Сақтандырудың экономикалық мәні

Отандық сақтандыру ұйымдарында сақтандыру қызметтерінің түрлері шектеулі: 40-50 түрден аз, ал АҚШ-та 3000-нан аса, Еуропада 400-500 сақтандыру түрері бар.

    Халықтың сақтандыру мәдениетін көтеру саласында мәселелерді шешу үшін келесі шараларды жүргізу қажет:

• Сақтандыру қызметі мен сақтандыру өнімдерінің нарығы туралы, оған қоса қаржылық қызметті тұтынушылардың мүдделерін қорғау сұрақтары бойынша толық және оңтайлы ақпарат ұсынуға бағытталған ағартушылық және түсіндірме жұмыстарын халық арасында сақтандыру нарығының іскер қатысушылары мен бөлімшелерімен жиі жүргізу;

• Сақтандыру нарығының қатысушылары іскерлігін көтеруге бағытталған семинарлар, тақырыптық конференцияларды жиі жүргізу;

• Сақтандыру нарығында, оның ішінде – сақтандыру агенттері мен сақтандыру ұйымдарының өзге делдалдары Қазақстан Республикасының территориясында Қазақстан Республикасының резидент еместерінің заң бұзушылықтар мен заңға сәйкессіздіктер туралы ақпаратты халыққа жариялау;

• Сақтандыру қызметінде қолданылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) келісім шарттарын және басқа құжаттарды толтыруда терминдерді бірыңғайландыру.

     Сақтандыру дамуының қажетті факторы жинақтаушы түрлері мен аннуитеттерді ұсыну жүйесі статистикалық және басқа мәліметтер базасының болуы болып табылады. Көптеген себептерге байланысты мемлееттік статистика сақтандыруда қолданыла алмайды.

     Сақтандыру резервтері мен сақтандыру тарифтерін есептеу сапасын жоғарлату бойынша шараларды тиімді жүзеге асыру, оның ішінде оларды есептеу бойынша бағдарламалық өнімдерді қолданысқа енгізу мен өңдеу сақтандыру статистикасының мәліметтер базасысыз мүмкін емес. Мәліметтер базасы халықтың жалпы өнім деңгейі, халықтың жеке категорияларының өлім деңгейі (мысалы, жинақтаушы зейнетақы жүйесінде қатысатын және зейнетақы жарналарын тұрақты төлейтін), мүгедектер өлім деңгейі, мүгедектіктен қалпына келу көрсеткіші, травматизм және т.б. мәліметтерді құрау керек.

      Халықаралық тәжірибе сақтандыру статистикасының мәліметтерінің ақпараттық базасының болуы. Көптеген сұрақтар мен мәселелерді, яғни мемлекеттік органдарда, сақтандыру ұйымдары мен сақтандырушылардың әртүрлі сақтандыру түрлерін жүргізу процесінде пайда болған мәселелерді шешуге болады, оның ішінде:

• Көлеңкелі айналыстағы сақтандыру сыйақыларын заңдастыру;

• Алаяқтықты болдырмау немесе алдын алу, оның ішінде бір сақтандыру оқиғасы бойынша екі немесе одан да көп компанияларда сақтандыру төлемдерін сақтандырушылармен алуы; қосарлы сақтандыруда нақты шығындардың көлемінен жоғары болатын сақтандыру төлемдерін алу; сақтандыру жағдайларының жауапкершілігінбұрмалау, сақтандыру оқиғасынан кейін сақтандыру полисін құру; сақтандыру ұйымдарының қызметінің лицензияланбауы, сонымен қатар жарамсыз сақтандыру полистерін беру;

• Міндетті сақтандыру келісімшартына отыру бойынша көлік құралдары иелерінің міндеттерін орындауды  мемлекеттік органдарымен бақылауды жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз ету, сонымен қатар, уәкілетті органдардың бақылау қызметін орындау;

• Сақтандыру тарифтерін есептеуде нақты мәліметтерді қолдану мүмкіндігі [каримуллин, с.19]

Қазіргі кезде автокөлік құралдары иелерінің  азаматтық-құқықтық жауапкершілігін  міндетті сақтандыруда, ақпараттық ағымдарға  сәйкес әкімгершілік  және сақтандыру ұйымдарында сақтандыру оқиғалары мен сақтандыру тәуекелдері бойынша оның ресурстарын құру және басқару мәліметтерінің ақпараттық статистикалық базасын құру мүмкіндігі қаралуда.

Соңғы жылдары табиғи, техногенді, қаржылық, экономикалық және басқа тәуекелдерден мемлекет, заң қорғау бойынша міндеттерді шешуге міндетті сақтандыруды қолданудысаласы кеңейді.

     Қазіргі кезде міндетті сақтандыру жүйесі  сақтандырудың 7 түрін кіріктіреді.  Оан қоса, міндетті сақтандырудың отандық жүйесінде бұл салада бірыңғай мемлекеттік саясаттың жоқтығымен байланысты мәселер бар. Жеке айтқанда, әр түрлі мемлекеттік органдар міндетті сақтандырудың қандай да бір түрін енгізу мәселесін шешуде потенциалды сақтанушылардың қаржылық мүмкіндіктері мен ұлттық сақтандыру нарығының нақты  жағдайын, мемлекеттің әлеуметтік экономикалық даму артықшылықтарын ескермей тығыз ведомстволық мүдделерді қолданады. Осы және басқа мәселелерді шешу мақсатында артықшылықты есептеулер міндетті сақтандыру саласында мемлекеттік саясатты құру, міндетті сақтандыру заңнаманы оңтайландыру, міндетті сақтандыру саласында халықаралық келісімге отыру мен халықаралық сақтандыру жүйесіне Қазақстан Республикасының кіру перспективалары мен шарттарын анықтау болып табылады.

     Көлік құралдары иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруда мемлекеттердің Қазақстанмен шекарала территорияларда негізгеннен кейін пайда болған мемлекетаралық автокөлік  хабарландыру мәселесін жақын арада шешу қажет. Бұл ретте көлік құралдары иелерінің жауапкершілігінің халықаралық жүйесінің ЕврАзЭо немесе ТМД шегінде құрылумен байланысты сұрақтарды қарастыру қажет. Сонымен қатар, «Жасыл карта» автосақтандырудың халықаралық жүйесін базалық модель ретінде мақсатты қолдану болашақта бұл жүйеге қосылуды мүмкіндік береді.

      Сақтандыру нарығының инфрақұрылымының дамуы туралы айта келе сақтандыруды ұйымдастыруда басты элементі негізінен ірі мтәуекелдерді сақтандыруда  сақтандыру нарығының  қатысушылары болып актуарии, сақтандыру делдалдары (сақтандырц брокері мен агенті), сюрвейерлер, авария комиссарлары, аджастерлер мен басқалар табылады. Бұл негізінен, сақтандыру оқиғасы болған жағдайда пайда болған зиян көлемі мен сақтандырылған тәуекелдерді (қаржылық, техникалық) нақты бағалау қажеттілігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, аталған қатысушылар сақтандыру қызметі сапасының жоғарлауы мен оның тұтынушыларға қозғалысында басты рөл атқарды.

Және  де, қазіргі күні Қазақстанның сақтандыру нарығында бұл тізімнен ресми  түрде тек сақтандыру делдалдары мен актуарийлкр ұсынылған. Оған қоса, сақтандыру делдалдары мәселелер бойынша қолданыстағы заңнама оңтайландыруды қажет етеді, оның ішінде сақтандыру брокері мен сақтандыру агенті қызметінің шарттарын нақты анықтау қажет. Сақтандыру нарығының аталған қатысушыларының функционалдық арналымы ірі тәуекелдерді сақтандырумен байланысты түрлеріндегі міндетті сақтандыру сызбасын тарту қажеттілігімен түсініріледі. Осыған байланысты сақтандыру нарығының әр қатысушыларының өкілеті мен қызметін заңға сәйкес анықтау қажет және оның құрылуы мен дамуына өзге алғышарттар құру.

      2003 жылы құрылған инвестициялар мен экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша мемлекеттік сақтандыру корпорациясының дамуы бойынша шараларды қолданысқа енгізуді жалғастыру қажет, және оның басты міндеті саяси және коммерциялық тәуекелдерден инвесторлар мен отандық экспорттаушыларға сақтандыру қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен қатар, 2003 жылы құрылған ипотекалық несиелерді кепілдендірудің Қазақстандық қоры қызметінің сұрақтарын қарастыру қажет, оның мақсаты ипотекалық несиелеу мен оның құралу сапасын көтеру жүйесіне халықтың  қол жеткізуін кеңейту жолымен  халықы үймен  қамтамасыз етумен көтеру (оның ішінде бастапқы жарна мөлшері мен пайыздық мөлшерлемені төмендету, несиелеу мөлшерін ұлғайту, несиелеу мерзімін ұзарту арқылы).

     Оның ішінде, сақтандыру ұйымдарында аталған қорларда реорганизациялау ұсынылады, ол қолданыстағы сақтандыру заңнамасына өзгерістерді енгізуді қажет етеді. Алдымен, мүндай жағдай халықаралық тәжірибеге сәйкес. Оның ішінде, ЕвроОдақ директивалары несиелерді сақтандыруды ұсынады және сақтандыру ұйымдарымен ипотекалық несиелерді сақтандыру.

Ипотекалық  сақтандыру қарыз алушының төлем  қабілетсіздігіне мүмкін болатын несиелік тәуекелді төмендетудің инструменті  болып табылады, және де несиені  шығынға алып келетін мүліктік негізін нақтылауда жылжымайтын мүлік нарығында баға тербелісінің әсері және халықаралық тәжірибеде оны жүргізудің негізгі қағидатының бірі қарыз алушымен басиапқы жарнаны сақатандыру болып табылады.

     Ипотекалық сақтандырудың кредиторлардың қаржылық тұрақтылығына тікелей әсер ететін және тығыз байланыстылығын ескере отырып, ипотекалық сақтандыруды жүргізу қағидаттарын заң деңгейінде анықтау сұрақтарын қарастыруды қажет етеді, сонымен қатар ипотекалық сақтандыруды жеке сыныбы ретінде бөлу. Сонымен қатар, ипотекалық несиелерді берумен байланысты тәуекелдерді сақтандыру мүліктік сақтандырудың өзге түрлері бойынша жүргізілуі қажет.

     Ипотекалық несиелеуді жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдарының қызметіне арнайы талаптарды қажет етеді (капитализация деңгейі, сақтандыру резервтерін құру тәртібі). Алдымен, берілген сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеті деңгейін көтеруге мүмкіндік береді, бұл ипотекалық сақтандыру нарығына тартымды және сапалы тұрақтануына әсерін тигізеді.

    Сонымен қатар, сақтандыру нарығының әртүрлі іскер қатысушыларын біріктіретін сақтандыру нарығына өзін-өзі реттейтін ұйымдарды дамыиуға ерекше көңіл бөлу керек (сақтандыру агенттері, актуариилер, авария комиссарлары мен т.б.). бұл мәселе сақтандыру нарығының жеке іскер қатысушыларын нарыққа жіберу мен лицензиялау ескере отырып маңызды болады, және өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беру жоспарланады.

      Болашақта автоматизацияланған ақпараттық жүйелерді енгізілуде, бұл сақтандыру нарығының іскер қатысушылары жүргізетін операциялардың айқындылығы мен тұрақтылығын көтеруге мүмкіндік береді, қызмеркерлердің күнделікті еңбегін оңайлатып, есеп берудің құралу процесін тездетеді, ақпаратты өңдеу мен талдауды тездетеді.

    Қазақстанда сақтандыру қызметінде реттеу мен бақылауды мүлтіксіздендіру шегінде мемлекет келесі мәселелерді шешуі керек:

• Сақтандыру қызметін бақылаудың ұлттық режимін халықаралық қағидаттар мен республиканың әлемдік сауда ұйымына интеграция қажеттілігі стандарттарына жақын келуін қамтамасыз ету, оның ішінде шетелдік қатысудың шектеуін төмендетуді кезеңдік жолмен;

• Сақтандыру брокерлері мен сақтандыру ұйымдарының қайтасақтандыру қызметіне бақылауды күшейту, сонымен қатар сақтандыру брокерлерінде Қазақстан Республикасының резидент еместерінің несиелік рейтингілерінің болуының міндетті талаптарын белгілеу жолымен;

• Сақтандыру нарығының қатысушылары қызметінің заңдық негізін нақтылау (авария комиссарлары, аджастерлер, андеррайтерлер, сюрвейерлер, диспашерлер мен т.б.), сақтандыру агенттері мен сақтандыру брокерлері қызметтерін нақтылау және шектеу;

• Сақатндыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілеті мен қаржылық тұрақтылығына талаптарды дамыту;

• Сыртқы және ішкі аудиторлар, актуарийлер қызметін қолдану бойынша нұсқамаларды жасау, сонымен қатар сақтандыру агенттері мен делдалдарымен олардың қарым-қатынасын регламенттейтін сақтандыру ұйымдарының ішкі ережелеріне талаптарды өңдеу;

• Жүргізетін операцияларды нақты регламентациялардың бар болуына тәуекелдерді басқару және корпоративтік басқару жүйесіне талаптарды өңдеу;

• Сақтандыру операциялары мен қаржылық есеп беру айқындылығын көтерудің бухгалтерлік есеп жүйесін оңтайландыру;

• Сақатндыру тарифтерін есептеу тәртібіне талаптарды тұрақтандыру;

• Басқа қаржылық ұйымдарына ұсынылатын талаптармен сақтандырунарығының іскер қатысушыларының келісуімен лицензиялауда, құруда анықталатын унифиация мен стандартизация талаптары;

• Тәуекелдерді бағалау жүйесіне негізделген тәуекелдерді алдын ала табуға болатын тетстілеу жүргізу;

• Мәліметтерді өңдеу мен жинау жүйесін автоматизациялау.

     Қазақстанда қайта сақтандыру нарығының дамымау мәселесі бар, себебі қайта сақтандыруды жүргізетін қызметтің бір түрі ретінде ұйымның бірде біреуі жоқ. Мұның нәтижесінде  қазақстандық сақтандырушылардың тәуекелінің үлкен бөлігі шетелдік қайта сақатндыру нарығында орналасады. 2004 жылы сақтандыру сыйақыларының 42,8% резидент еместермен қайта сақатндыруға берілген.

    Қазақстанда ортақ сақтандыру механизмі әлі өзінің тәжірибелік қолданыла алған жоқ.

    Қайта сақатандыру мен ортақ сақтандыру механизмін дамытуды ынталандыру бойынша бірқатар шараларды мемлекет қолдану қажет, және бірінші кезекте олардың құқықтың негізін жүргізу. Қазіргі кезде қайта сақатндыру мен қайта сақтандыру қызметінің келісімдерінің барлық негіздерін ескерілмейтін қолданыстағы сақтандыру заңнамасын оңтайландыру қажет. Оның ішінде, қайта сақтандыру келісім шарттарының стандартты нұсқауларын анықтап, қазақстандық қайта сақтандыру нарығының іскерлік айналымының әдептерін құру қажет.

    Заңсыз капитал аудару мен ақшаны аударуға қайта сақтандырудың трансшектік операцияларды қолануды шектеу және алдын алу мақсатында қайта сақтандыру қызметіне бақылауды қамтамасыз етудің сұрақтарын қарастыру керек.