болатын  релеванттық саласында ғана жүзеге асырылмақ.

Өндіріс процесі бәрінен  бүрын тұрақты және өзгермелі  шығындардан тұратын аралас шығындармен сипатталады. Мысалы, көліктік қызмет көрсету, яғни жүк тасымалдаудың шығынын анықтауда тұрақты (көліктік құрал-жабдықтың амортизациясы немесе оларды пайдаланғаны үшін жалдаудың ақысы) және өзгермелі (бензин, машина майы, доңғалақ (шина), жөндеу шығындары) шығындарды ескеру қажет. Тұрақты шығын жүріп өткен жолға тұрақты болады, ал өзгермелі шығын рейс (сапар) санына үйлесімді.

Өндіріс қызметін жоспарлауда "шығын - көлем - пайда" талдауы жиі пайдаланылады. Егер өндіріс көлемі белгіленсе, онда тапсырыс портфеліне сәйкес осы талдаудың арқасында ұйым баланс ретінде де, таза пайда түрінде де табыстың белгілі бір шамасын алу үшін шығын шамасы мен сату бағасын есептейді. Осы талдаудың көмегімен, мысалы, жарнама шығыны, өнім бағасы немесе материал жабдыгы, өндіріс кұрылымы өзгергенде өндірістік бағдарламалардың әр түрлі нұсқаларын оңай санауға болады. Баскаша айтқанда, "шығын - көлем - пайда" талдауы өндірістік процестің бір немесе бірнеше параметрлері өзгеретіндей болса, біз қандай дүниеге ие боп қаламыз дейтін сұрака жауап алуымызға мүмкіндік тудырады.

Нарықты қалыптастыру және оны реттеудің әдісін әзірлеу сұраныс, ұсыныс, баға тәрізді нарықтық элементтердің өзара байланысы мен олардың бір-біріне тәуелділігін аныктайды.

Жүйенің әрбір элементі өндіріс, шығын жэне табыстылық (маржиналдық) факторларының ықпалына тәуелді болып, өзгеріп отырады.